Przeczytaj
Ludy germańskie
Plemiona germańskie miały świadomość swojej odrębności od Rzymian. Można tu mówić o odrębności językowej, obyczajowejobyczajowej, prawnejprawnej, religijnej, a także odrębności stroju, którego głównymi elementami były spodnie, futrzane okrycia i fryzurafryzura.
Różny był natomiast stopień ucywilizowania plemion germańskich. Różnice te wynikały głównie z faktu, iż jedne z nich przebywały od dłuższego czasu w granicach imperium (np. żołnierze służyli w armii rzymskiej), a inne pozostawały dłuższy czas poza jego granicami. W V w. podzieliły się one na plemiona wschodnie (Burgundów, Gotów, Wandalów), zachodnie (Franków, Sasów) i północne (Jutów, Skandynawów). Pierwotnie Germanowie tworzyli państewka plemienne; na czele danego plemienia stał król – konung (zaś w plemionach, w których nie wykształciła się władza królewska, rządzili naczelnicy), wybierany przez wiecwiec, i to wiec miał faktyczną władzę. Społeczeństwa germańskie dzieliły się zasadniczo na dwie grupy: ludzi wolnych i niewolnych. W niektórych plemionach, np. u Sasów, występowała jeszcze grupa pośrednia, tak zwani półwolni (tworzyła ją ludność podbita lub członkowie uzależnionego plemienia). Germanowie byli ludem rolniczym, zajmowali się również hodowlą. Niemały udział w dochodach stanowiły także łupy wojenne. W IV–V w. każda większa konfederacja germańska liczyła ok. 100 tys. ludzi, w tym ok. 15–20 tys. zdolnych do noszenia broni. Królowie (naczelnicy) nie czuli się początkowo związani ani z terenami (byłego imperium rzymskiego), na które rzuciły ich losy, ani z ludnością, która zamieszkiwała te tereny.
Królestwa barbarzyńskie V–VI w.
Na opanowanych przez barbarzyńców obszarach byłych zachodnich prowincji imperium zaczęły powstawać państwa, których charakter był odmienny od wcześniejszych związków plemiennych. Wynikało to ze zmian ustrojowych, które zaszły w plemionach germańskich w III–V wieku. W toku wędrówek na czele plemion stanęli wybierani przez armię królowie‑wodzowie (Alaryk I z rodu Baltów, Teodoryk Wielki z rodu Amalów, Chlodwig z rodu Merowingów). Stali się oni przywódcami wędrujących plemion. Armia wyniosła ich do władzy, co w konsekwencji dało nowy ustrój – monarchiczny, z silną pozycją monarchy (księcia), króla‑wodza, na którego wybór wpływ miała armia. Wykształciły się dwie formy monarchii: elekcyjnaelekcyjna, np. u Wizygotów, i dziedzicznadziedziczna, np. w późniejszym okresie u Franków. Ludy germańskie, z silnymi wodzami‑królami na czele, zaczęły zatem tworzyć królestwa na zajętych przez siebie terenach Europy Zachodniej.
Świt państwa Franków
Kiedy doszło do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476) w północnej Galii byli już osiedleni Frankowie (federacja ich plemion od ok. I–II w., jak wynika z dostępnych źródeł, zamieszkiwała najprawdopodobniej tereny na wschód i północ od Renu), którzy odziedziczyli w dawnej prowincji rzymskiej sieć dróg, miastamiasta, obwarowane osady i organizację kościelną. Frankowie utworzyli pierwsze państwo po upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie. Pierwszy ich władca Chlodwig I (z dynastii Merowingów) wcześnie zrozumiał znaczenie Kościoła w zintegrowaniu rodzącego się państwa. Zapewne z tego względu, jako pierwszy z germańskich władców, przyjął chrzest z rąk łacińskich duchownych w 496 roku. Chlodwig zyskał uznanie i poparcie papieża, a także cesarstwa bizantyjskiego jako pierwszy władca katolicki wśród ludów germańskich. Decyzja ta okazała się słuszna, jak pokazała przyszłość. Tylko Frankom udało się zbudować państwo, które przetrwało kilka stuleci i z którego w wiekach IX–X powstały monarchie Francji i Niemiec. Z przykładu Chlodwiga korzystali w kolejnych latach inni władcy państw germańskich i przyjmowali chrzest w obrządku łacińskim, rezygnując z pogaństwapogaństwa lub wcześniej przyjętego arianizmuarianizmu.
Obszar państwa Franków stanowił własność księcia – patrymoniumpatrymonium. Na wiecach zapadały decyzje o wojnie i pokoju, dokonywano podziału łupów i obierano wodza‑księcia, ponieważ w pierwszym okresie istnienia państwa tron książęcy nie był dziedziczny. Dwór monarszy składał się z dostojników świeckich i duchownych. Najważniejszą osobą po księciu był majordom (majordomus), który zastępował władcę we wszystkich sprawach w czasie jego nieobecności.
