Przeczytaj
ToŻebym wreszcie powiedzieć mógł, co siedzi we mnie.
Wykrzyknąć: ludzie, okłamywałem was
Mówiąc, że tego we mnie nie ma,
Kiedy TO jest tam ciągle, we dnie i w nocy.
Chociaż właśnie dzięki temu
Umiałem opisywać wasze łatwopalne miasta,
Wasze krótkie miłości i zabawy rozpadające się w próchno, Kolczyki, lustra, zsuwające się ramiączko,
Sceny w sypialniach i na pobojowiskach.Pisanie było dla mnie ochronną strategią
Zacierania śladów. Bo nie może podobać się ludziom
Ten, kto sięga po zabronione.Przywołuję na pomoc rzeki, w których pływałem, jeziora
Z kładką między sitowiem, dolinę,
W której echu pieśni wtórzy wieczorne światło,
I wyznaję, że moje ekstatyczne pochwały istnienia
Mogły być tylko ćwiczeniami wysokiego stylu,
A pod spodem było TO, czego nie podejmuję się nazwać.TO jest podobne do myśli bezdomnego, kiedy idzie po mroźnym,
obcym mieście.I podobne do chwili, kiedy osaczony Żyd widzi zbliżające się
ciężkie kaski niemieckich żandarmów.TO jest jak kiedy syn króla wybiera się na miasto i widzi świat
prawdziwy: nędzę, chorobę, starzenie się i śmierć.TO może też być porównane do nieruchomej twarzy kogoś,
kto pojął, że został opuszczony na zawsze.Albo do słów lekarza o nie dającym się odwrócić wyroku.
Ponieważ TO oznacza natknięcie się na kamienny mur,
i zrozumienie, że ten mur nie ustąpi żadnym naszym błaganiom.
Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne etapy pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych tekstu, a następnie znalezienie odpowiedzi na pytania:
Czemu służy zastosowana budowa wiersza?
Dlaczego określone elementy zostały wykorzystane w tekście?
Jakie relacje zachodzą między nimi?
W zależności od charakteru tekstu możemy poddać analizie całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. tylko ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.
Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekście, który jest sugerowany w samym tekście.
Jeśli potrzebujesz powtórki zagadnień dotyczących analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?Jak interpretować utwory poetyckie?
Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego
Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:
kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,
kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,
kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,
kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,
kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,
kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.
Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem eksplikacji, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.
Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniecOprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.
Konteksty interpretacyjne do wiersza Czesława Miłosza To
Omawiany utwór jest tytułowym wierszem tomu To wydanego w roku 2000.
Czesława Miłosza strategia ochronnaTo: wielki wspaniały tom, liczący ponad sześćdziesiąt wierszy. Złożony z czterech części, choć robi wrażenie zbioru dość luźnego, w istocie jest dobrze zakomponowaną całością.
Czym tak naprawdę w wierszu jest tytułowe **TO? Można je powiązać z pojęciami misterium tremendum et fascinotum, które pojawiły się w pracy niemieckiego fenomenologafenomenologa religii Rudolfa OttaRudolfa Otta. TremendumTremendummysterium tremendum et fascinotumfascinotummysterium fascinosum oznacza lęk przed czymś, co jest nieznane, w sytuacji, gdy człowiek staje oko w oko z Tajemnicą, np. Bogiem. Uczucie to ma charakter religijny, człowiek odczuwa równocześnie strach, trwogę, jak i fascynację. Julian Kornhauser napisał, że u Miłosza:
Czesława Miłosza strategia ochronna„TO” jest nieuchwytnym darem niebios, tajemniczą siłą, która pozwala nazwać rzeczy po imieniu i „sięgać po zabronione”. „To” oznacza zrozumienie kresu i niemocy, bezradność przed „kamiennym murem”. Nie chodzi zatem o natchnienie ani élan vitalélan vital czy wyznanie religijne. Miłosz mówi o egzystencjalnym lęku, który nie opuszcza człowieka, towarzysząc mu stale w jego działaniu. Wyobcowanie, strach, zdumienie innością, samotność i poddanie się myśli o śmierci. I zrozumienie konieczności poddania się. Owo „to” jest we mnie stale, „we dnie i w nocy”. Ale tylko dzięki temu nienazwanemu lękowi „umiałem opisywać”. Ćwiczenia wysokiego stylu i lęk. Ochronna strategia i pochwała istnienia. Miłosz mówi o nieprzystawalności aktu twórczego do sensu bytu, choć zawsze mu się wydawało, że tę granicę można przekroczyć. Opis, a właściwie dotykanie problemu lęku, który tworzy i stwarza, jest przyznaniem się do dawniejszego zacierania śladów, czyli przekonania o nieuchronności upadku.
