Przeczytaj
Człowiek jest przedmiotem doświadczenia możliwego dla każdego: siebie samego i innych ludzi.
A społeczeństwo? Czy możemy powiedzieć o nim to samo? Czy społeczeństwo istnieje realnie, czy też stanowi jedynie konstrukt myślowy jednostek ludzkich wchodzących ze sobą w interakcje (co znaczy, że tylko jednostkom można przypisać status realności)?
W historii socjologii tę kontrowersję znamy jako spór nominalizmu z realizmem. Dotyczy ona odpowiedzi na podstawowe pytanie: „czy poza jednostką i jej właściwościami istnieją, w sensie ontologicznymontologicznym, zbiorowości społeczne i społeczeństwo?”. Odpowiedź, jakiej socjologowie udzielali na to pytanie, miała swoje konsekwencje. Warunkowała koncentrację dociekań badawczych bądź na jednostce i relacjach między jednostkami, bądź na społeczeństwie i zbiorowościach społecznych.
– realnie istnieją tylko jednostki ludzkie i wielość tych jednostek;
– poszczególne zbiory jednostek mają właściwości przysługujące im jako zbiorom; takimi właściwościami są: wielkość liczebna, struktura (w znaczeniu np. struktury demograficznej), stan skupienia lub rozproszenia;
– w określonych okolicznościach ludzie ujmują w swej świadomości zbiory jednostek jako całości; takie całości istnieją jednak tylko w przedstawieniach;
– przedstawione całości określa się skonwencjonalizowanymi nazwami: „naród”, „państwo”, „społeczeństwo”, „społeczność” itp., Realiści socjologiczni Realiści socjologiczni to badacze, którzy twierdzą, że:
– istnieją całości społeczne, takie jak ród, plemię, naród, klasa społeczna, których nie da się sprowadzić ani do jednostek ludzkich, ani do przedstawień czy nazw związanych z wielością jednostek;
– realny charakter całości społecznych gwarantowany jest ich trwaniem, wykraczającym poza horyzont czasowy indywidualnego życia ludzkiego;
– dzięki trwałości i realności społecznych form ludzkiego życia (a więc społeczeństwa jako takiego) możliwe jest życie każdej jednostki ludzkiej, która te formy najpierw przyswaja, a następnie wykorzystuje w życiu osobniczym.
Jednostki istnieją i nikt temu nie zaprzeczy. Każdy tego doświadcza w swoim życiu. Elementem tego doświadczenia jest np. społeczne otoczenie, w którym to życie biegnie. Z drugiej strony fakt, że nikt z nas nie „widział” społeczeństwa, niekoniecznie oznacza, że jest ono jedynie konstruktem myślowym. Dla socjologii współczesnej istnieje całkiem realnie. I właśnie do wiedzy socjologicznej należy się odwołać, aby opisać sposób istnienia i funkcjonowania społeczeństwa, a przez to sposób istnienia i funkcjonowania człowieka jako istoty społecznej.
Zobaczmy, jak to wygląda z obu punktów widzenia.
Jednostka z punktu widzenia jej biografii, czyli jak widzimy sami siebie
Jednostki z punktu widzenia zewnętrznego obserwatora
Jak na społeczeństwo i – pośrednio – funkcjonujące w nim jednostki patrzy socjolog?
Nie można sobie wyobrazić społeczeństwa bez ludzi, ale to nie znaczy, że zrozumienie społeczeństwa jest możliwe tylko przez odwołanie się do zachowania jednostek. Socjologia, jako nauka zajmująca się społeczeństwem, patrzy na jednostkę w inny sposób. Odpowiadając na pytanie: „Co to znaczy, że człowiek jest istotą społeczną?”, wskazuje na jego uspołecznienie i sposób funkcjonowania.
Socjalizacja
Proces „wchodzenia” człowieka w społeczeństwo to inaczej proces jego uspołecznienia. Każda jednostka jest zatem wprowadzana w społeczeństwo. Biorą w tym udział inne jednostki oraz instytucje społeczne. Dzięki temu człowiek poznaje podstawowe zasady funkcjonowania wśród innych ludzi i współdziałania z nimi. Cały ten proces, trwający przez większą część życia, nazywamy socjalizacją. W jej toku człowiek kształtuje swoją osobowość i nabywa niezbędne umiejętności i wiedzę, umożliwiające samodzielne funkcjonowanie i odgrywanie ról społecznych. Istotnym elementem formowania osobowości jest internalizacja norm i wartości, czyli ich przyswojenie oraz traktowanie jak własne.
