Kościół w kryzysie

Kościół katolicki obronił swoją jedność przed skutkami schizmy zachodniej oraz wielkich ruchów reformatorskich i heretyckich XV w., ale dokonał tego bez należytej reformy wewnętrznej. W XVI w. odżyły więc i dodatkowo pogłębiły się negatywne zjawiska towarzyszące mu od stuleci.

Związany z odrodzeniem i humanizmem nowy, zorientowany na człowieka model życia powodował zeświecczenie duchowieństwa. Dotyczyło to przede wszystkim dostojników kościelnych wywodzących się z elit feudalnych, którzy niechętnie porzucali dotychczasowy, arystokratyczny styl życia. Wnosili do wspólnoty kościelnej nowe wartości intelektualne, ale również świeckie obyczaje. Niektóre z nich budziły niesmak wiernych, m.in. utrzymywanie kosztownych dworów, wystawny tryb życia, często niezgodne z duchem pokory chrześcijańskiej formy mecenatu artystycznego. Wreszcie i takie, które zupełnie nie licowały z godnością duchownego, np. udział w wojnach.

RyHlCGacuGadm
Horace Vernet, Papież Juliusz II zleca budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie, 1827 r. Juliusz II (1443–1513) był znanym mecenasem artystów i patronem sztuk pięknych, a także papieżem‑wojownikiem. Brał udział w licznych bitwach i oblężeniach, walcząc o poszerzenie i umocnienie granic Państwa Kościelnego. Wyjaśnij, co w postawie Juliusza II mogło razić współczesnych mu wiernych.
Źródło: Wikipedia Commons, domena publiczna.
RSh10mftdhbhj1
Jörg Breu (starszy), Sprzedaż odpustów, ok. 1530 r. W czasach Marcina Lutra listy odpustowe, wystawione w imieniu papieża i zapewniające odpuszczenie kar za grzechy, traktowano jak papiery wartościowe. Na podstawie ilustracji opisz, jak wyglądał handel odpustami.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wiernych raził też fiskalizm papieski, czyli dążenie do osiągania jak największych wpływów pieniężnych. Wyższe godności kościelne połączone były z ogromnymi majątkami, dlatego były chętnie kupowane przez arystokrację. Do Rzymu płynęły ogromne sumy płacone przez państwa europejskie z racji jego zwierzchnictwa duchowego nad tymi ziemiami (tzw. świętopietrzeświętopietrzeświętopietrze) oraz przez dostojników kościelnych przy okazji przekazywania im beneficjów (tzw. annatyannatyannaty – jednorazowe opłaty w wysokości rocznych dochodów z tych dóbr). Płacono też liczne inne koszty związane z udzielaniem dyspens czy rozstrzyganiem sporów przed sądami duchownymi. Kontrowersyjnym sposobem pomnażania dochodów papiestwa była sprzedaż odpustów – odpuszczenia kary za grzechy w zamian za odpowiednią kwotę.

Sytuację pogarszał też coraz powszechniejszy nepotyzmnepotyzmnepotyzm. Godności oraz dochody płynące z tytułu piastowanych urzędów kościelnych trafiały często w ręce rodzin papieży. Tymczasem niższe duchowieństwo bardzo często cierpiało niedostatek materialny i – co gorsza – tkwiło w ubóstwie intelektualnym. Możliwości niedostatecznie przygotowanych do pracy duszpasterskiej księży coraz mocniej kontrastowały z rosnącymi potrzebami duchowymi i umysłowymi wiernych, wykształconych już w duchu humanizmu i odrodzenia.

