Kościół w kryzysie

Kościół katolicki obronił swoją jedność przed skutkami schizmy zachodniej oraz wielkich ruchów reformatorskich i heretyckich XV w., ale dokonał tego bez należytej reformy wewnętrznej. W XVI w. odżyły więc i dodatkowo pogłębiły się negatywne zjawiska towarzyszące mu od stuleci.

Związany z odrodzeniem i humanizmem nowy, zorientowany na człowieka model życia powodował zeświecczenie duchowieństwa. Dotyczyło to przede wszystkim dostojników kościelnych wywodzących się z elit feudalnych, którzy niechętnie porzucali dotychczasowy, arystokratyczny styl życia. Wnosili do wspólnoty kościelnej nowe wartości intelektualne, ale również świeckie obyczaje. Niektóre z nich budziły niesmak wiernych, m.in. utrzymywanie kosztownych dworów, wystawny tryb życia, często niezgodne z duchem pokory chrześcijańskiej formy mecenatu artystycznego. Wreszcie i takie, które zupełnie nie licowały z godnością duchownego, np. udział w wojnach.

RyHlCGacuGadm

Ilustracja przedstawia papieża Juliusza drugiego. Jest to starszy mężczyzna w papieskim stroju, białej sutannie i czerwonej narzucie oraz czerwonym nakryciu głowy, siedzący na strojnym fotelu. Wokół niego są zebrani mężczyźni w półokręgu. Jeden z nich rozwija przed papieżem plany architektoniczne. Z prawej strony stoi mężczyzna w czarnej szacie przewiązanej w pasie sznurem. W dłoni ma różową czapkę. Na stołku podtrzymuje obraz. Ze stołka spływa czerwony materiał. W tle są kolumny podtrzymujące zdobione portyki. Przy kolumnach stoją kolejni mężczyźni trzymający w rękach plany.

RSh10mftdhbhj1

Ilustracja przedstawia ludzi zebranych na targu. Z prawej strony jest dwóch jeźdźców na koniach, jeden z nich trzyma w rękach krzyż na kiju. Na głowie ma kapelusz a koń posiada osłonę na głowę. Obok stoi sztandar z frędzlami. Na środku, przy beczce, siedzi mężczyzna i pobiera opłaty od ludzi stojących w kolejce. Z lewej strony przy stole siedzi mężczyzna. Sprzedaje on odpusty. Na stole leżą worki z pieniędzmi oraz rozrzucone monety. Przed stołem stoi osoba dokonująca zakupu. W tle znajdują się kolejni mężczyźni oraz kobiety.

Wiernych raził też fiskalizm papieski, czyli dążenie do osiągania jak największych wpływów pieniężnych. Wyższe godności kościelne połączone były z ogromnymi majątkami, dlatego były chętnie kupowane przez arystokrację. Do Rzymu płynęły ogromne sumy płacone przez państwa europejskie z racji jego zwierzchnictwa duchowego nad tymi ziemiami (tzw. świętopietrzeświętopietrzeświętopietrze) oraz przez dostojników kościelnych przy okazji przekazywania im beneficjów (tzw. annatyannatyannaty – jednorazowe opłaty w wysokości rocznych dochodów z tych dóbr). Płacono też liczne inne koszty związane z udzielaniem dyspens czy rozstrzyganiem sporów przed sądami duchownymi. Kontrowersyjnym sposobem pomnażania dochodów papiestwa była sprzedaż odpustów – odpuszczenia kary za grzechy w zamian za odpowiednią kwotę.

Sytuację pogarszał też coraz powszechniejszy nepotyzmnepotyzmnepotyzm. Godności oraz dochody płynące z tytułu piastowanych urzędów kościelnych trafiały często w ręce rodzin papieży. Tymczasem niższe duchowieństwo bardzo często cierpiało niedostatek materialny i – co gorsza – tkwiło w ubóstwie intelektualnym. Możliwości niedostatecznie przygotowanych do pracy duszpasterskiej księży coraz mocniej kontrastowały z rosnącymi potrzebami duchowymi i umysłowymi wiernych, wykształconych już w duchu humanizmu i odrodzenia.

Wołanie o reformę i renesansowy ferment intelektualny

Przepych Kościoła i styl życia hierarchów (niezgodny z wczesnochrześcijańskimi wzorcami) budziły sprzeciw u części duchowieństwa pragnącego powrotu do moralnego rygoryzmu. Pod koniec XV w. ogromny rozgłos zdobył przeor florenckiego klasztoru św. Marka, dominikanin Girolamo Savonarola. W porywających kazaniach piętnował bogactwo kleru, polityczną władzę papieży, gorszące obyczaje renesansowych dworów – zarówno świeckich, jak i duchownych. Atakował humanizm, w którym widział źródło zepsucia i powrót do pogaństwa. Zwalczał lichwęlichwalichwę, nakłaniał do odrzucenia wystawnego trybu życia i nawoływał do pokuty. Jego poglądy na krótko zdobyły spore uznanie we Florencji, naraził się jednak papiestwu, w wyniku czego w 1498 r. został ekskomunikowanyekskomunikaekskomunikowany, a następnie aresztowany, poddany torturom i spalony na stosie.