Mechanizm funkcjonowania jednostki w społeczeństwie
Funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie wynika z faktu, że swoją życiową aktywność podejmuje w zbiorowościach. Wchodząc w interakcje z innymi podmiotami, robi to w ramach odgrywanych ról społecznych, na podstawie zinstytucjonalizowanych norm społecznych.
Źródło: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 245., Wśród wielu różnych typów zbiorowości, które wyróżnia socjologia, najważniejszy, z punktu widzenia życia jednostki, stanowi grupa społeczna – jednostki ludzkie żyją w grupach.
Grupą społeczną jest pewna liczba osób (najmniej trzy), powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych wyraźną zasadą odrębności.
Źródło: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 245., Jednostkę w grupie określają pozycja (zajmowana) i rola (odgrywana); pozycja i rola to dwa główne, powiązane ze sobą pojęcia określające umiejscowienie jednostki w grupie i sposób jej działania.
Rola społeczna to zbiór norm i wartości związanych z określoną pozycją społeczną, przypisany do tej pozycji i wymagany od każdego, kto tę pozycję zajmuje.
Źródło: Piotr Sztompka, Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 287.
Rola jest to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru.
Źródło: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 130.
Rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Powiada się po pierwsze, że to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie, jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.
Źródło: Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 145., Podstawowym schematem społecznego (grupowego i międzygrupowego) działania są interakcje, w jakie jednostki ze sobą wchodzą.
Interakcje społeczne możemy określić jako proces wzajemnego oddziaływania co najmniej dwu osobników ludzkich.
Źródło: Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 122., Przebieg interakcji (oraz sposób odgrywania roli) określają normy społeczne.
Normą społeczną nazywa się normę regulującą stosunki międzyludzkie na względnie rozległym obszarze i/lub w ciągu życia kilku pokoleń. Wskazuje ona adresatom, jak powinni postępować w określonych okolicznościach i jakiego postępowania winni się wystrzegać. Norma definiuje rodzaj i zakres powinności, jakie ciążą na jednostce (i/lub grupie społecznej) w związku z pełnieniem przez nią różnych ról życiowych (zawodowych, rodzinnych, koleżeńskich itp.), i tym samym określa, w jaki sposób powinni się zachowywać członkowie grupy w sytuacjach uznanych za szczególnie doniosłe.
Źródło: Andrzej Kojder, Norma społeczna, [w:] Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, t. 2, s. 336., Normy nie występują w pojedynkę, lecz są ze sobą powiązane; ich zespoły tworzą instytucje (można inaczej powiedzieć, że normy społeczne są zinstytucjonalizowane).
Instytucje społeczne są to stosunkowo trwałe układy strukturalne i kulturowe, czyli pewne zorganizowane typy działalności, rozwijające się oddolnie albo specjalnie zaplanowane, zaspokajające pewne wyodrębnione potrzeby całej zbiorowości i poszczególnych jednostek w sposób uregulowany, podlegający kontroli społecznej i normom społecznym. Instytucje społeczne są zwykle pojmowane jako podstawowe elementy organizacji życia społecznego, zapewniające porządek społeczny, ustalające wzory zachowań i starające się rozwiązywać pewne podstawowe problemy ludzkiej egzystencji wspólne dla wszystkich społeczeństw.
Źródło: Grażyna Skąpska, Instytucja społeczna, [w:] Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, t. 1, s. 317.
Instytucja społeczna, to każdy element struktury społecznej organizujący podstawowe działania i czynności oraz zaspokajający potrzeby społeczne, np. potrzeby ładu społecznego, wiary czy posiadania potomstwa.
Źródło: Gordon Marshall (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2004, s. 126.
Instytucja to zbiór reguł związany z określonym kontekstem społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie funkcje.
Źródło: Piotr Sztompka, Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 285.
Słownik
układ relacji międzyludzkich uporządkowany dzięki wspólnym wartościom i normom (moralnym, prawnym), które zapewniają spójność społeczeństwa, jego stabilność, i warunkują współpracę między jednostkami i grupami społecznymi
dział filozofii zajmujący się strukturą rzeczywistości, istnienia i jego sposobów, własności obiektów i przedmiotów; ontologia odpowiada na pytania: „czy istnieje?” i „jak istnieje, jeśli istnieje?”
warunkowany przez wiele czynników, zależnie od konkretnego społeczeństwa (np. prawne, polityczne, ekonomiczne, religijne, etniczne, rasowe); klasyfikacja jednostek i grup w strukturze uwarstwienia społecznego
układ czynności, świadczeń między minimum dwoma partnerami, wytwarzający zależności i wzajemne zobowiązania
zorganizowany układ stosunków społecznych, instytucji i środków kontroli społecznej, skupiający jednostki i podgrupy składowe w całość zdolną do trwania i rozwoju