Przeczytaj
Daleka droga do szkoły – starożytność
Szkoła jest jedną z najważniejszych instytucji społecznych tworzonych w celu przygotowania młodego pokolenia do dorosłego życia. Dlatego pierwszymi nauczycielami byli od zawsze dorośli, którzy przekazywali młodszym swoje doświadczenia i wiedzę. W Egipcie i Mezopotamii wykształcenie było domeną kapłanów oraz skrybów, ludzi uczonych w piśmie, którzy odpowiadali za prowadzenie kancelarii władcy i możnych.
W starożytnej Grecji edukacja biedniejszych polegała na nauce gimnastyki, muzyki, czytania i pisania. W bogatych domach obywateli greckich zatrudniano wykształconych specjalistów do wychowania młodzieży i przekazania im potrzebnej wiedzy o otaczającym ich świecie. Dzieci, oprócz czytania i pisania, uczono retoryki, matematyki, historii, geografii i logiki. Edukacją na wyższym poziomie objęta była tylko nieliczna grupa arystokracji i ludzi bardzo zamożnych. Korzeni współczesnej szkoły należy doszukiwać się w starożytnych Atenach, gdzie szkolnictwo funkcjonowało na trzech szczeblach: szkół elementarnych, średnich i zalążku szkolnictwa wyższego, za który można uznać Akademię PlatonaAkademię Platona. W szkołach elementarnych mogli się kształcić wszyscy wolni obywatele na koszt państwa lub sponsorów prywatnych. Kształcenie na poziomie średnim miało charakter publiczny, ale było dostępne tylko dla najzamożniejszych. W szkole hellenistycznej pojawiły się pierwsze podręczniki oraz pomoce naukowe.
W Rzymie edukacja rozwijała się wraz z instytucją państwa, które potrzebowało wykształconej kadry urzędniczej. Początkowo edukacja miała charakter prywatny, odbywała się w domu rodzinnym, z czasem nabrała jednak charakteru publicznego i przeniosła się do szkół elementarnych. W początkowym okresie istnienia miały one charakter prywatny, ale już w dobie cesarstwa rzymskiego zostały przejęte przez państwo lub miasta cesarstwa. Dalsza edukacja odbywała się w szkołach średnich, które przez elity społeczne były uważane za potrzebne, bo przygotowywały obywateli do życia publicznego. Od II wieku naszej ery szkoły stały się instytucjami publicznymi utrzymywanymi przez samorządy miejskie i państwo oraz podlegały nadzorowi ze strony cesarza.
Siedem sztuk wyzwolonych
Łącznikiem między edukacją starożytną i średniowieczną jest siedem sztuk wyzwolonych, które do edukacji wprowadził Marcjanus Kapella w V wieku naszej ery. Zebrał on w jednym podręczniku wszystkie siedem wykładanych w szkołach nauk, które nazwał siedmioma sztukami wyzwolonymi. Jego dzieło, O zaślubinach Merkurego i Filologii, jest często uważane za pierwszy średniowieczny podręcznik.
Dalsza ewolucja siedmiu sztuk wyzwolonych nastąpiła w VI wieku za sprawą Kasjodora, który przystosował je do potrzeb Kościoła.
Sztuki wyzwoloneSztuki wyzwolone dzieliły się na:
Najpierw należało opanować trivium, co trwało z reguły cztery lata, i dopiero wtedy rozpoczynano trzyletnie studia nad quadrivium. Po zakończeniu edukacji odbywał się egzamin, który potwierdzał nabycie umiejętności i wiedzy.