RWbrvIvi3VyvF

Ilustracja przedstawia lewy profil mężczyzny w średnim wieku z bardzo długim, garbatym nosem, wydatnymi ustami i mocno zarysowanymi kośćmi policzkowymi. Mężczyzna ma na głowie kaptur, który odsłania tylko fragment czoła nad brwiami.

Inną, zakorzenioną w humanizmie drogą poszedł Erazm z RotterdamuErazmErazm z Rotterdamu. Stawiając przed wierzącymi bardzo rygorystyczne wymagania moralne, kładł duży nacisk na pobożność indywidualną i samodoskonalenie. Główne zasady etyki chrześcijańskiej zawarł w wydanym w 1501 r. dziele Podręcznik żołnierza Chrystusowego. W popularnej satyrze Pochwała głupoty krytykował niski poziom intelektualny duchowieństwa. Trudną do przecenienia zasługą Erazma z Rotterdamu było ustalenie prawidłowego tekstu Nowego Testamentu, oparte na wnikliwych badaniach greckich pierwowzorów. W 1516 r. wydał drukiem tekst grecki wraz z nowym przekładem łacińskim i własnymi komentarzami.

Rqd8R6gy5iHbo

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę z lewego półprofilu. Mężczyzna ma długi nos, wąskie usta, siwe włosy widoczne spod czarnej czapki o spłaszczonym kształcie. Mężczyzna dwie dłonie ma położone na księdze w czerwonej obwolucie. Ubrany jest w płaszcz z szerokim, wywiniętym kołnierzem. Na mankietach i kołnierzu wykończenie z brązowego futra. Za postacią, na ścianie półka z książkami i zielona zasłona.

Spór o odpusty

Jednak największa rewolucja w nowożytnej historii Kościoła katolickiego była dziełem Marcina Lutra, niemieckiego doktora i kaznodziei z Turyngii.

RqvyawBcjMroZ1

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Ma krótkie, ciemne włosy, okrągłą twarz, mały nos, wąskie usta i małe oczy. Ubrany jest w ciemną szatę z wysokim kołnierze. Na głowie ma szeroki beret.

Syn górnika dzięki trosce ojca ukończył studia uniwersyteckie w Erfurcie, a następnie wstąpił do erfurckiego zakonu augustianów. Na uniwersytecie w Wittenberdze zdobył tytuł doktora teologii, a wkrótce potem został przeorem tamtejszego klasztoru augustianów i wykładowcą teologii na uczelni.

Jego życie przepełnione było lękiem o własne zbawienie. Świadomy swej niedoskonałości szukał odpowiedzi w Biblii oraz pismach św. Augustyna i mistyków średniowiecznych. W Liście św. Pawła do Rzymian natknął się na uwagi o usprawiedliwieniu przez wiarę. Na ich podstawie zbudował doktrynę o zbawieniu, według której tylko wiara czyni człowieka godnym zbawienia, a jego uczynki nie odgrywają większej roli. Gdyby bowiem miał być sądzony po swoich uczynkach, to ze względu na swoją niedoskonałość zawsze byłby potępiony.

Nauka o usprawiedliwieniu stała się kluczowym elementem nauk Marcina Lutra, ale to nie ona doprowadziła do jego zerwania z Kościołem. Gorszyło go bogactwo Kościoła, którego doświadczył przede wszystkim podczas swojej podróży do Rzymu w 1510 r. Iskrą, która wywołała bunt, był handel odpustami jako sposób gromadzenia przez papieża i duchownych (a także pomniejszych sprzedawców odpustów) środków finansowych. W dniu 31 października 1517 r. w Wittenberdze ogłosił 95 tez, w których poddał surowej krytyce nadużycia z tym związane.

R5Kds9mx7c6g4

Ilustracja przedstawia czterech mężczyzn w średnim wieku zebranych przed drzwiami miejskiego budynku. Ubrani są w długie, ciemne szaty, a na głowach mają płaskie czapki. Jeden z mężczyzn w czarnej szacie, od lewej strony, trzyma młotek w prawej ręce wskazując dwie zadrukowane kartki papieru wiszące na środku drzwi. Zwraca się twarzą w kierunku pozostałych. Drzwi są drewniane o niebieskim kolorze. Mężczyźni stoją na tle ściany z kamiennych bloków.

