Palatalizacja (od łac. palatum - podniebienie), inaczej zmiękczenie, to proces polegający na tym, że spółgłoska twarda zyskuje miękkość pod wpływem sąsiadującej z nią samogłoski przedniej. Zazwyczaj takie miękczenie ma charakter upodobnieniaupodobnienieupodobnienia wstecznego, to znaczy na spółgłoskę działa samogłoska występująca po spółgłosce, nie przed nią. Efektem palatalizacji w polszczyźnie było powstanie nowych miękkich fonemów spółgłoskowych.
W XIII wieku powstały nowe fonemy środkowojęzykowe ć dź ś ź ń, pochodzące ze zmiękczonych spółgłosek przedniojęzykowych t d s z n:
RZL2oylJ7N0LU1
Problematyczna dla uczniów pisownia ż lub rz również ma swoje źródło w dawnej polszczyźnie. Otóż wszędzie tam, gdzie dawniej było r, które uległo palatalizacji, to r zmieniło się w rz. Proces był długotrwały i składał się z etapów pośrednich. I na przykład na jednym z nich używane było to samo frykatywne řfrykatywne řfrykatywne ř (wymawiane rż), jak we współczesnej czeszczyznie. Element główny r zanikł jednak na rzecz elementu pobocznego ż, w związku z czym wymowa utożsamiła się z dawnym ż. Pisownia jednak pozostała zróżnicowana. Ślad dawnego r gdzieniegdzie pozostał, np. marzec (wym. mażec) : marca, orze (wym. oże) : orać, drzewo (wym. dżewo) : drewno itd.
prasłowiańskie orl (zapis o r jer miękki l jer twardy), daje współczesną formę orzeł
prasłowiańskie orl (zapis o r jer miękki l jer twardy), daje współczesną formę orzeł
prasłowiańskie orl (zapis o r jer miękki l jer twardy), daje współczesną formę orzeł
*orьlъ > orzeł
prasłowiańskie kriwda (zapis k r i w jer twardy d a), daje współczesną formę krzywda
prasłowiańskie kriwda (zapis k r i w jer twardy d a), daje współczesną formę krzywda
prasłowiańskie kriwda (zapis k r i w jer twardy d a), daje współczesną formę krzywda
*krivъda > krzywda
prasłowiańskie berg (zapis b e r g jer twardy), daje współczesną formę brzeg
prasłowiańskie berg (zapis b e r g jer twardy), daje współczesną formę brzeg
prasłowiańskie berg (zapis b e r g jer twardy), daje współczesną formę brzeg
*bergъ > brzeg
Ważnym zjawiskiem była też tzw. palatalizacjapalatalizacjapalatalizacja polska: powstanie miękkich wariantów pozycyjnychwariant pozycyjnywariantów pozycyjnych spółgłosek tylnojęzykowych k g w pozycjach przed samogłoskami pierwotnie tylnymi, niemiękczącymi, które na mocy różnych procesów, m.in. wokalizacji jerów (zob. temat o systemie samogłoskowym), stały się przednie.
prasłowiańskie bogyni ewoluuje w formę bogyni i w wyniku palatalizacji powstaje forma bogini, gdzie głoska g jest zmiękczona
prasłowiańskie bogyni ewoluuje w formę bogyni i w wyniku palatalizacji powstaje forma bogini, gdzie głoska g jest zmiękczona
prasłowiańskie bogyni ewoluuje w formę bogyni i w wyniku palatalizacji powstaje forma bogini, gdzie głoska g jest zmiękczona
*bogyni > bogyni > bog’ini
prasłowiańskie kyst z jerem miękkim na końcu ewoluuje w formę kyść i w wyniku palatalizacji powstaje forma kiść, gdzie głoska k jest zmiękczona
prasłowiańskie kyst z jerem miękkim na końcu ewoluuje w formę kyść i w wyniku palatalizacji powstaje forma kiść, gdzie głoska k jest zmiękczona
prasłowiańskie kyst z jerem miękkim na końcu ewoluuje w formę kyść i w wyniku palatalizacji powstaje forma kiść, gdzie głoska k jest zmiękczona
*kystь > kyść > k’iść
prasłowiańskie kl (zapis k jer twardy l jer twardy) ewoluuje w formę keł i w wyniku palatalizacji powstaje forma kieł, gdzie głoska k jest zmiękczona
prasłowiańskie kl (zapis k jer twardy l jer twardy) ewoluuje w formę keł i w wyniku palatalizacji powstaje forma kieł, gdzie głoska k jest zmiękczona
prasłowiańskie kl (zapis k jer twardy l jer twardy) ewoluuje w formę keł i w wyniku palatalizacji powstaje forma kieł, gdzie głoska k jest zmiękczona
*kъlъ > keł > kieł
prasłowiańskie ogn (zapis o g jer twardy n jer miękki) ewoluuje w formę ogeń i w wyniku palatalizacji powstaje forma ogień, gdzie głoska ń jest miękka
prasłowiańskie ogn (zapis o g jer twardy n jer miękki) ewoluuje w formę ogeń i w wyniku palatalizacji powstaje forma ogień, gdzie głoska ń jest miękka
prasłowiańskie ogn (zapis o g jer twardy n jer miękki) ewoluuje w formę ogeń i w wyniku palatalizacji powstaje forma ogień, gdzie głoska ń jest miękka
*ogъnь > ogeń > ogień
Stadia przejściowe z wymową twardą (bogyni, kyść, keł, ogeń) przypadają na staropolszczyznę, ale jeszcze dziś można takie formy usłyszeć, chociażby w gwarach mazowiecko‑kociewskich.
