Przeczytaj

Unia lubelska

Przełomowe znaczenie w kształtowaniu terytorium Rzeczypospolitej miała unia polsko‑litewska zawarta w Lublinie w 1569 roku. W toku negocjacji możnowładcy litewscy długo bronili się przed zacieśnieniem związku między obu państwami, obawiając się dominacji Polaków. Aby przezwyciężyć ich opór, król Polski Zygmunt August, dziedziczny pan tronu wileńskiego, ogłosił wcielenie do Korony Podlasia, Wołynia, Bracławszczyzny i Kijowszczyzny.

R8Sy84gTAdFLg

Obraz przedstawia scenę zbiorową we wnętrzu dużej sali. Na środku przed otwartą księgą klęczy starszy mężczyzna z długą, siwą brodą i w czarnym stroju. Trzyma prawą rękę na stronie księgi, w drugiej trzyma zwój. Obok klęczą jeszcze dwaj mężczyźni w bogato zdobionych szatach. Jeden z nich trzyma szablę. Po lewej stoi mężczyzna z ciemną brodą i trzyma uniesiony w górze krzyż. Wokół siedzą i stoją różne postaci. Po prawej przy drewnianym pulpicie stoi kobieta w jasnej, zdobionej sukni z koroną na głowie. Na ścianie sali wisi sztandar z białym orłem. — Jan Matejko,*Unia lubelska*, obraz z 1869 roku. Po prawej stronie stoi siostra Zygmunta Augusta Anna Jagiellonka, późniejsza królowa Polski. Nie było jej w Lublinie, ale artysta z jakiegoś powodu umieścił ją na obrazie. Jak myślisz, dlaczego?
Źródło: Muzeum Lubelskie w Lublinie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ten desperacki krok bezdzietnego władcy zmusił Litwinów do powrotu do rozmów i podpisania aktu unii. Na jej mocy podstawą jedności państwa stał się wspólny sejm, składający się z izby poselskiej oraz senatu, w których zasiadali przedstawiciele Korony i Wielkiego Księstwa, odrębne zaś pozostały urzędy (m.in. kanclerskie i hetmańskie), prawa, skarby i wojska. W ten sposób związek Polski i Litwy z unii personalnejunia personalnaunii personalnej, istniejącej od 1385 r. (z przerwami za panowania Jagiełły, Władysława Warneńczyka i Jana Olbrachta), przekształcił się w unię realnąunia realnaunię realną. Decyzja Zygmunta Augusta zupełnie odwróciła stosunki terytorialne: odtąd Korona liczyła 568 tys. km², a Wielkie Księstwo 297 tys. km².

Powierzchnia państw europejskich w drugiej połowie XVI w.
Kraj	Terytorium (w tys. kmIndeks górny 2)
Rosja	5400
Rzeczpospolita	865
Turcja (część europejska)	840
Szwecja (z Finlandią)	800
Hiszpania (z Portugalią)	580
Francja	450
Rzesza	410
Dania (z Norwegią)	310
Anglia	310
kraje dziedziczne Habsburgów	300
Niderlandy Północne	25

Indeks górny Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor Indeks górny koniec

Warto wiedzieć

Unia, czyli jedność w różnorodności

Unia personalna – związek państw rządzonych przez jednego władcę, lecz posiadających odrębne prawa, hierarchie urzędów, skarby i wojska – była zjawiskiem często spotykanym w średniowieczu i epoce nowożytnej. W czasach dominacji prawa zwyczajowego władza centralna zazwyczaj nie narzucała jednolitego prawa poddanym zamieszkującym krainy mające własne tradycje i instytucje prawno‑ustrojowe.

R4Vm5mUP7SDZ6

Obraz przedstawia dwa czerwone herby umieszczone obok siebie. Na herbie po lewej jest biały orzeł z koroną. Na herbie po prawej jest pogoń, czyli rycerz w zbroi na białym koniu, który trzyma uniesiony miecz oraz tarczę ze złotym krzyżem lotaryńskim. Nad dwoma herbami znajduje się złota korona z perłami i krzyżem. Na dole jest napis: 12 sierpnia. Pod spodem jest jasna szarfa z tekstem: Zjednoczenie wieczne. — Obraz upamiętniający unię w Krewie — przykład unii personalnej. Zidentyfikuj herb Korony i herb Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Źródło: Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Unia realna albo stanowa, czyli związek państw polegający na połączeniu reprezentacji stanowych, była bardziej trwała, gdyż gwarantowała zachowanie jedności państwa również w przypadku wymarcia rządzącej dynastii. Lecz i unia realna nie oznaczała ujednolicenia prawa oraz sposobu zarządzania krajem, stąd np. po unii lubelskiej w Wielkim Księstwie nadal obowiązywało odrębne prawo skodyfikowane w trzech statutach litewskich, funkcjonowała osobna hierarchia urzędnicza oraz skarb i wojsko.

