Etyka – egalitarna czy elitarna?

Na poziomie czysto teoretycznym możemy podzielić systemy i koncepcje etyczne na egalitarne i elitarne. Pierwsze z nich (jak wskazuje francuski termin égalitaire, oznaczający dążenie do równości) mają w zamiarze dotyczyć każdego człowieka bez wyjątku, drugie (których nazwa pochodzi od niemieckiego elitär, oznaczającego coś niedostępnego dla wszystkich, coś uprzywilejowanego) adresowane są tylko do pewnej wyszczególnionej, „lepszej” grupy ludzi. Bez wątpienia przytłaczająca większość koncepcji etycznych, które pojawiły się nie tylko w naszej kulturze, lecz także na całym świecie, zalicza się do pierwszego z tych rodzajów. Nietzsche pozostaje tu jednak wyjątkiem.

Zdaniem niemieckiego filozofa cała moralność Zachodu jest niczym innym, jak powszechnie obowiązującym kodeksem stworzonym dla ludzi intelektualnie miałkich czy wręcz bezwartościowych (nazywanych przez niego „filistrami”, „motłochem”, „tłumem”), którzy nie są w stanie myśleć samodzielnie i potrzebują gotowych odpowiedzi na każde pytanie, aby w ogóle móc żyć. Nietzsche jest więc immoralistą – głosi miałkość i śmieszność nauki moralnej, która jest niezbędna, aby móc kierować tłumem, ale zupełnie nieprzydatna, a wręcz szkodliwa, dla jednostek zdolnych, wybitnych, kulturotwórczych. Te bowiem są przez tak rozumianą moralność krępowane – nie mogą w pełni realizować swych twórczych sił, swej woli mocywola mocywoli mocy, przez co nie są w stanie poprawnie funkcjonować.

O bezmyślnym tłumie Nietzsche miał jak najgorsze mniemanie. Tak mówił o nim ustami stworzonego przez siebie mędrca Zaratustry:

Filozof nie wahał się twierdzić, że bezrozumnego motłochu nie należy edukować, gdyż nic to nie da. Sprawi to jedynie, że filistra (a więc osobę prymitywną, o ograniczonych horyzontach), który nabędzie nieco rozeznania w tym, co uchodzi za słuszne, a jest jedynie powszechnym mniemaniem, będzie można nazwać  „wykształconym filistrem”.

Nietzschego, ponieważ w całości odrzucał dotychczasową naukę moralną (czy też inaczej: uważał, że należy ją pozostawić motłochowi, aby spokojnie wegetował, lecz nie warto zwracać na nią uwagi, jeśli ma się choć krztynę rozsądku), trudno w ogóle nazwać etykiem. Można mówić, że był twórcą etyki elitarnej, a najbezpieczniej jest określać go po prostu mianem immoralisty.

R1ZHUQuYv8Hxq

Ilustracja przedstawia symbole religijne na tle mapy świata. Przedstawiono następujące symbole: krzyż, gwiazdę Dawida, om, księżyc z gwiazdą, Dharmę, torii, khandę, dziewięcioramienną gwiazdę, dłoń ahimsa.

Podstawy moralności – absolutne, obiektywne, dowolne?

Jedną z podstawowych kwestii badania jakiejkolwiek koncepcji etycznej jest wskazanie przesłanek, na których została wzniesiona. Te, oczywiście, mogą być różnego rodzaju. Jeśli mamy do czynienia z etyką chrześcijańską, jej przesłankami są prawdy objawione, przekazane przez Boga. Mówimy wtedy o przesłankach absolutnych (niczym nieuwarunkowanych, niezbywalnych, pochodzących od nieomylnego i nieskończonego Stwórcy świata). Jeśli rozważamy np. etykę Kanta, widzimy od razu, że jest ona na wskroś racjonalistyczna. Filozof zakładał bowiem, że człowiek, jako jedyna na świecie istota rozumna, powinien kierować się racjonalnym namysłem, a z niego wywodzić powszechnie obowiązujące normy moralne. Mówimy tu więc o przesłankach racjonalnych. Z kolei Arystyp z Cyreny, jako szanujący się hedonista
(a więc człowiek zakładający, że odczuwanie przyjemności i przykrości definiuje i powinno definiować nasz sposób postępowania) okazuje się twórcą etyki zbudowanej na przesłankach sensualnych.

W tym miejscu Nietzsche znów okazuje się nad wyraz oryginalny. Jego immoralizmimmoralizmimmoralizm wiąże się bowiem z pojęciem emotywizmu, a więc stanowiska filozoficznego, w myśl którego właściwą przyczyną ludzkich działań są emocje. Oczywiście – pewien racjonalny namysł, rozwaga w działaniu i rozsądek są nieodzowne, wszak nie jesteśmy zwierzętami. Rzecz w tym, że emocje i namiętności poprzedzają racjonalny namysł, mają na niego wpływ, a także pojawiają się u kresu wszystkich naszych działań.

Z tego też powodu niemiecki filozof chwali antycznych Hellenów, widząc w nich utracony ideał ludzi doskonałych. Już u Homera spotykamy całą plejadę wielkich, twórczych bohaterów, a psychika każdego z nich wręcz przypomina pole bitwy emocji i uczuć. Bohaterowie ci podążają za tymi emocjami, które w danej chwili w nich przeważają. Dopóki więc w ducha greckiego nie wdarł się sokratejski kontemplatywizm (umiłowanie do przesadnego dyskutowania pojęć, zwane przez Nietzschego „ociężałością”), Grecy tworzyli wręcz kulturę idealną. Realizowali bowiem zarówno wolę mocy, jak i zasadę amor fatiamor fatiamor fati.

