Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne etapy pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych tekstu, a następnie znalezienie odpowiedzi na pytania:

• Czemu służy zastosowana budowa wiersza?

• Dlaczego określone elementy zostały wykorzystane w tekście?

• Jakie relacje zachodzą między nimi?

W zależności od charakteru tekstu możemy poddać analizie całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. tylko ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Jeśli potrzebujesz powtórki zagadnień dotyczących analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:

• kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

• kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

• kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

• kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

• kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

• kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem eksplikacji, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.}

Konteksty interpretacyjne do wiersza Czesława Miłosza To

Omawiany utwór jest tytułowym wierszem tomu To wydanego w roku 2000.

Czym tak naprawdę w wierszu jest tytułowe **TO? Można je powiązać z pojęciami misterium tremendum et fascinotum, które pojawiły się w pracy niemieckiego fenomenologafenomenologiafenomenologa religii Rudolfa OttaOtto RudolfRudolfa Otta. TremendumTremendummysterium tremendum et fascinotumfascinotummysterium fascinosum oznacza lęk przed czymś, co jest nieznane, w sytuacji, gdy człowiek staje oko w oko z Tajemnicą, np. Bogiem. Uczucie to ma charakter religijny, człowiek odczuwa równocześnie strach, trwogę, jak i fascynację. Julian Kornhauser napisał, że u Miłosza:

RQ98eCQAzAq2F

Obraz przedstawia portret mężczyzny o trzech twarzach, które są zwrócone w trzy różne strony. Każda z twarzy ma ciemną brodę z wąsami. Mężczyzna ma półdługie, ciemnobrązowe włosy, uniesioną prawą rękę i zielony strój z nałożoną czerwoną szatą.

Jednak podmiot liryczny w tej atmosferze lęku przywołuje i beztroskie chwile. Sam autor wspomina, że jako dziecko tak właśnie widział świat: jako „dziedzinę piękna”.

RCzoQONHhtQxF

Obraz przedstawia pejzaż, na którym po prawej stronie znajduje się jezioro z mostkiem, a po lewej zielona łąka. W tle znajdują się rozległe łąki i niebo.

R1WSXxplYBV921

Zdjęcie przedstawia wiele szarych, betonowych bloków, które ustawione się obok siebie. Różnią się między sobą wysokością. Wypełniają cały kadr zdjęcia.

Czy dorosłość zmieniła tę perspektywę? W kolejnych wersach obserwujemy bowiem odwołanie do doświadczeń II wojny światowej, a zwłaszcza Holokaustu. Urodzony w 1911 roku Miłosz, w chwili wybuchu wojny miał 28 lat, przeżywał więc wydarzenia tego okresu jako dorosły człowiek.

Rozszerzenie interpretacji – konteksty – inne dzieła sztuki

Pisząc o kontekstach współczesnych, mam na myśli wszystkie dzieła sztuki, nie tylko teksty literackie, które wykazują jakieś punkty wspólne z omawianym utworem, np. podejmują podobny temat.

• wiersz Bolesława Leśmiana Dziewczyna, opublikowany w 1933 roku;

• wiersz Leopolda Staffa Otchłań kusząca, pochodzący z tomu Ptakom niebieskim (1905);

• obraz Paula Klee Strach (1934).

RRNa9DRUxwOWU

Ilustracja przedstawia obraz abstrakcyjny. Na zabrudzonym płótnie po lewej stronie znajduje się kółko z czerwoną kreską, które otaczają eliptyczne kształty. Po prawej są jaśniejsze wypustki z trzema strzałkami skierowanymi w lewą stronę.

Słownik