Czasy średniowiecza
Po upadku cesarstwa rzymskiego rozpoczęło się średniowiecze, które początkowo było okresem upadku szkolnictwa. Kościół katolicki miał niechętny stosunek do szkół świeckich i preferował szkoły przykościelne. Upowszechniły się one w XI wieku, kiedy to funkcjonowały szkoły parafialne, klasztorne i kolegiackie. W szkołach przyklasztornych nauka początkowo trwała rok i w dużej mierze opierała się na pamięciowym opanowaniu materiału. Dyscyplina w szkołach była bardzo surowa, jej utrzymywanie było możliwe dzięki częstemu używaniu rózgi. Bito nie tylko za złe zachowanie, lecz także za brak postępów w nauce. Podstawą nauki była scholastykascholastyka, która polegała na uzasadnianiu prawd wiary w sposób rozumowy. Do nauki przyjmowani byli chłopcy, których następnie przeznaczano do zakonu. Jednak z czasem zaczęto przyjmować osoby, które nie wiązały swojej przyszłości z zakonem. Po rocznej nauce uczniowie rozpoczynali kształcenie w siedmiu sztukach wyzwolonych. Na przełomie XII i XIII wieku, wraz z rozwojem miast, zaczęły powstawać szkoły miejskie, które kształciły mieszczan.
Początki uniwersytetów
Z czasem niektóre szkoły klasztorne zyskały dużą renomę i popularność. Rozrastały się i przekształciły się w pierwsze uniwersytetyuniwersytety, czyli wspólnoty uczonych i studentów. Najstarsze uniwersytety to:
Z czasem wykształciły się dwa typy uniwersytetów:
Poszczególne uniwersytety specjalizowały się w określonych dziedzinach nauki: medycynie, prawie, teologii, filozofii i innych naukach. Akademia Krakowska utworzona przez Kazimierza Wielkiego wzorowała się na typie uniwersytetów włoskich. Główny nacisk został w niej położony na edukację medyczną i prawniczą. Niestety, fundacja Kazimierza Wielkiego przetrwała tylko kilka lat; odnowienia uniwersytetu krakowskiego dokonał w 1400 r. Władysław Jagiełło na życzenie swojej żony, królowej Jadwigi.
Zastanów się, dlaczego uniwersytet w Krakowie nie nazywa się kazimierzowski.
Edukacja renesansowa
Przemiany epoki renesansu widoczne były również w szkolnictwie. Dążenie do osiągnięcia wykształcenia pozwalało na awans społeczny, dlatego szkoły średnie i wyższe były furtką dla synów mieszczan i bardziej światłych chłopów do lepszego życia. Ludzie odrodzenia odrzucili średniowieczne zasady nauczania oparte na scholastyce i sztukach wyzwolonych. Ideały humanistyczne znalazły swoje odzwierciedlenie w szkolnictwie średnim, w powstających od XVI wieku kolegiach zakładanych przez jezuitów. Ze szkół zostały wyeliminowane popularne w średniowieczu kary cielesne, które zastąpiono pochwałami i nagrodami. Kadra pedagogiczna była bardziej świadoma wyzwania, jakim jest edukacja młodzieży, dzięki dogłębnemu przygotowaniu, które trwało do osiemnastu lat. Cechą pedagogiki renesansowej była potrzeba rozwoju aktywności, samodzielności i twórczości ucznia. Starano się kształtować osobowość studenta, nauka miała odbywać się zgodnie z jego możliwościami i zainteresowaniami. Erazm z Rotterdamu twierdził, że lekcje powinny być krótkie, łatwe i „lekko wesołością zaprawione”. Kładł on silny nacisk na naukę samodzielnego myślenia.
Kolegia jezuickie
Kontrreformacja i wojny XVII wieku spowodowały upadek nauki, a szukanie herezji przez inkwizycję zagroziło nawet uniwersytetom. Rolę ośrodków naukowych zaczęły pełnić kolegia zakładane przez zakon jezuitów. Kolegia jezuickie do programu nauczania zaczęły wprowadzać pewne świeckie elementy. Kary cielesne wymierzał w nich świecki korektor, który jednak wymiar kary ustalał z nauczycielem będącym zakonnikiem. Kolegia jezuickie były bardzo popularne na terenie Rzeczypospolitej, pierwsze powstało w 1564 roku w Braniewie z fundacji ówczesnego biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza. Z czasem powstały kolejne, m.in. w Jarosławiu w 1574 r., w Przemyślu w 1628 r., a we Lwowie w 1661 r. i tam założono Akademię Jezuicką.