Przeciwko tym zasadom opowiada się religia chrześcijańska. To na niej bowiem – twierdzi Nietzsche – opiera się panująca moralność, która pozbawia ludzi tego, co najbardziej ludzkie, a więc sił twórczych, namiętności, ekspresyjności.

Chrześcijaństwo – mówi Nietzsche – nie tylko stworzyło miałką moralność dla bezmyślnych mas. Ono znalazło skuteczny sposób, aby tymi masami rządzić.

Nietzsche pragnął więc, by jednostki twórcze i wybitne zaczęły realizować utracony ideał, który ucieleśniali Grecy. Jednak aby to się mogło wydarzyć, konieczne będzie przewartościowanie wszystkich wartościprzewartościowanie wszystkich wartościprzewartościowanie wszystkich wartości, a więc zdefiniowanie na nowo, czym są dobro i zło, a także pozostałe wartości etyczne.

Cnota – obiektywna czy relatywna?

Spór o relatywizm i obiektywizm cnót jest bodaj najstarszym sporem etycznym, sięgającym jeszcze czasów sofistów i Sokratesa. Jak wiemy, ci pierwsi, jako zwolennicy relatywizmu, głosili, że wszelkie cnoty są zależne od osoby, sytuacji, miejsca i szeregu innych kontekstów. Jesteś „dobrym człowiekiem”, jeśli w danej sytuacji potrafisz zrealizować pewien konkrety interes. Oskarżyciela zwiemy dobrym, gdy potrafi doprowadzić do skazania oskarżonego, a dobro oskarżonego polega na tym, by uniknąć wyroku. Cnotą jest więc osiąganie pewnego subiektywnego dobra. Przeciwko takiemu podejściu wystąpił Sokrates, pouczając, że każda cnota jest obiektywna, a więc taka sama dla wszystkich, bez względu na sytuację. Nawiązując do poprzedniego przykładu, starożytny filozof zapewne odpowiedziałby, że dobro polega na tym, aby skazać człowieka winnego, a prokurator powinien zaniechać działania, jeśli wie, że oskarżony winny nie jest.

Nietzsche znów podejdzie do zagadnienia w sposób nader oryginalny. Zdaniem filozofa powszechnie przyjmowane definicje dobra i zła są fałszywe. Opierają się na urojonych przesłankach (rzekomej woli bożej) i nie służą żadnej prawdzie, tylko uciskowi szarej masy, która bezmyślnie się na to godzi.

Wykładając swój immoralizm jako rodzaj etyki elitarnej, Nietzsche postulował, że to jednostka twórcza sama winna decydować, czym są poszczególne wartości, a zwłaszcza dwie naczelne: dobro i zło.

Dopiero w tym kontekście jasnym staje się popularnie cytowane stwierdzenie Nietzschego na temat tego, że twórca jest „poza dobrem i złem”. Chcąc tworzyć rzeczy wielkie i dokonać czynów pięknych, wybitny indywidualista nie może poddać się miałkiej moralności tłumu. Musi wręcz walczyć z każdą próbą podporządkowania się tym normom, posiadając przy tym beznadziejną wiedzę o tym, że wszystko, czego dokona, będzie potem wykorzystywane także przez ten motłoch, który nim pogardzał. Na tym bowiem polega działalność twórcy.

Rot079bUWqmOU

Obraz przedstawia dwóch siedzących obok siebie mężczyzn. Mężczyzna po lewej jest starszy, łysawy, ma gęstą brodę i zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w kolorową togę. Trzyma złoty posążek. Mężczyzna po prawej jest młody i nagi. Ma krótkie włosy, na których nosi opaskę. Spogląda na starszego mężczyznę.

Etyka a ewolucja

Kolejnym pytaniem, niezwykle istotnym z perspektywy analizowania poszczególnych koncepcji etycznych, jest to, do jakiego celu mają nas one poprowadzić. Jak pamiętamy, celem greckich filozofów było osiągnięcie eudajmonii, czyli życia spokojnego, a więc szczęśliwego. Celem etyki Kanta było zainicjowanie państwa celów, a zatem stworzenia takich relacji społecznych, które gwarantowałyby wieczysty pokój, a swą konstrukcją przypominały racjonalnie funkcjonujące królestwo przyrody. Celem etyki chrześcijańskiej jest nie tyle życie bezgrzeszne, ile osiągnięcie dzięki niemu zbawienia, a więc życia wiecznego w niebie.

Nietzsche i pod tym względem wykazuje się oryginalnością, a przy tym daleko idącą konsekwencją. Jego elitarna koncepcja, pozostająca immoralizmem opartym na zasadach emotywizmuemotywizm (moralny)emotywizmu, w szerszym kontekście czasowym okazuje się połączona z zagadnieniem ewolucji, gdyż stanowi drogę do powstania koncepcji nadczłowieka. Nadczłowiek jest bowiem ewolucyjnym ideałem – pełną emanacją twórczej woli mocy, ucieleśnieniem zasady amor fati, a przy tym osobą, która samodzielnie dokonała przewartościowania wszystkich wartości i potrafiła je urzeczywistnić.

Podkreślmy: nadczłowiek, jako ideał i ostateczne spełnienie nietzscheańskiego immoralizmu, jest ideałem nieosiągalnym. W myśl nietzscheańskiej koncepcji, kto osiąga swój ideał, ten podwójnie go przekracza. Po pierwsze, wykazuje w ten sposób, że to nie był żaden ideał, a po drugie, sam nie ma już do czego dążyć, zatem przestaje się rozwijać. Inna sprawa, że pełna realizacja zasad amor fati i woli mocy nie jest możliwa, dlatego nadczłowiek może być ideałem, który zdaje się jawić na horyzoncie – twórcze jednostki mogą przez wiele pokoleń do niego dążyć, aby nigdy go nie osiągnąć.

Słownik