RF7d1DXZ97sow

Obraz przedstawia scenę zbiorową. Po lewej na tronie siedzi władca w złotym stroju i biało‑czerwonej pelerynie. Ma czarny kapelusz z piórami oraz bródkę z wąsami. Wskazuje coś placem wskazującym prawej ręki. Wokół niego znajdują się dostojnicy, a po lewej stoi duchowny trzymający kartkę. Po prawej dwaj rycerze trzymają dwa złączone ze sobą sztandary — niebieski i czerwony z białym orłem. Nad sztandarami powiewa szarfa z napisem. Dalej jest zgromadzony tłum ludzi. W tle jest szara ściana budynku oraz niebo. — Obraz Marcello Bacciarellego *Unia lubelska*; jest ona przykładem unii realnej. Jaki był stosunek artysty i/lub jego zleceniodawcy do unii lubelskiej? Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do elementów graficznych.
Źródło: Zamek Królewski w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Na Zachodzie najbardziej rzucające się w oczy odrębności lokalne zlikwidował absolutyzm dzięki rozbudowie administracji królewskiej, która objęła także dalekie prowincje. Na ich całkowite zniesienie trzeba było jednak czekać aż do schyłku XVIII wieku.

Nabytki terytorialne w XVI–XVII w.

Na przełomie XV i XVI w. pod zwierzchnictwem Korony znajdowały się liczne terytoria lenne. Już od końca XIV w. taki status miała Mołdawia, jednak jej zależność od Korony była iluzoryczna z powodu ekspansji tureckiej w basenie Morza Czarnego oraz pretensji Węgier do zwierzchności nad hospodarem. Próbę uporządkowania tych stosunków w Mołdawii po myśli polskiej podjął w 1497 r. król Polski Jan Olbracht. Nieudolność na polu bitwy oraz protureckie stanowisko hospodarahospodarhospodara, który obawiał się, że polski król chce zastąpić go swoim bratem Zygmuntem (późniejszym władcą Rzeczypospolitej), przyczyniły się do niepowodzenia wyprawy. Chociaż opinia, jakoby za króla Olbrachta wyginęła szlachta, jest grubą przesadą, to bez wątpienia znacznie ucierpiał prestiż Polski w tym regionie, Mołdawia zaś już w 1501 r. stała się lennem Turcji. Wysuwane przez hospodarów pretensje do położonego w granicach Korony Pokucia przecięła klęska zadana wojskom mołdawskim w 1531 r. pod Obertynem przez hetmana Jana Amora Tarnowskiego.