Wołanie o reformę i renesansowy ferment intelektualny

Przepych Kościoła i styl życia hierarchów (niezgodny z wczesnochrześcijańskimi wzorcami) budziły sprzeciw u części duchowieństwa pragnącego powrotu do moralnego rygoryzmu. Pod koniec XV w. ogromny rozgłos zdobył przeor florenckiego klasztoru św. Marka, dominikanin Girolamo Savonarola. W porywających kazaniach piętnował bogactwo kleru, polityczną władzę papieży, gorszące obyczaje renesansowych dworów – zarówno świeckich, jak i duchownych. Atakował humanizm, w którym widział źródło zepsucia i powrót do pogaństwa. Zwalczał lichwęlichwalichwę, nakłaniał do odrzucenia wystawnego trybu życia i nawoływał do pokuty. Jego poglądy na krótko zdobyły spore uznanie we Florencji, naraził się jednak papiestwu, w wyniku czego w 1498 r. został ekskomunikowanyekskomunikaekskomunikowany, a następnie aresztowany, poddany torturom i spalony na stosie.

RWbrvIvi3VyvF
Fra Bartolomeo, Portret Girolama Savonaroli, ok. 1497–1498 r. Pogłębiający się kryzys polityczny i ideologiczny sprzyjał działalności samorzutnych reformatorów. Wśród nich wyjątkową charyzmą wyróżniał się dominikanin Girolamo Savonarola (1452–1498). Krytykując postępowanie władców i kleru włoskiego, roztaczał apokaliptyczną wizję Kościoła.
Źródło: Museo di San Marco, Wikipedia Commons, domena publiczna.

Inną, zakorzenioną w humanizmie drogą poszedł Erazm z RotterdamuErazmErazm z Rotterdamu. Stawiając przed wierzącymi bardzo rygorystyczne wymagania moralne, kładł duży nacisk na pobożność indywidualną i samodoskonalenie. Główne zasady etyki chrześcijańskiej zawarł w wydanym w 1501 r. dziele Podręcznik żołnierza Chrystusowego. W popularnej satyrze Pochwała głupoty krytykował niski poziom intelektualny duchowieństwa. Trudną do przecenienia zasługą Erazma z Rotterdamu było ustalenie prawidłowego tekstu Nowego Testamentu, oparte na wnikliwych badaniach greckich pierwowzorów. W 1516 r. wydał drukiem tekst grecki wraz z nowym przekładem łacińskim i własnymi komentarzami.

Erazm
Rqd8R6gy5iHbo
Hans Holbein (młodszy), Portret Erazma z Rotterdamu, 1523 r. Erazm z Rotterdamu surowo krytykował nadużycia ze strony duchowieństwa, a zwłaszcza handel relikwiami. Opisz, w jaki sposób Holbein przedstawił uczonego. Na jakie cechy charakteru chciał zwrócić uwagę?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Spór o odpusty

Jednak największa rewolucja w nowożytnej historii Kościoła katolickiego była dziełem Marcina Lutra, niemieckiego doktora i kaznodziei z Turyngii.

RqvyawBcjMroZ1
Portret Lutra pędzla Łukasza Cranacha starszego. Na górze obrazu znajduje się zdanie: IN SILENCIO ET SPE ERIT FORTITVDO VESTRA (W ciszy i ufności leży wasza siła). To fragment ze starotestamentowej Księgi Izajasza. W jaki sposób można je odnieść do nauk Lutra?
Źródło: Wikipedia Commons, domena publiczna.

Syn górnika dzięki trosce ojca ukończył studia uniwersyteckie w Erfurcie, a następnie wstąpił do erfurckiego zakonu augustianów. Na uniwersytecie w Wittenberdze zdobył tytuł doktora teologii, a wkrótce potem został przeorem tamtejszego klasztoru augustianów i wykładowcą teologii na uczelni.

Jego życie przepełnione było lękiem o własne zbawienie. Świadomy swej niedoskonałości szukał odpowiedzi w Biblii oraz pismach św. Augustyna i mistyków średniowiecznych. W Liście św. Pawła do Rzymian natknął się na uwagi o usprawiedliwieniu przez wiarę. Na ich podstawie zbudował doktrynę o zbawieniu, według której tylko wiara czyni człowieka godnym zbawienia, a jego uczynki nie odgrywają większej roli. Gdyby bowiem miał być sądzony po swoich uczynkach, to ze względu na swoją niedoskonałość zawsze byłby potępiony.