Królestwo Burgundów
Na początku V w. (w czasach rzymskich) Burgundowie zajęli południowo‑wschodnią Galię i utworzyli I Królestwo (lata 413–436; zostało ono rozgromione przez Rzymian). Za czasów Cesarstwa Zachodniorzymskiego i po jego upadku istniało II Królestwo (lata 443–534), w roku 534 podbite przez Franków.
Królestwo Wizygotów
Wizygoci już w czasach rzymskich osiedlili się w południowo‑zachodniej Galii. Wkrótce zajęli cały Półwysep Iberyjski (m.in. w 586 r. założone na tych terenach państwo Swebów). W tym okresie na mapie po raz pierwszy, jako liczący się ośrodek władzy, pojawia się Barcelona; w 531 r. stała się ona na krótko stolicą Królestwa Wizygotów, a w roku 548 stolicę przeniesiono do Toledo (dzisiejszej Kastylii), które to pozostało stolicą do końca istnienia państwa Wizygotów. Natomiast o Madrycie jeszcze przez kilkaset lat niewielu słyszało. Na terenie państwa Wizygotów długo funkcjonowały dwa równoległe systemy prawne: jeden dla ludności rzymskiej, drugi gockiej. Ten podział został zniesiony dopiero w 654 roku. Od tego momentu przyspieszyło zacieranie się różnic między obu społecznościami i zaczęło się tworzenie narodów hiszpańskiego i portugalskiego. Wizygoci położyli zatem podwaliny pod późniejsze państwa Hiszpanii i Portugalii. Hiszpańskie Królestwo Wizygotów istniało ponad 200 lat.
Królestwo Ostrogotów
Ostrogoci w 489 r. zaatakowali Italię, a w 493, za namową cesarza bizantyjskiego, pod wodzą Teodoryka Wielkiego, pokonali Odoakra i utworzyli własne państwo. Teodoryk zwrócił władzę w Italii cesarzowi, który powierzył władcy Ostrogotów tytuł namiestnika. Teodoryk stał się z jednej strony bizantyjskim urzędnikiem, z drugiej zaś pełnił funkcję monarchy Ostrogotów. Królowie ostrogoccy zachowali rzymską administrację i prawo. Ostrogoci byli arianami a Rzymianie katolikami. W 527 r. na tronie w Konstantynopolu zasiadł Justynian I, człowiek o nieposkromionych ambicjach politycznych, katolik. W roku 555 (553) ostatni władca Ostrogotów (Tejas) został pokonany przez armię cesarza Justyniana I. Królestwo Ostrogotów przestało istnieć.
Królestwo Longobardów
Longobardowie wywodzili się ze Skandynawii, skąd przeprawili się na kontynent zaś w czasach antycznych zasiedlali obszar nad dolną Łabą. W roku 568 pojawili się w Italii. Zajęli północną Italię, przeważnie tereny, na których wcześniej mieszkali Ostrogoci. Po zdobyciu północnej części półwyspu utworzyli własne państwo, Longobardię (Lombardia), i stąd rozszerzali władzę na całą Italię, rywalizując o te tereny z Bizancjum, które ostatecznie utrzymało skrawki półwyspu. Nie zdołali więc podbić całej Italii; obronił się przed nimi sam Rzym. Ludność nadmorska okolic Niziny Padańskiej ukryła się przed Longobardami na wyspach, dając początek nowemu miastu – Wenecji.
Longobardowie, w przeciwieństwie do swych poprzedników (Ostrogotów), porzucili politykę ugodową wobec ludności rzymskiej. Od początku uznali ją za ludność podbitą.
Anglia
Do Brytanii wtargnęły głównie plemiona Anglów i Sasów i zepchnęły CeltówCeltów na zachód i północ wyspy (Walia, Szkocja). Germanowie zasiedlili większość wyspy, ale nie założyli jednego dużego państwa, lecz szereg drobnych królestw, które objęto wspólnym określeniem – Anglia. W wiek VII Brytania weszła jako mozaika walczących ze sobą królestw, ochrzczonych, ale hołdujących nadal plemiennym zasadom ustrojowym. Obok królów najważniejszą rolę odgrywała arystokracja, skupiona wokół naczelników, na niej bowiem spoczywał militarny wysiłek obrony ziemi oraz prowadzenia wypraw.
Chrystianizacja Europy
Germanowie do V w. pozostawali w większości poganami; wcześniejszej chrystianizacji uległy tylko te ludy, które znalazły się w orbicie wpływów Cesarstwa Rzymskiego. Przyjmowały one chrześcijaństwo wyznania ariańskiegoariańskiego. Najwcześniej arianizm przyjęli Wizygoci (u schyłku IV w.). W kolejnym stuleciu pogaństwo porzucili i przyjęli arianizm Wandalowie i Burgundowie.