RwON8Hl7VytRG1

Mapa przedstawia Europę na początku szesnastego wieku. Czerwoną linią oznaczono granice państw we władaniu Jagiellonów pod koniec piętnastego wieku. Są to tereny w części środkowej, środkowo‑wschodniej i wschodniej Europy, obejmują następujące kraje: Królestwo Czeskie, Królestwo Węgierskie, Królestwo polskie, Hospodarstwo Mołdawskie, Prusy Zachodnie, Wielkie Księstwo Litewskie. Hospodarstwo Mołdawskie i Prusy Zachodnie są oznaczone jako lenna Królestwa Polskiego. Hospodarstwo Mołdawskie od 1501 roku jest lennem tureckim. Niebieską linią oznaczono granice Cesarstwa Rzymskiego. W jego skład wchodzą następujące kraje: Rzesza Niemiecka, Królestwo Czeskie, Szwajcaria, Niderlandy, Księstwo Luksemburg, Arcyksięstwo Austriackie, Elektorat Saksonii, Elektorat Brandenburgii, Księstwo Meklemburgii, Księstwo Brunszwik, Księstwo Bawarii, Księstwo Sabaudii, Księstwo Mediolanu, Florencja, Republika Genui i kilka innych mniejszych obszarów. Na południe od tych obszarów znajdują się Republika Wenecka i Państwo Kościelne. Żółtymi liniami są kraje we władaniu Habsburgów w 1519 roku, są to: Królestwo Hiszpanii, Królestwo Neapolu, Królestwo Sycylii. Pozostałe kraje w zachodniej części Europy to Królestwo Portugalii, Królestwo Francji, Królestwo Anglii, Królestwo Szkocji, Irlandia. Na południowym wschodzie jest Imperium Osmańskie oraz Hospodarstwo Wołoskie i Chanat Krymski będące lennami tureckimi. Ciemnożółtą linią oznaczono granice państw unii kalmarskiej do 1523 roku, są to na północy: Królestwo Danii, Królestwo Norwegii, Królestwo Szwecji. We wschodniej i północnej części Europy znajdują się: Państwo Zakonu Krzyżackiego w Inflantach, Wielkie Księstwo Moskiewskie, Republika Nowogrodzka, Księstwo Riazańskie, Wielka Orda, Republika Pskowska. Zieloną linią oznaczono ziemie opanowane przez Moskwę do 1521 roku, obejmowały one obszar Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Republiki Nowogrodzkiej, Republiki Pskowskiej, Księstwa Riazańskiego oraz wschodniej części Wielkiego Księstwa Litewskiego z Księstwem Wierchojańskim. Na mapie zaznaczono także ważniejsze bitwy: w 1521 roku pod Belgradem w Królestwie Węgierskim oraz w 1514 roku pod Orszą w Wielkim Księstwie Litewskim. — Mapa przedstawiająca Europe na początku XVI w. Wskaż wady i zalety — z perspektywy władcy i szlachty — rządzenia tak rozległym królestwem, jakim było państwo Jagiellonów. Odwołaj się do mapy.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Od połowy XIV w. lennem Korony pozostawało Mazowsze, rządzone przez tamtejszą linię Piastów i podzielone na kilka mniejszych księstw. Pod berło Królestwa Polskiego wracało ono stopniowo. Najpierw, w drugiej połowie XV w., do Korony przy łączono ziemie gostyńską, rawską i sochaczewską, a następnie księstwo płockie. Dopiero jednak wygaśnięcie mazowieckiej linii Piastów wraz z przedwczesną śmiercią ostatnich książąt – Stanisława w 1524 i Janusza w 1526 r. – umożliwiło inkorporacjęinkorporacjainkorporację pozostałych ziem tego regionu. Z ziem byłego księstwa utworzono trzy nowe województwa: rawskie, płockie i mazowieckie. Do 1540 r. Mazowsze posiadało własny sejm, dopiero w 1577 r. przyjęto tu prawo koronne.

R1HLyjjl4qGvM

Obraz przedstawia trzy stojące postaci: dwóch mężczyzn i jedną kobietę. Mężczyźni mają długie, czarne stroje z białymi kołnierzami, czerwone buty oraz półdługie, czarne włosy. Kobieta ma na sobie ciemną suknię oraz długą, czerwoną pelerynę. Ma długie, czarne włosy. Pomiędzy postaciami znajdują się czerwone herby z białymi orłami oraz koronami. — Ostatni książęta mazowieccy: Janusz III, jego brat Stanisław i ich siostra Anna, XVII‑wieczna kopia obrazu z ok. 1520 roku, Zamek Królewski w Warszawie. Przeciwnicy polityczni żony Zygmunta Starego, królowej Bony, sugerowali, że to ona otruła młodych książąt. Wszak ulubioną bronią Włochów jest trucizna – argumentowali. Trudno te plotki potwierdzić. Wydaje się jednak, że już sam tryb życia książąt raczej nie wróżył im długiego żywota. Jakie trendy w modzie panowały w czasach, kiedy żyli?
Źródło: nieznany autor, ok. 1620-1640 r., Zamek Królewski w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W 1525 r. potwierdzona została zależność lenna od Rzeczypospolitej Prus Książęcych – pozostałości po zsekularyzowanymsekularyzacjazsekularyzowanym zakonie krzyżackim. Zwierzchność Korony nad nimi ustała w 1657 r., gdy na mocy traktatów welawsko‑bydgoskich uznała ona suwerenność Hohenzollernów brandenburskich na tym terenie.