Nauka o usprawiedliwieniu stała się kluczowym elementem nauk Marcina Lutra, ale to nie ona doprowadziła do jego zerwania z Kościołem. Gorszyło go bogactwo Kościoła, którego doświadczył przede wszystkim podczas swojej podróży do Rzymu w 1510 r. Iskrą, która wywołała bunt, był handel odpustami jako sposób gromadzenia przez papieża i duchownych (a także pomniejszych sprzedawców odpustów) środków finansowych. W dniu 31 października 1517 r. w Wittenberdze ogłosił 95 tez, w których poddał surowej krytyce nadużycia z tym związane.

R5Kds9mx7c6g4
Ferdinand Pauwels, Luter przybijający 95 tez, 1872 r. Według tradycji Luter miał swoje pismo z tezami przybić do drzwi katedry, w rzeczywistości ogłosił je, wysyłając do swoich przełożonych i kilku uczonych. W jaki sposób malarz przedstawił Lutra?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ostateczny krok

Wystąpienie Marcina Lutra wywołało w Europie ogromny ferment intelektualny. W gronie jego przeciwników znaleźli się przede wszystkim papież Leon X, legat papieski w Niemczech kardynał Tomasz Kajetan i profesor uniwersytetu w Ingolstadt Johann Eck. Poparli go natomiast filolog i humanista Filip Melanchton oraz elektor saski Fryderyk Mądry. Na początku 1519 r. Luter wystąpił w publicznej dyskusji z Johannem Eckiem w Lipsku, dołączając do sprzeciwu wobec handlowania odpustami także argumenty o gruntownej reformie Kościoła.

R19vDM7B2qyL5
Ilustracja przedstawiająca dysputę lipską. Choć obie strony uznały jej przebieg za sukces, tak naprawdę efektem dysputy było zaostrzenie się konfliktu między Lutrem i jego zwolennikami a orędownikami dotychczasowej koncepcji Kościoła.
Źródło: Wikipedia Commons, domena publiczna.
R1HJC3oLmIm2J1
Luter pali bullę papieską i księgi prawnicze. Dnia 10 grudnia 1520 r. Luter w obecności studentów, profesorów i ludu spalił na stosie na przedmieściach Wittenbergi papieskie księgi prawnicze wraz z papieską bullą ostrzegawczą. Wkrótce po tym wydarzeniu, 3 stycznia 1521 r., papież ekskomunikował Lutra na zawsze. Wyjaśnij znaczenie tego gestu.
Źródło: Wikipedia Commons, domena publiczna.

W dniu 15 czerwca 1520 r. Leon X wydał bullę Exsurge Domine, w której nakazał Lutrowi odwołanie błędów. W odpowiedzi zbuntowany teolog opublikował trzy broszury: O niewoli babilońskiej KościołaDo szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego oraz O wolności chrześcijańskiej. Ich treść była już jawnym zerwaniem z oficjalną wykładnią wiary, Luter bowiem przeciwstawiał się m.in. supremacji, nieomylności papieża  i uważał, że drogowskazem dla każdego chrześcijanina powinno być wyłącznie Pismo Święte. Wkrótce zdecydował się na krok, który przesądził o dalszym kierunku wydarzeń: 10 grudnia 1520 r. publicznie spalił papieską bullębullabullę, za co został ekskomunikowany.

Do sporu włączył się cesarz Karol V, który wezwał w 1521 r. Marcina Lutra na sejm do Wormacji, zapewniając mu nietykalność. Wystąpienie Lutra, choć przysporzyło mu nowych zwolenników, nie przekonało ani wysłanników papieskich, ani cesarza. Ten ostatni w edykcie wormackim uznał Lutra i jego zwolenników za heretyków i skazał na banicję. Samego Lutra Fryderyk Mądry ukrył w swoim zamku w Wartburgu. W trakcie tego odosobnienia teolog dokonał przekładu Nowego Testamentu na język niemiecki.