Dyspalatalizacje
DyspalatalizacjadyspalatalizacjaDyspalatalizacja (od łac. dys- + łac. palatum - podniebienie) lub depalatalizacja to termin dotyczący zarówno spółgłosek, jak i samogłosek, i opisujący zjawisko utraty miękkości (stwardnienia) spółgłosek/samogłosek miękkich. Dla ułatwienia można więc ten proces nazywać polskim wyrazem odmiękczenie.
Odziedziczone z prasłowiańszczyzny spółgłoski c dz sz ż cz dż były początkowo miękkie i miękkość ta utrzymała się długo, bo procesy dyspalatalizacyjne tych spółgłosek zakończyły się dopiero w XVI w. Od tamtej pory mówimy np. czas zamiast cz’as lub żeby zamiast ż’eby. Dyspalatalizacja objęła również miękkie spółgłoski wargowe w wygłosie wyrazów. Na przykład współcześnie słowo gołąb kończy się na spółgłoskę twardą, ale już w odmianie ujawnia się miękkość: gołębia zamiast gołęba, podobnie krew : krwi, Radom : Radomia itd.
Osobną kwestią były stwardnienia inspirowane czeszczyzną, np. w wyrazach serce, wesoły, obywatel, czytelny (zamiast polskich: sierce, wiesioły, obywaciel, czycielny).
Nowe fonemy spółgłoskowe
Poza wymienionymi wcześniej, do nowych fonemówfonemfonemów spółgłoskowych należy zaliczyć f, ł.
Spółgłoska f nie była dziedzictwem przedpolskim. Jej pojawienie się w systemie polszczyzny wywołały:
upodobnienia i uproszczenia fonetyczne w grupach spółgłoskowych (np. chwała > fała, upwać > ufać);
zapożyczenia, zwłaszcza z łaciny, języka niemieckiego i języka czeskiego (np. niem. Farbe > pol. farba; dawniej, przed pojawieniem się tego fonemu, niem. Farbe zostało przejęte do polszczyzny jako barwa, ponieważ polska głoska b była najbliższa artykulacyjnie niemieckiemu f).
Spółgłoska ł rozwinęła się z twardego prasłowiańskiego l. Spowodowało to powstanie trójczłonowej opozycji twarde ł : neutralne l : miękkie l’. Neutralizacja miękkości dawnego l miękkiego zachwiała wyrazistością opozycji l miękkie : ł, w związku z czym artykulacja ł musiała ulec zmianie. Proces przekształcania wymowy [ł] w [uniezgłoskotwórcze], nazywany „wałczeniem”, zachodził przez długi czas w różnych regionach – od XV do XX w. Dziś w całej Polsce spółgłoskę ł wymawia się raczej jako [u niezgłoskotwórcze]; dawne [ł], zwane (gdyż niegdyś takiej wymowy uczyli się artyści), spotyka się jedynie w gwarach kresowych.
Spółgłoska ł rozwinęła się z twardego prasłowiańskiego l. Spowodowało to powstanie trójczłonowej opozycji twarde ł : neutralne l : miękkie l’. Neutralizacja miękkości dawnego l miękkiego zachwiała wyrazistością opozycji l miękkie : ł, w związku z czym artykulacja ł musiała ulec zmianie. Proces przekształcania wymowy [ł] w [uniezgłoskotwórcze], nazywany „wałczeniem”, zachodził przez długi czas w różnych regionach – od XV do XX w. Dziś w całej Polsce spółgłoskę ł wymawia się raczej jako [u niezgłoskotwórcze]; dawne [ł], zwane (gdyż niegdyś takiej wymowy uczyli się artyści), spotyka się jedynie w gwarach kresowych.