RlvAmXjL1Px8U1

Mapa przedstawia Rzeczpospolitą w okresie od szesnastego do siedemnastego wieku. W jej skład wchodzą następujące obszary: Korona do 1596 roku, Wielkie Księstwo Litewskie od 1569 roku, ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego włączone do Korony w 1569 roku, ziemie przyłączone do Korony w 1618 roku, ziemie przyłączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1618 roku, lenna polskie, ziemie we wspólnym władaniu Korony i Litwy od 1561 roku, lenna polsko‑litewskie od 1561 roku. Czerwoną linią oznaczono granice Rzeczypospolitej w 1618 roku, a linią przerywaną zaznaczono granicę polsko‑litewską po 1569 roku w obrębie granic Rzeczypospolitej. Rzeczpospolita od zachodu graniczy z Księstwem Pomorskim, Elektoratem Brandenburgii i Królestwem Czeskim, od południa z Królestwem Węgierskim, Księstwem Siedmiogrodzkim, Hospodarstwem Mołdawskim, Jedysanem i Charantem Krymskim, od wschodu z Rosją i od północy z Królestwem Szwecji. W skład Korony wchodzą następujące województwa: pomorskie, poznańskie, kaliskie, malborskie, płockie, rawskie, chełmińskie, łęczyckie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, sieradzkie, mazowieckie, krakowskie, sandomierskie, lubelskie, bełskie, ruskie, podolskie. Ponadto są to jeszcze Księstwo Warmińskie oraz Prusy Książęce. W skład ziemi Wielkiego Księstwa Litewskiego włączonych do Korony w 1569 roku wchodzą województwa podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie. W skład ziem przyłączonych do Korony w 1618 roku wchodzi województwo czernihowskie. W skład Wielkiego Księstwa Litewskiego od 1569 roku wchodzą następujące województwa: brzesko‑litewskie, nowogrodzkie, trockie, wileńskie, mińskie, mścisławskie, witebskie, połockie. Ponadto jest to jeszcze Księstwo Żmudzkie. W skład ziemi przyłączonych do Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1618 roku wchodzi województwo smoleńskie. W skład ziemi we wspólnym władaniu Korony i Litwy od 1561 roku wchodzą województwa parnawskie, doprawskie i wendeńskie, a także Ziemia pityńska. W skład lenn polskich wchodzą Prusy Książęce. W skład lenn polsko‑litewskich od 1561 roku wchodzi Księstwo Kurlandzkie. W skład ziemi przyłączonych do Szwecji w 1622 roku wchodzą województwa parnawskie, doprawskie oraz część wendeńskiego. Zwierzchność lenna utracona na rzecz Brandenburgii w 1657 roku obejmuje obszar Prus Książęcych. W skład ziem przyłączonych do Rosji do 1667 roku wchodzą województwa smoleńskie, czernihowskie oraz fragment kijowskiego z Dzikimi Polami (Zaporożem). W skład ziem okupowanych przez Turcję w latach 1672–1699 wchodzą województwa podolskie, bracławskie oraz fragment kijowskiego. — Na podstawie powyższej mapy i wcześniejszej tabeli podaj, jak zmieniały się terytorium i liczebność mieszkańców Rzeczypospolitej w XVI–XVII wieku.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

W 1561 r. do państwa polsko‑litewskiego włączono Inflanty jako kondominium, czyli wspólne władztwo, Wielkiego Księstwa i Korony. Pozostawały one do tej pory własnością miejscowej gałęzi zakonu krzyżackiego, powstałej w 1237 r. w wyniku unii osadzonych tu na początku XIII w. kawalerów mieczowych z państwem zakonnym budowanym w Prusach. Inflanccy Krzyżacy, podobnie zresztą jak niemieccy, nie uznali sekularyzacji zakonu przez wielkiego mistrza z Malborka i przez kilkadziesiąt lat działali niezależnie. Po włączeniu Inflant do Rzeczypospolitej potomkowie ostatniego mistrza krajowego Gottharda Kettlera stali się jej wasalami jako książęta Kurlandii i Semigalii (południowych ziem byłego państwa zakonnego). Inflanty nie pozostały długo w granicach państwa polsko‑litewskiego: już w 1621 r. ich większa część (na północ od Dźwiny) została utracona na rzecz Szwecji.