Początek nowego podziału

W ferworze teologicznych dysput poglądy Lutra coraz bardziej się konkretyzowały i oddalały go od oficjalnej nauki Kościoła. Istoty chrystianizmu dopatrywał się w wewnętrznym akcie wiary, a nie w zewnętrznych formach i uczynkach. Jego zdaniem źródłem zbawienia człowieka miały być nie jego poczynania, lecz głęboka wiara, której głównym źródłem jest Pismo Święte, a także łaska boska i pokuta (tzw. nauka o usprawiedliwieniu).

Ważnym punktem doktryny Lutra stała się nauka o sakramentach, uznawał on tylko sakramenty chrztu, Eucharystii i pokuty. Zdecydowanie odrzucił mszę świętą rozumianą jako ponowienie ofiary Jezusa Chrystusa. Nie uznawał również sakramentalnego kapłaństwa. W miejsce dawnego kapłana‑pośrednika między Chrystusem a jego wyznawcami wprowadził nowy typ duchownego, którego rola ograniczała się do organizowania i przewodniczenia obrzędom religijnym. Pociągnęło to za sobą rezygnację z celibatucelibatcelibatu jako niemoralnej fikcji nie posiadającej uzasadnienia w Piśmie Świętym.

R1PF0SNPJPFJ8
Biblia Lutra w języku niemieckim z 1534 roku. Luter posługiwał się w przekładzie językiem zbliżonym do potocznego, mówionego – w przeciwieństwie do wcześniejszych tłumaczeń – a jego Biblia odegrała bardzo ważną rolę w historii rozwoju języka niemieckiego. Jakie było znaczenie wydania Biblii w języku narodowym?
Źródło: Torsten Schleese, Wikipedia Commons, domena publiczna.

Słownik

celibat
celibat

(łac. caelibatus - bezżeństwo) , bezżenność i wstrzemięźliwość seksualna praktykowana przez osoby duchowne, czasem przez świeckie, składające śluby czystości; w niektórych religiach, np. Kościele katolickim, celibat obowiązuje zakonników i osoby pełniące funkcje kapłańskie; w odróżnieniu od celibatu śluby czystości mają naturę duchową i wiążą się z wartością etyczną miłości i postawą czci wobec świętości, obecnej m.in. w sakramencie małżeństwa

beneficjum
beneficjum

(łac. beneficium - dobrodziejstwo), ziemia nadawana w czasowe lub dożywotnie użytkowanie w zamian za wykonywanie określonych obowiązków lub uiszczanie świadczeń na rzecz nadającego; terminem „beneficjum” określa się również uposażenie majątkowe przydzielane duchownym katolickim w związku z pełnionymi przez nich godnościami

bulla
bulla

(łac. bulla - bańka, bąbel), dokument papieski o szczególnej wadze

ekskomunika
ekskomunika

(śrdw.-łac. excommunica, łac. excommunico - wyłączam ze społeczności, wyklinam), najwyższa kara kościelna, polegająca na wykluczeniu z życia Kościoła

nepotyzm
nepotyzm

(łac. nepos, nepotis - bratanek, wnuk), faworyzowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk i przydzielaniu godności

annaty
annaty

(łac. annus - rok), opłaty składane przez duchownych do Rzymu od pierwszorocznych dochodów ze świeżo otrzymanego beneficjum nadawanego przez kurię rzymską

lichwa
lichwa

forma stosunków kredytowych między dłużnikiem a wierzycielem, charakteryzująca się brakiem realnego zabezpieczenia pożyczek i w związku z tym krótkim terminem ich spłaty oraz bardzo wysokim oprocentowaniem

świętopietrze
świętopietrze

tzw. denar św. Piotra – polska nazwa czynszu uiszczanego na rzecz papiestwa z racji jego zwierzchnictwa i opieki nad danymi ziemiami

Słowa kluczowe

sprzedaż odpustów, kryzys Kościoła, Girolamo Savonarola, Erazm z Rotterdamu, wystąpienie Marcina Lutra, 95 tez, reformacja i jej skutki, reformacja w Niemczech, reformacja

Bibliografia

M. Luter, Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Reformacja, oprac. L. Szucki, J. Tazbir, Warszawa 1960.

Katechizm Mniejszy i Większy Marcina Lutra, Warszawa 1959.

S. Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981.