Spółgłoska ł rozwinęła się z twardego prasłowiańskiego l. Spowodowało to powstanie trójczłonowej opozycji twarde ł : neutralne l : miękkie l’. Neutralizacja miękkości dawnego l miękkiego zachwiała wyrazistością opozycji l miękkie : ł, w związku z czym artykulacja ł musiała ulec zmianie. Proces przekształcania wymowy [ł] w [uniezgłoskotwórcze], nazywany „wałczeniem”, zachodził przez długi czas w różnych regionach – od XV do XX w. Dziś w całej Polsce spółgłoskę ł wymawia się raczej jako [u niezgłoskotwórcze]; dawne [ł], zwane (gdyż niegdyś takiej wymowy uczyli się artyści), spotyka się jedynie w gwarach kresowych.
Spółgłoska ł rozwinęła się z twardego *l. Spowodowało to powstanie trójczłonowej opozycji twarde ł : neutralne l : miękkie l’. Neutralizacja miękkości dawnego l’ zachwiała wyrazistością opozycji l’ : ł, w związku z czym artykulacja ł musiała ulec zmianie. Proces przekształcania wymowy [ł] w [ṷ], nazywany „wałczeniemwałczeniewałczeniem”, zachodził przez długi czas w różnych regionach – od XV do XX w. Dziś w całej Polsce spółgłoskę ł wymawia się raczej jako [ṷ]; dawne [ł], zwane „scenicznym”ł sceniczne„scenicznym” (gdyż niegdyś takiej wymowy uczyli się artyści), spotyka się jedynie w gwarach kresowych.
R1JASLxSZSAfV
Zmiany grup spółgłoskowych
Skomplikowane w wymowie grupy spółgłoskowe ulegały różnym procesom fonetycznym mającym na celu uproszczenie artykulacji. Tym sposobem zacierała się pierwotna postać wyrazu, przez co współcześnie przeciętnemu użytkownikowi polszczyzny trudno zauważyć wyrazistą dawniej relację między wyrazami np. miłosierny i serce, żołnierz i żołd itd.
prasłowiańskie milosrdnj (zapis m i l o s r d jer miękki n jer twardy j jer miękki) (porównaj prasłowiańskie srdce - zapis s r d jer miękki, c e- serce), ewoluuje w formę miłosierny
prasłowiańskie milosrdnj (zapis m i l o s r d jer miękki n jer twardy j jer miękki) (porównaj prasłowiańskie srdce - zapis s r d jer miękki, c e- serce), ewoluuje w formę miłosierny
prasłowiańskie milosrdnj (zapis m i l o s r d jer miękki n jer twardy j jer miękki) (porównaj prasłowiańskie srdce - zapis s r d jer miękki, c e- serce), ewoluuje w formę miłosierny
stwardnienie spółgłoski. We współczesnej polszczyźnie spółgłoski č ž š są uznawane za funkcjonalnie miękkie, co ma uzasadnienie historyczne, gdyż jeszcze do XVI wieku były istotnie miękkie
fonem
fonem
podstawowa jednostka systemu dźwiękowego języka, składająca się z wiązki cech dystynktywnych (wyróżniających na tle innych fonemów)
frykatywne ř
frykatywne ř
spółgłoska drżąca szczelinowa, rozwinięta z prasłowiańskiego r’. W polszczyźnie utożsamiło się z ž, ale zachowano odrębną pisownię: rz = dawne [ř] : ż = [ž]
ł sceniczne
ł sceniczne
wymowa przedniojęzykowo‑zębowa [ł], występująca w gwarach kresowych oraz na scenie (obecnie bardzo rzadko, w XX wieku częściej)
palatalizacja
palatalizacja
zmiękczenie spółgłoski przez samogłoskę przednią (e, ě, ę, i, ь) lub jotę
upodobnienie
upodobnienie
przekształcenie fonetyczne głosek pod wpływem sąsiadujących głosek, mogące mieć charakter wsteczny (babka – [bapka] zam. [babka]) lub postępowy (kwiat [kf’at] zam. [kw’at])
wałczenie
wałczenie
wymowa [ł] przedniojęzykowo‑zębowego jak [u] niezgłoskotwórczego
wariant pozycyjny
wariant pozycyjny
głoska występująca tylko w sąsiedztwie innych głosek, a więc niesamodzielna