R1JrX7eaAPlwC1

Mapa przedstawia działania wojenne poprzedzające przyłączenie Inflant do Rzeczypospolitej w 1561 roku. Na mapie znajdują się między innymi Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Polskie wraz z lennami w postaci Prus Zakonnych, Mazowsza i Hospodarstwa Mołdawskiego, Państwo Zakonu Krzyżackiego, Królestwo Czeskie, Austria, Królestwo Węgierskie oraz Imperium Osmańskie wraz z lennami w postaci Hospodarstwa Wołoskiego, Chanatu Krymskiego i Krymu. Zieloną linią oznaczono granice ziem utraconych przez Litwę na rzecz Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w pierwszej połowie szesnastego wieku. Są to tereny wschodnie Wielkiego Księstwa Litewskiego z miastami Smoleńsk, Wiaźma, Briańsk, Nowogród Siewierski, Kursk, Czernihów oraz Księstwo Wierchowskie z miastem Kozielsk. Zielonymi strzałkami oznaczono najazdy wojsk moskiewskich. Były one skierowane na zachód z Wielkiego Księstwa Moskiewskiego na teren Wielkiego Księstwa Litewskiego. Najazd z Moskwy kierował się na Smoleńsk, Witebsk, Połock i Brasław. Ze Smoleńska kolejny najazd moskiewski skierował się na Orszę i Mińsk. Osobny najazd odbył się z terenu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego na zachód przez miasto Kozielsk i dalej do Smoleńska. Na mapie oznaczono miasta oblegane przez wojska moskiewskie w latach 1512–1514, są to: Smoleńsk, Witebsk i Połock. Czerwonymi strzałkami oznaczono kontrofensywę wojsk litewsko‑polskich w kierunku wschodnim z miasta Mińsk przez Borysów, Orszę i dalej do Smoleńska. Jako ważniejszą bitwę oznaczono bitwę pod Orszą w 1514 roku. Fioletową strzałką oznaczono kierunki najazdu tureckiego w 1526 roku. Miał on miejsce na terenie Królestwa Węgierskiego z miasta Belgrad przy granicy z Imperium Osmańskim. Kierował się na północ przez miasto Mohacz do Budy. Oznaczono trzy ważniejsze bitwy: Belgrad w 1456 i 1521 roku oraz Mohacz w 1526 roku. Na południu Wielkiego Księstwa Litewskiego oznaczono obszar utracony na rzecz Imperium Osmańskiego, jest to Jedysan z miastem Oczaków. Na mapie zaznaczono hołd pruski z 1525 roku w Krakowie na terytorium Królestwa Polskiego. Ważniejsza bitwa odbyła się pod Chojnicami w 1454 roku na północy Królestwa Polskiego. Na mapie zaznaczono także ważniejsze traktaty i pokoje, są to: Toruń 1466 na terenie Królestwa Polskiego oraz Wiedeń 1515 na terenie Austrii. — Mapa przedstawiająca działania wojenne poprzedzające przyłączenie Inflant do Rzeczypospolitej. Które państwa szlachta i król uznawali w tym czasie za wrogów Rzeczpospolitej?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

RGpUf1pTtjGMZ

Mapa przedstawia ziemie zajęte przez Rzeczpospolitą po wojnach o Inflanty. Na mapie znajdują się: Carstwo Rosyjskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Estonia, Inflanty, Królestwo Polskie wraz z lennami w postaci Prus Książęcych, Kurlandii i Semigalii oraz południową częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego przyłączoną do Korony w 1569 roku, Królestwo Czeskie, Księstwa Pomorskie, Elektorat Brandenburgii, Królestwo Węgierskie, Imperium Osmańskie. Wojna polsko‑rosyjska w latach 1577–1582. Cienką zieloną linią oznaczono granicę terenów zajętych przez Carstwo Rosyjskie do 1570 roku. Są to wschodnie tereny Estonii oraz północno‑wschodnia część Inflant z miastem Dorpat. Grubą zieloną linią oznaczono granicę terenów zajętych przez Carstwo Rosyjskie do 1577 roku. Są to całość Estonii oraz Inflanty. Zielonymi strzałkami oznaczono działania wojsk rosyjskich w 1577 roku. Kierowały się na zachód z miasta Nowogród na terytorium Carstwa Rosyjskiego do miasta Psków, a następnie na południe do miasta Dyneburg na terenie Inflant, potem na północny‑zachód przez Kokenhausen do miasta Wenden (Kieś). Wenden (Kieś) jest oznaczone jako miasto oblężone w 1577 roku przez wojska rosyjskie. Wyprawy wojenne Stefana Batorego. Jasnoczerwonymi strzałkami oznaczono wyprawę połocką w 1579 roku. Przebiegała na wschód z okolic miasta Świr na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego przez okolice miasta Dzisna do miasta Połock, a następnie do miasta Zawołocze przy granicy z Carstwem Rosyjskim. Połock jest oznaczony jako miasto oblegane przez Polaków, tam też odbyła się ważniejsza bitwa w 1579 roku. Czerwonymi przerywanymi strzałkami oznaczono wyprawę wielkołucką w 1580 roku. Przebiegała na wschód z miasta Czaśniki na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Witebsk, Suraż i Wieliż, a następnie na północ do miasta Wielkie Łuki na terenie Carstwa Rosyjskiego. Wielkie Łuki są oznaczone jako miasto oblegane przez Polaków, tam też odbyła się ważniejsza bitwa w 1580 roku. Czerwonymi strzałkami oznaczono wyprawę pskowską w 1581 roku. Przebiega w kilku miejscach. Na wschód z miasta Witebsk na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do miasta Dorohobuż na terenie Carstwa Rosyjskiego, a następnie na północ do miasta Toropiec, na wschód do miasta Stańca, potem na zachód do miasta Stara Russa i dalej do miasta Psków. Poza tym wyprawa przebiegała jeszcze z Wielkich Łuków do Toropieca oraz z okolic miasta Zawołocze na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Pskowa na terenie Carstwa Rosyjskiego. Psków oznaczony jest jako miasto oblegane przez Polaków, tam też odbyła się ważniejsza bitwa w 1581 roku. Na mapie zaznaczono ważniejsze traktaty i rozejmy, są to: Wilno 1561 na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Jam Zapolski 1582 na terenie Carstwa Rosyjskiego. Różową linią oznaczono granice Rzeczypospolitej po traktacie w Jamie Zapolskim. Obejmują fragment Carstwa Rosyjskiego z miastem Homel oraz Inflanty, przy czym dwa fragmenty Wielkiego Księstwa Litewskiego w okolicy miasta Zawołocze przypadają Carstwu Rosyjskiemu. W skład Rzeczypospolitej wchodzą Wielkie Księstwo Litewskie i Królestwo Polskie z lennami. — Mapa przedstawiająca ziemie zajęte przez Rzeczpospolitą po wojnie o Inflanty. Z jakimi państwami Rzeczpospolita toczyła o nie walki?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1bx6Tk7l0OLg1