Jednak podmiot liryczny w tej atmosferze lęku przywołuje i beztroskie chwile. Sam autor wspomina, że jako dziecko tak właśnie widział świat: jako „dziedzinę piękna”.
SzczęścieMoje doświadczenie szczęśliwego dzieciństwa jest tak żywe i intensywne, że wierzę w jego autentyczność. Było to, nie waham się powiedzieć, oczarowanie ziemią jako rajskim ogrodem. [...] Ścieżka w cieniu dębów prowadziła nad moją rzekę, która miała mnie już nie opuścić przez resztę życia, gdziekolwiek zawiódł mnie los [...]. Jej ospały prąd pozwalał wzrastać liliom wodnym, a tu i ówdzie ich wielkie liście pokrywały powierzchnię wody. Jej brzegi porośnięte tatarakiem kryły się w cieniu krzewów i olch. [...] jako dziecko byłem przede wszystkim odkrywcą świata nie jako miejsca cierpienia, ale dziedziny piękna. Drzewa w parku, sady i rzeka tworzyły odrębną krainę o zintensyfikowanej, promiennej realności, prawdziwszej niż cokolwiek, co istniało poza nią.
Czy dorosłość zmieniła tę perspektywę? W kolejnych wersach obserwujemy bowiem odwołanie do doświadczeń II wojny światowej, a zwłaszcza Holokaustu. Urodzony w 1911 roku Miłosz, w chwili wybuchu wojny miał 28 lat, przeżywał więc wydarzenia tego okresu jako dorosły człowiek.
Sekrety manichejskich trucizn. Miłosz wobec złaZachwyt nad pięknem świata może być dla człowieka ucieczką przed złem, demonicznością świata. Koncepcja zachwytu nad pięknem jako swoistej metafizyki piękna pojawia się w myśli F. Dostojewskiego i S. Weil. Ich koncepcje wywarły znaczny wpływ na światopogląd Miłosza.
Rozszerzenie interpretacji – konteksty – inne dzieła sztuki
Pisząc o kontekstach współczesnych, mam na myśli wszystkie dzieła sztuki, nie tylko teksty literackie, które wykazują jakieś punkty wspólne z omawianym utworem, np. podejmują podobny temat.
wiersz Bolesława Leśmiana Dziewczyna, opublikowany w 1933 roku;
wiersz Leopolda Staffa Otchłań kusząca, pochodzący z tomu Ptakom niebieskim (1905);
obraz Paula Klee Strach (1934).
Słownik
(gr. áskēsis – ćwiczenie)
umartwianie się w celu osiągnięcia doskonałości lub zbawienia duszy
wyrzeczenie się przyjemności i wygód
prostota i oszczędność wyrazu, surowość formy
(fr.) pęd życia
(niem. Kombinatorik) – dział matematyki zajmujący się wyznaczaniem możliwych układów elementów, które można tworzyć w ramach zbiorów skończonych
(Mani – mnich perski, twórca tej teorii) – system religijno‑filozoficzny powstały w Persji, uznający za zasadę bytu dwa przeciwstawne pierwiastki: światło i dobro oraz ciemność i zło
wprowadzenie umysłu w stan najwyższego skupienia, mające na celu samopoznanie, samodoskonalenie, kontakt z Bogiem lub będące celem samym w sobie
(łac. tajemnica urzekająca) wg R. Otto jeden z dwóch najważniejszych sposobów odczucia boskości, polegający na doświadczeniu urzeczenia i zniewolenia
(łac. tajemnica przerażająca) wg R. Otto jeden z dwóch najważniejszych sposobów odczucia boskości, charakteryzujący się doświadczeniem lęku i grozy