Wszystkie szkoły jezuickie przez cały okres istnienia, do kasacji zakonu w 1773 roku, posługiwały się jednolitym programem nauczania Ratio studiorum, który poddawano tylko koniecznym zmianom. Podstawą było nauczanie łaciny i greki, dialektyki, fizyki, matematyki, geografii, filozofii i historii. Nauka w nich była bezpłatna, dlatego cieszyły się popularnością także wśród młodzieży innych wyznań.
Pedagogika oświecenia
Oświecenie kształtowało się pod wpływem doktryn filozoficznych, w których główną rolę odgrywał rozum i doświadczenie. Odrzucono nauczanie pamięciowe, które często miało charakter wyłącznie odtwórczy, i postawiono na zrozumienie wykładanych treści przez studentów. Do cech charakterystycznych oświeceniowej pedagogiki zaliczamy realizm, intelektualizm i utylitaryzm. Na jej kształt duży wpływ miały następujące osoby: Jean‑Jacques Rousseau, John Locke i Jan Amos Komeński, których uważa się za twórców trzech nurtów w europejskiej myśli pedagogicznej. Rousseau był zwolennikiem powszechnej i bezpłatnej edukacji dla wszystkich dzieci, bez względu na pochodzenie i płeć. Podobne poglądy głosił Komeński. Dla odmiany Locke uważał, że szkoły powinny być elitarne, dostępne dla osób zamożnych, co było ukłonem w stronę burżuazji. Nurt wywodzący się od Komeńskiego zakładał, że szkoła powinna być jednolita i dostępna dla wszystkich chętnych.
Pierwszej próby zmiany szkolnictwa elementarnego dokonał król Prus Fryderyk Wilhelm I w XVIII wieku. Wprowadził on obowiązek szkolny, a w celu jego realizacji polecił zakładać szkoły wiejskie. Podobne próby reform systemu szkolnego podjęto w Austrii, Czechach i Rosji, polegały one na zwracaniu uwagi na wiedzę praktyczną, która miała pozwolić podjąć pracę w manufakturach. Dużego przełomu w oświeceniowej edukacji dokonano w Rzeczypospolitej, gdzie 14 października 1773 roku powołano do życia Komisję Edukacji Narodowej, którą można uznać za pierwsze ministerstwo edukacji i oświaty na świecie.
KEN dokonała ujednolicenia systemu edukacji w kraju przez wprowadzenie jednakowych programów nauczania i podręczników. Przepisy te obowiązywały we wszystkich typach szkół. Do dziś data utworzenia Komisji Edukacji Narodowej jest obchodzona w Polsce jako Dzień Edukacji Narodowej, czyli Dzień Nauczyciela.
Epoka nowożytna
Do kolejnych zmian w szkolnictwie doszło po rewolucji francuskiej, kiedy zerwane zostały tradycyjne związki z Kościołem, a na mocy wprowadzanych konstytucji zapewniono prawo do oświaty. Osiągnięciami rewolucji była jednolita i bezpłatna szkoła państwowa, powszechność nauczania początkowego, wychowanie obywatelskie, oświata dorosłych w celu zwalczania analfabetyzmu.
W XIX wieku szkoła stała się instytucją, którą uznano za niezbędną do życia jednostki i jej sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Na ziemiach polskich mimo zaborów rozwijała się polska myśl pedagogiczna, czego przykładem jest działalność Stanisława Kołłątaja i Tadeusza Czackiego. Stworzyli oni program dla szkół elementarnych uczących dzieci wiejskie i miejskie. Innym przykładem mogą być reformy Aleksandra Wielopolskiego w Królestwie Polskim, które przywróciły Komisję Oświecenia Publicznego. Opiekowała się ona zakładami naukowymi, decydowała o stypendiach i nagrodach oraz zajmowała się kształceniem nauczycieli. W Warszawie utworzona została Szkoła Główna składająca się z czterech wydziałów: prawa i administracji, lekarskiego, matematyczno‑fizycznego i filologiczno‑historycznego.