Zdjęcie przedstawia ruiny murowanego zamku. Po środku jest wieża, a po bokach ściany z pustymi otworami okiennymi. Budowla jest otoczona fosą. Do zamku prowadzi drewniany most, po lewej rosną drzewa. W tle jest niebo. — Zamek biskupi w Siewierzu. Jakie funkcje pełnił w czasach swojej świetności? Odpowiedz na podstawie zdjęcia.
Źródło: fot. współczesna, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Do ziem lennych Korony należały także dawne księstwa śląskie: zatorskie i oświęcimskie, które w latach 1562–1564 włączono do prowincji małopolskiej Królestwa. Trzecie z nich – księstwo siewierskie w XV w. zostało zakupione przez biskupów krakowskich, którzy sprawowali tam władzę terytorialną, podobnie jak biskupi warmińscy na Warmii. Zarówno szlachta siewierska, jak i mówiąca po niemiecku szlachta warmińska nie brały udziału w życiu politycznym Polski, a ich interesy reprezentowali zasiadający w senacie Rzeczypospolitej biskupi. Z kolei w rękach książąt zachodnio‑pomorskich aż do bezpotomnej śmierci ostatniego z tej linii Bogusława XIV w 1637 r. znajdowały się niewielkie okręgi lęborski i bytowski, sąsiadujące z Prusami Królewskimi. Choć 20 lat później przeszły one w ręce elektora brandenburskiego, formalnie zwierzchność lenna Korony nad nimi przetrwała aż do I rozbioru w 1772 roku.

Swój największy zasięg terytorialny Rzeczpospolita osiągnęła w 1618 roku. Na mocy rozejmu zawartego z Rosją w Dywilinie w granicach państwa polsko‑litewskiego znalazły się utracone przez Litwę w XV w. ziemie siewierska, smoleńska i czernihowska. Powierzchnia Rzeczypospolitej wynosiła wówczas 990 tys. km².

Podziały administracyjne

Podobnie jak w większości ówczesnych państw – podziały administracyjne Rzeczypospolitej były raczej efektem tradycji historycznej niż przemyślanej polityki. Korona już od średniowiecza dzieliła się na dwie prowincje: małopolską i wielkopolską. W XVI w. w skład tej ostatniej wchodziła Wielkopolska właściwa (województwa poznańskie i kaliskie) oraz wschodnia (województwa sieradzkie i łęczyckie, ziemia wieluńska), a także Kujawy, Prusy Królewskie i Mazowsze. Z kolei do ziem prowincji małopolskiej zaliczano województwa krakowskie, sandomierskie, lubelskie, ruskie i bełskie oraz – przyłączone do Korony w 1569 r. – podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie.

RGf5cEBe2cp2s1

Mapa przedstawia Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Składa się z następujących województw: pomorskie, malborskie, chełmińskie, poznańskie, kaliskie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, płockie, mazowieckie, podlaskie, łęczyckie, sieradzkie, krakowskie, sandomierskie, rawskie, lubelskie, krakowskie, bełskie, ruskie, wołyńskie, podolskie, bracławskie, kijowskie, trockie, nowogródzkie, brzesko‑litewskie, mińskie, mścisławskie, witebskie, połockie, wendeńskie, smoleńskie, parnawskie, dorpackie, wileńskie. Ponadto składa się także z Księstwa Warmińskiego, Księstwa Żmudzkiego oraz Księstwa Czernihowskiego. W jej granicach znajdują się także lenna Korony Królestwa Polskiego, czyli Prusy Książęce, oraz lenna wspólne Korony i Litwy, czyli Księstwo Kurlandzkie. Na mapie oznaczono granicę między Koroną Polską a Wielkim Księstwem Litewskim, która przebiega przez środek Rzeczpospolitej Obojga Narodów i dzieli ją na dwie części: południową i północną. — Mapa przedstawiająca podział administracyjny Rzeczypospolitej Obojga Narodów na początku XVII w. Które tereny przyłączone do Korony w 1569 roku znajdują się obecnie w granicach Polski?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Poznania, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Większość nowożytnych jednostek administracyjnych Królestwa Polskiego była pozostałościami podziałów kraju z XII i XIII wieku. Terminem ziemia określano te dawne księstewka piastowskie, w których nie istniał urząd wojewody. Z kolei województwa, czyli niegdyś większe księstwa dzielnicowe, dzieliły się na okręgi stworzone na potrzeby szlacheckich sądów ziemskich, nazywane powiatami lub ziemiami.