Przełomowe okazało się przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim (katolickim) przez Franków (Chlodwig I wraz z 3 tys. wojowników). Chrzest dał mu przewagę nad pozostałymi plemionami germańskimi i ułatwił integrację społeczeństwa państwa Franków. Pierwszy władca wizygocki (król Hermenegild) przeszedł na katolicyzm w drugiej połowie VI w. (579 r.). Longobardowie, wcześniejsi wyznawcy arianizmu, przyjęli katolicyzm w VII w. ChrystianizacjęChrystianizację przybyłych do Wielkiej Brytanii ludów germańskich rozpoczęto pod koniec VI w. (od 597 r.) z inicjatywy papieża Grzegorza IGrzegorza I (Wielkiego). Udało się schrystianizować południową część Anglii. Przyjmowanie katolicyzmu pomagało zacierać różnice między ludnością germańską a rzymską, tym samym przyśpieszając integrację społeczeństw zamieszkujących nowe państwa w Europie Zachodniej. Chrystianizacja była także źródłem regulacji stosunków międzynarodowych. Pozwalała uzyskać poparcie papieża i Bizancjum, co było istotnym elementem w budowaniu stabilizacji państw germańskich na gruzach Cesarstwa Rzymskiego.
Organizacja królestw germańskich
Proces kształtowania się nowych organizmów państwowych na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego najczęściej przebiegał według podobnych zasad. Nowe państwa nawiązywały do organizacji państwa rzymskiego, pozostawiając miejscowej ludności prawo rzymskie oraz większość rzymskich instytucji i administrację cywilną (lokalną), którą w pierwszych latach funkcjonowania obsadzano również miejscową ludnością, ponieważ Germanowie nie znali prawa rzymskiego. Wprowadzali oni jednak swoje elementy organizacji państwowej, tworząc tym samym nowy model państwa. Wyłącznie Germanowie byli dowódcami wojskowymi; sprawowali rządy oparte na armii. Wykształcił się niepisany podział na rzymską administrację cywilną i germański zarząd militarny. Podstawowe znaczenie miały więzi organizacji plemiennej, później osobiste, z biegiem czasu zamienione w więzi wasalne i lenne. Germanowie przez wiele lat żyli wśród ludności rzymskiej w izolacji. Mieli odrębne prawo, własne sądy i obyczaje. Jednak trudno było Germanom utrzymywać tę odrębność na dłużej, z czasem różnice zaczęły się zacierać.
Słownik
nauka teologiczna Ariusza (zm. w 336 r.) dotycząca natury związku Ojca i Syna w chrześcijańskiej doktrynie Trójcy Świętej, zapoczątkowana w Aleksandrii w IV w.; odrzuca dogmat Trójcy Świętej
grupa ludów indoeuropejskich wydzielona na podstawie kryteriów językowych; za kolebkę przyszłych Celtów uważa się region kurhanów w południowych Niemczech, między Lasem Czeskim a Renem
(łac. electio → wybór) typ monarchii charakteryzujący się wyborem monarchy (wodza, władcy, króla, cesarza) przez społeczeństwo lub jego uprawnioną część
typ monarchii charakteryzujący się dziedziczeniem tronu w ramach jednej dynastii; w momencie śmierci lub abdykacji monarchy władzę przejmuje dotychczasowy następca tronu, którym jest najczęściej najstarszy potomek poprzedniego monarchy, a w razie jego braku – najbliższy krewny
(łac. rodowy majątek, dziedzictwo) majątek (własność) ojca, przekazywany najstarszemu synowi lub całej jego rodzinie
dla chrześcijan: wyznawanie religii niechrześcijańskiej; wiara w wielu bogów
zgromadzenie wszystkich wolnych mężczyzn, wojowników plemienia, którzy posiadali uprawnienia polityczne, prawodawcze i sądownicze
Słowa kluczowe
królestwa barbarzyńskie, królestwa Germanów, monarchie Germanów, romanizacja, Królestwo Franków (państwo Franków), Królestwo Burgundów, Królestwo Wizygotów, Królestwo Ostrogotów, Królestwo Longobardów, Anglia, Chlodwig I, Europa wczesnego średniowiecza
Bibliografia
M. Mączyński, Wędrówki ludów. Historia niespokojnej epoki IV–V wiek, Warszawa 1996.
B. Zientara, Świt narodów europejskich, Warszawa 1985.
V. Fumagalli, Świt średniowiecza, Gdańsk 1996.
Narodziny średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 1999.
Wielka Historia Świata. T. 4. Kształtowanie średniowiecza, pod red.M. Salamona, Warszawa 2005.