Tam, gdzie nie było innej możliwości kształcenia, rozwinęła się edukacja domowa, która stała się kuźnią wychowania narodowego polskiej młodzieży.
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił duży rozwój myśli pedagogicznej, który był wspierany licznymi badaniami nad rozwojem i psychiką dzieci. Dało to początek Nowemu Wychowaniu, czyli ruchowi odrzucającemu szkołę tradycyjną z podziałem na klasy i przedmioty. Jednym z twórców tego kierunku był John Dewey, który zwracał uwagę na to, że istota procesu nauczania leży w oddziaływaniu, spontanicznej aktywności ucznia i samodzielnym rozwiązywaniu przez niego problemów. Do szkół prezentujących idee nowego wychowania zaliczamy szkoły Marii Montessori.
Edukacja XX wieku
Najczęściej jednak pedagogika dążyła do dostosowania treści i metod nauczania do możliwości i potrzeb ucznia i jego etapu rozwojowego. XX‑wieczna szkoła realizowała wiele zadań społecznie użytecznych, pojawiła się koedukacja. Kształcenie dziewcząt i kobiet przestało dziwić i stało się normą. Ale w okresie totalitaryzmu i autorytaryzmu była też narzędziem propagandy i służyła odpowiedniemu kształtowaniu jednostek, zgodnie z wyznawaną ideologią polityczną. Dopiero przemiany po 1989 roku w większości krajów europejskich pozwoliły na odpolitycznienie szkół.
System edukacji w Rzeczypospolitej Polskiej
Współczesny system edukacji w Polsce podlegał wielokrotnym reformom. Do 1999 roku funkcjonowały szkoły podstawowe i ponadpodstawowe oraz system studiów wyższych magisterskich. W 1999 roku wprowadzono reformę systemu edukacji, która wprowadziła sześcioklasową szkołę podstawową, trzyletnie gimnazja oraz trzyletnie licea ogólnokształcące, zreformowano też system szkolnictwa zawodowego i technicznego. Studia w myśl systemu bolońskiego stały się trójstopniowe: licencjackie, magisterskie i doktoranckie. Można też uczestniczyć w studiach podyplomowych, jeżeli zdobyło się tytuł magistra. W zależności od metody organizacji zajęć wyróżniamy studia stacjonarne (dzienne) i studia niestacjonarne (zaoczne i wieczorowe). Na studiach stacjonarnych nauka jest zazwyczaj bezpłatna, a na studiach niestacjonarnych – płatna. Od 2005 roku absolwenci polskich uczelni otrzymują oprócz dyplomu suplement do dyplomu, który ułatwia ocenę i zrozumienie kwalifikacji posiadanych przez absolwentów szkół wyższych.
W 2016 roku dokonano kolejnej reformy systemu edukacji: zlikwidowano gimnazja, powrócono do ośmioletniej szkoły podstawowej i czteroletniego liceum ogólnokształcącego oraz pięcioletniego technikum kończących się maturą i egzaminem zawodowym.
Ważną rolę we współczesnym nauczaniu odgrywa kształcenie ustawiczne, które polega na nauce przez całe życie.
Słownik
szkoła założona w Atenach ok. 386 roku p.n.e. przez Platona, gdzie były prowadzone pierwsze badania naukowe
(z łac. schola – szkoła, scholasticus – uczony, nauczyciel, student, uczeń); filozofia i sposób nauczania upowszechniony w średniowieczu, który polegał na rozumowym dochodzeniu do prawd wiary
(z łac. artes liberales); system edukacji wywodzący się ze starożytności, który upowszechnił się w średniowieczu i opierał się na dwustopniowym podziale na trivium, składające się z gramatyki, retoryki i dialektyki oraz quadrivium, które zawierało arytmetykę, geometrię, muzykę oraz astronomię
szkoła wyższa wielowydziałowa, która ma prawo nadawania stopni naukowych; współczesne uniwersytety wywodzą się od pierwszych uniwersytetów średniowiecznych w Bolonii