Palatalizacje

Palatalizacja (od łac. palatum - podniebienie), inaczej zmiękczenie, to proces polegający na tym, że spółgłoska twarda zyskuje miękkość pod wpływem sąsiadującej z nią samogłoski przedniej. Zazwyczaj takie miękczenie ma charakter upodobnieniaupodobnienieupodobnienia wstecznego, to znaczy na spółgłoskę działa samogłoska występująca po spółgłosce, nie przed nią. Efektem palatalizacji w polszczyźnie było powstanie nowych miękkich fonemów spółgłoskowych.

W XIII wieku powstały nowe fonemy środkowojęzykowe ć dź ś ź ń, pochodzące ze zmiękczonych spółgłosek przedniojęzykowych t d s z n:

Problematyczna dla uczniów pisownia ż lub rz również ma swoje źródło w dawnej polszczyźnie. Otóż wszędzie tam, gdzie dawniej było r, które uległo palatalizacji, to r zmieniło się w rz. Proces był długotrwały i składał się z etapów pośrednich. I na przykład na jednym z nich używane było to samo frykatywne řfrykatywne řfrykatywne ř (wymawiane rż), jak we współczesnej czeszczyznie. Element główny r zanikł jednak na rzecz elementu pobocznego ż, w związku z czym wymowa utożsamiła się z dawnym ż. Pisownia jednak pozostała zróżnicowana. Ślad dawnego r gdzieniegdzie pozostał, np. marzec (wym. mażec) : marca, orze (wym. oże) : orać, drzewo (wym. dżewo) : drewno itd.

Ważnym zjawiskiem była też tzw. palatalizacjapalatalizacjapalatalizacja polska: powstanie miękkich wariantów pozycyjnychwariant pozycyjnywariantów pozycyjnych spółgłosek tylnojęzykowych k g w pozycjach przed samogłoskami pierwotnie tylnymi, niemiękczącymi, które na mocy różnych procesów, m.in. wokalizacji jerów (zob. temat o systemie samogłoskowym), stały się przednie.

Stadia przejściowe z wymową twardą (bogyni, kyść, keł, ogeń) przypadają na staropolszczyznę, ale jeszcze dziś można takie formy usłyszeć, chociażby w gwarach mazowiecko‑kociewskich.

Dyspalatalizacje

DyspalatalizacjadyspalatalizacjaDyspalatalizacja (od łac. dys- + łac. palatum - podniebienie) lub depalatalizacja to termin dotyczący zarówno spółgłosek, jak i samogłosek, i opisujący zjawisko utraty miękkości (stwardnienia) spółgłosek/samogłosek miękkich. Dla ułatwienia można więc ten proces nazywać polskim wyrazem odmiękczenie.

Odziedziczone z prasłowiańszczyzny spółgłoski c dz sz ż cz dż były początkowo miękkie i miękkość ta utrzymała się długo, bo procesy dyspalatalizacyjne tych spółgłosek zakończyły się dopiero w XVI w. Od tamtej pory mówimy np. czas zamiast cz’as lub żeby zamiast ż’eby. Dyspalatalizacja objęła również miękkie spółgłoski wargowe w wygłosie wyrazów. Na przykład współcześnie słowo gołąb kończy się na spółgłoskę twardą, ale już w odmianie ujawnia się miękkość: gołębia zamiast gołęba, podobnie krew : krwi, Radom : Radomia itd.

Osobną kwestią były stwardnienia inspirowane czeszczyzną, np. w wyrazach serce, wesoły, obywatel, czytelny (zamiast polskich: sierce, wiesioły, obywaciel, czycielny).

Nowe fonemy spółgłoskowe

Poza wymienionymi wcześniej, do nowych fonemówfonemfonemów spółgłoskowych należy zaliczyć f, ł.

Spółgłoska f nie była dziedzictwem przedpolskim. Jej pojawienie się w systemie polszczyzny wywołały:

R1JASLxSZSAfV

Tabela z zestawieniem głosek. Treść: W dziejach polszczyzny pojawiły się też takie spółgłoski, jak: h (dźwięczny odpowiednik ch) w wyrazach, takich jak hardy, Bohdan, hołota – przejęty z czeszczyzny i ruszczyzny. Zmiękczone ch (chiny), zmiękczone t (tiara), zmiękczone d (diabeł), zmiękczone s (sinus), zmiękczone z (Zimbabwe), zmiękczone c (policja), zmiękczone cz (czili), zmiękczone dż (dżin), zmiękczone sz (shih tzu), zmiękczone ż (żigolo), zmiękczone r (parias).

Zmiany grup spółgłoskowych

Skomplikowane w wymowie grupy spółgłoskowe ulegały różnym procesom fonetycznym mającym na celu uproszczenie artykulacji. Tym sposobem zacierała się pierwotna postać wyrazu, przez co współcześnie przeciętnemu użytkownikowi polszczyzny trudno zauważyć wyrazistą dawniej relację między wyrazami np. miłosierny i serce, żołnierz i żołd itd.

Słownik