Ostateczny krok

Wystąpienie Marcina Lutra wywołało w Europie ogromny ferment intelektualny. W gronie jego przeciwników znaleźli się przede wszystkim papież Leon X, legat papieski w Niemczech kardynał Tomasz Kajetan i profesor uniwersytetu w Ingolstadt Johann Eck. Poparli go natomiast filolog i humanista Filip Melanchton oraz elektor saski Fryderyk Mądry. Na początku 1519 r. Luter wystąpił w publicznej dyskusji z Johannem Eckiem w Lipsku, dołączając do sprzeciwu wobec handlowania odpustami także argumenty o gruntownej reformie Kościoła.

R19vDM7B2qyL5

Ilustracja przedstawia dziesięciu mężczyzn siedzących w sali. W centralnym punkcie mężczyzna zasiadający na tronie. Ubrany w płaszcz z krótkimi, bufiastymi rękawami, pończochy, spodnie do kolan i czapkę przypominającą spłaszczony beret z dodatkowym otokiem. Wokół tej osoby po jednej i drugiej stronie siedzą mężczyźni w takich samych nakryciach głowy, w płaszczach. Część z nich ma w rękach otwarte książki.

R1HJC3oLmIm2J1

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn, którzy stoją wokół ogniska. Osoba na pierwszym planie, ubrana w czarny płaszcz z kapturem i biały habit trzyma w rękach otwarta księgę. Wydaje się, że ma zamiar wrzucić ją do ognia, w którym już płonie kilka innych ksiąg. W tle miejskie zbudowania.

W dniu 15 czerwca 1520 r. Leon X wydał bullę Exsurge Domine, w której nakazał Lutrowi odwołanie błędów. W odpowiedzi zbuntowany teolog opublikował trzy broszury: O niewoli babilońskiej Kościoła, Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego oraz O wolności chrześcijańskiej. Ich treść była już jawnym zerwaniem z oficjalną wykładnią wiary, Luter bowiem przeciwstawiał się m.in. supremacji, nieomylności papieża  i uważał, że drogowskazem dla każdego chrześcijanina powinno być wyłącznie Pismo Święte. Wkrótce zdecydował się na krok, który przesądził o dalszym kierunku wydarzeń: 10 grudnia 1520 r. publicznie spalił papieską bullębullabullę, za co został ekskomunikowany.

Do sporu włączył się cesarz Karol V, który wezwał w 1521 r. Marcina Lutra na sejm do Wormacji, zapewniając mu nietykalność. Wystąpienie Lutra, choć przysporzyło mu nowych zwolenników, nie przekonało ani wysłanników papieskich, ani cesarza. Ten ostatni w edykcie wormackim uznał Lutra i jego zwolenników za heretyków i skazał na banicję. Samego Lutra Fryderyk Mądry ukrył w swoim zamku w Wartburgu. W trakcie tego odosobnienia teolog dokonał przekładu Nowego Testamentu na język niemiecki.

Początek nowego podziału

W ferworze teologicznych dysput poglądy Lutra coraz bardziej się konkretyzowały i oddalały go od oficjalnej nauki Kościoła. Istoty chrystianizmu dopatrywał się w wewnętrznym akcie wiary, a nie w zewnętrznych formach i uczynkach. Jego zdaniem źródłem zbawienia człowieka miały być nie jego poczynania, lecz głęboka wiara, której głównym źródłem jest Pismo Święte, a także łaska boska i pokuta (tzw. nauka o usprawiedliwieniu).

Ważnym punktem doktryny Lutra stała się nauka o sakramentach, uznawał on tylko sakramenty chrztu, Eucharystii i pokuty. Zdecydowanie odrzucił mszę świętą rozumianą jako ponowienie ofiary Jezusa Chrystusa. Nie uznawał również sakramentalnego kapłaństwa. W miejsce dawnego kapłana‑pośrednika między Chrystusem a jego wyznawcami wprowadził nowy typ duchownego, którego rola ograniczała się do organizowania i przewodniczenia obrzędom religijnym. Pociągnęło to za sobą rezygnację z celibatucelibatcelibatu jako niemoralnej fikcji nie posiadającej uzasadnienia w Piśmie Świętym.

R1PF0SNPJPFJ8

Zdjęcie przedstawia Biblię Lutra. Jest to gruba księga ze zniszczonymi, pożółkłymi kartkami. Jest ona otwarta. Na lewej kartce na górze znajduje się czarno biały obraz przedstawiający siedzących ludzi a pod nim odręczny wpis. Na stronie tytułowej, na prawej kartce, znajdują się napisy w języku niemieckim. Wokół nich jest ramka z ozdobną grafiką.

Słownik

Słowa kluczowe

sprzedaż odpustów, kryzys Kościoła, Girolamo Savonarola, Erazm z Rotterdamu, wystąpienie Marcina Lutra, 95 tez, reformacja i jej skutki, reformacja w Niemczech, reformacja

Bibliografia

M. Luter, Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Reformacja, oprac. L. Szucki, J. Tazbir, Warszawa 1960.

Katechizm Mniejszy i Większy Marcina Lutra, Warszawa 1959.

S. Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981.