Krótko przed zawarciem unii lubelskiej król Polski, Zygmunt August dokonał reformy administracyjnej w Wielkim Księstwie. Ustalono podział na powiaty, które jednocześnie były okręgami sądowymi i wzorem polskim utworzono w nich sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie, znosząc jednocześnie dotychczasową praktykę, że możnowładztwo stawało jedynie przed sądem wielkiego księcia.

Warto wiedzieć

Złoty i srebrny wiek Rzeczypospolitej

R1HwrezAX8u9G1

Zdjęcie przedstawia zabytkowy dźwig portowy w Gdańsku. Jest to ceglany budynek z wystającą nad portem wysoką, drewnianą konstrukcją. Budynek zwieńczony jest spadzistym dachem. Pod nim jest zebrana grupa turystów. Obok stoją współczesne zabudowania. W tle jest bezchmurne niebo. — Brama Żuraw w Gdańsku. Do czego służył żuraw w średniowiecznym i wczesnonowożytnym Gdańsku?
Źródło: Dawid Galus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W 1618 r. eksport polskiego zboża przez Gdańsk osiągnął najwyższy poziom, a ziemie utracone przez Litwę na rzecz Rosji jeszcze w XV w. zostały jej odebrane i powiększyły terytorium Rzeczypospolitej do największych rozmiarów w jej dziejach. Tymczasem w polskiej tradycji historiograficznej złotym wiekiem nazywa się zwykle XVI w., a XVII w. zasługuje zaledwie na określenie srebrny. Czy słusznie? Chyba jednak tak, bo w tymże 1618 r. ujawniały się już ciemniejsze barwy polskiego ustroju: wolna elekcja powodowała kryzysy polityczne, rosnąca przewaga magnaterii wypaczała system parlamentarny ukształtowany w połowie XVI w., a pustki w skarbie nie pozwalały zdyskontować największych nawet triumfów na polach bitew. Niekorzystne tendencje można było jeszcze odwrócić, lecz – jak się okazało – rządzącym i samemu społeczeństwu szlacheckiemu zabrakło przenikliwości, by przystosować się do nowych realiów, które przyniósł XVII w.

Ludność

Oszacowanie zaludnienia jakiegokolwiek kraju we wczesnonowożytnej Europie nie jest proste z uwagi na brak spisów ludności, które władze zaczęły przeprowadzać okresowo w drugiej połowie XVIII w. Pierwszy tego rodzaju spis mieszkańców sporządzono w Szwecji w 1749 r., w Rzeczypospolitej zaś 40 lat później. Dla czasów wcześniejszych historycy dysponują rejestrami podatkowymi, ale te pełne są pominięć, kto bowiem tylko mógł, ten albo zaniżał wysokość podatku, albo nie płacił go w ogóle. Tak więc oparte na nich oszacowania liczby ludności mają jedynie przybliżony charakter.

Zaludnienie państw europejskich ok. 1580 r.
Kraj	Liczba ludności (w mln)
Francja	16
Rzesza	12
Półwysep Apeniński	12
Rosja	10 - 11
Hiszpania (z Portugalią)	9
Turcja (część europejska)	8
Rzeczpospolita	7,5
kraje dziedziczne Habsburgów	6,5
Anglia	4
Niderlandy Północne	1,6
Szwecja (z Finlandią)	1

Indeks górny Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor Indeks górny koniec

RvMaOQFNpzlYC1

Ilustracja przedstawia rząd postaci w strojach magnackich. Są to w większości mężczyźni oraz jedna kobieta. Mężczyźni mają na sobie różnokolorowe, ozdobne szaty, płaszcze i peleryny. Część ma na głowach czapki, do kilku z nich są doczepione pióra. Kobieta ma na sobie szeroką, czerwoną suknię, szeroki, biały kołnierz oraz złote nakrycie głowy. — Polscy magnaci, XVI wiek. Wskaż różnice pomiędzy ich ubiorem a ubiorem książąt mazowieckich z wcześniejszej ilustracji.
Źródło: Jan Matejko (1838–1893), ok. 1893 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pod koniec XVI w., mimo dużego terytorium, Rzeczpospolita należała do krajów o średniej liczbie mieszkańców i, co za tym idzie, niewielkiej gęstości zaludnienia. Była to zresztą cecha charakterystyczna całej wschodniej i północnej Europy, pociągała ona za sobą słabą kontrolę nad ludnością, wolniejszy obieg informacji i transport, a także mniej intensywne tempo życia gospodarczego. Ocena wiarygodności oszacowań, które odnoszą się do liczby ludności całego państwa, jest trudna choćby z powodu zmian granic Rzeczypospolitej. Najbliższe prawdy wyobrażenie o rozwoju zaludnienia Korony dają obliczenia do tyczące Wielkopolski wraz z Mazowszem oraz Małopolski bez województw ruskich. Porównanie danych na przestrzeni ponad dwóch stuleci wyraźnie wskazuje, jak wielką katastrofą demograficzną okazały się wojny z połowy XVII w., w wyniku których liczba ludności zmniejszyła się o blisko 25%. Był to nie tyle skutek bezpośrednich działań bojowych, co raczej epidemii chorób zakaźnych rozwlekanych przez maszerujące wojska. Znaczny przyrost ludności nastąpił ponownie dopiero w XVIII w.

RvmvS87i62Rjv

Zaludnienie Korony (bez ziem ruskich) w XVI–XVIII w. Wyjaśnij, co spowodowało tak znaczny spadek liczby ludności Korony w latach 1650–1660.

Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor.

R195RDloXfi6d1

Obraz przedstawia leżącą na łóżku martwą kobietę oraz siedzącego przy niej mężczyznę. Skóra kobiety jest blada. Jest ona ubrana w biały strój oraz czepek, spod którego wystają ciemne kosmyki włosów. Ma zamknięte oczy, jej prawa ręka zwisa znad łóżka. Przykryta jest częściowo złotym kocem. Siedzący obok mężczyzna patrzy na kobietę, ma ciemne włosy i brodę z wąsami. Ubrany jest w różową koszulę i ciemnobrązowe futro. Trzyma splecione dłonie na kolanie. Nad łóżkiem jest zawieszona kotara. Obok stoi fotel. — Józef Simmler, *Śmierć Barbary Radziwiłłówny*. Jak artysta przedstawił zachowanie króla Zygmunta Augusta tuż po śmierci żony? Co chciał w ten sposób przekazać odbiorcy?
Źródło: 1860 r., olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Korzystając z zachowanych ksiąg parafialnych, gdzie odnotowywano chrzty, małżeństwa i zgony, historycy mogą poznać prawidłowości rządzące reprodukcją ludności (tzn. jej rozwojem liczebnym). Dla czasów nowożytnych charakterystyczna była duża liczba urodzeń przy jednoczesnej wysokiej śmiertelności. W pierwszym roku życia umierało 30% niemowląt. Choroby zakaźne (szczególnie ospa), wobec których medycyna była bezradna, powodowały, że jedynie połowa urodzonych dożywała dorosłości. Z tych samych powodów średnia długość życia mężczyzn wynosiła 28 lat, a kobiet – ok. 30 lat (dla porównania: dziś wynosi ona – odpowiednio – 70 i 75 lat). Do zastępowalności pokoleń, czyli utrzymania liczby ludności na stałym poziomie, potrzeba było zatem, by na każde małżeństwo przypadało średnio co najmniej czworo lub pięcioro potomków.

R1WO1LRlr9JCI

Słownik

hospodar

tytuł władców używany od XIV w. przez kancelarie posługujące się językiem ruskim

inkorporacja

(z łac. incorporatio – wcielenie) włączenie jakiejś ziemi lub jej części do innego państwa

sekularyzacja

(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i uprawnień instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego

unia realna

związek dwóch lub więcej państw, których sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe prowadzone są wspólnie

unia personalna

związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy przy jednoczesnym zachowaniu odrębnych rządów

Słowa kluczowe

unia polsko‑litewska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, unia personalna, unia realna, unia lubelska, wielonarodowość, terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów, powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ludność Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

Ł. Wojtach, cyt. za: Dwa obrazy Bellotta, czyli o polskim marketingu politycznym w XVIII wieku, Muzeum Historii Polski w Warszawie.

Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1572, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.

T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572 , PWN, Kraków 2013.

Wprowadzenie

Mapa interaktywna