Przeczytaj
Charakterystyka epoki
Przyjmuje się, że okres oświecenia w Europie to czas od końca XVII do początku XIX w. W Polsce epoka ta zaczyna się z pewnym opóźnieniem, od ok. połowy XVIII w., i trwa do lat 20. XIX w. Jej nazwa upowszechniła się w Niemczech, m.in. dzięki Kantowi, przyjęła się również w Polsce i Rosji. We Francji ten czas nazywa się wiekiem filozoficznym lub wiekiem rozumu. Te nazwy oddają atmosferę epoki: zwrot w stronę racjonalizmu, jasności i precyzji wypowiedzi artystycznej, ładu i harmonii. Była to reakcja na szereg postaw oraz wartości poprzedniej epoki, którą w dobie oświecenia bezlitośnie wyszydzano. Zamiast metafizyki i niepokojów egzystencjalnych, wyrażanych w zawikłanym i ciemnym stylu, twórcy oświecenia proponowali skupienie się na tym, co dostępne rozumowi, jasne i pewne. Takie prawdy da się wyrazić w sztuce w sposób klarowny, bez uciekania się do nadmiaru środków artystycznego wyrazu. Od razu trzeba jednak zauważyć, że „rozum” nie wykluczał tu całkowicie „serca”, bo nadal chętnie sięgano po historie sentymentalne. Nie zanikły też nurty religijne i mistyczne w kulturze.
Filozofia
Na myśl filozoficzną epoki wielki wpływ miały jeszcze XVII‑wieczne idee racjonalizmu i empiryzmuempiryzmu, dzieła Kartezjusza, Spinozy, Locke’a, Leibniza, Hobbesa czy Newtona. Rozum uznano nie tylko za najpewniejsze (czy nawet jedyne) narzędzie poznania, ale także środek do walki z dotychczasowymi przesądami i fałszywymi autorytetami religijnymi czy intelektualnymi oraz najlepszą metodę wychowawczą. Właśnie na kwestie edukacji elita oświeceniowa zwracała szczególną uwagę. Służyć jej miało m.in. jedno z najambitniejszych przedsięwzięć epoki – 30‑tomowa Encyklopedia, dzieło pod redakcją Denisa Diderota, które współtworzyły najtęższe umysły ówczesnej Francji (tzw. encyklopedyści, m.in. d’Alembert, Montesquieu, Wolter, Rousseau). Starali się oni zgromadzić całą dostępną sobie wiedzę, ale też przekazać własne przekonania (encyklopedię nazywano „przemytniczką idei”). Były to poglądy demokratyczne i wolnościowe (autorzy sprzeciwiali się wszelkiemu uciskowi i cenzurze pod każdą postacią). One właśnie stanowiły zaplecze ideowe wielkiego społecznego wybuchu, jakim była rewolucja francuska 1789 r.
Do najwybitniejszych i najbardziej wpływowych myślicieli epoki należeli:
Edukacja
Problemy edukacji stanowią jeden z ważnych elementów myśli i działań przedstawicieli oświecenia. Niezwykle istotne stały się także w Polsce, w myśl zasady sformułowanej przez Stanisława Staszica: Takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie
. Dlatego obok pism teoretycznych pojawiły się znaczące inicjatywy, dzięki którym powstało kilka instytucji oświatowych, których rola dla kształtowania się polskich elit umysłowych jest nie do przecenienia. Były to przede wszystkim:
pijarskie Collegium Nobilium, założone w 1740 r. i prowadzone przez Stanisława Konarskiego
Komisja Edukacji Narodowej (KEN) – centralna państwowa władza oświatowa, ustanowiona przez sejm 14 października 1773 r.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych – organ KEN, powołany w 1775 r. w celu opracowania programów i podręczników szkolnych
Towarzystwo Przyjaciół Nauk – powstało w 1800 r., działające do 1832 r.
Szkoła Rycerska – pierwsza polska szkoła państwowa, założona w 1765 r. przez Stanisława Augusta, przeznaczona głównie dla ubogiej młodzieży szlacheckiej.
Muzyka
Oświecenie w muzyce to epoka wielkich klasyków wiedeńskich: Haydna, Mozarta i Beethovena. Rozkwit muzyki instrumentalnej i takich jej gatunków, jak symfonia, koncert, sonata, wariacje, rondo. To także czas reformy operowej Glucka i pierwszych oper polskich. Z polskich kompozytorów tego okresu warto wspomnieć Michała Kleofasa Ogińskiego (twórcę słynnego poloneza Pożegnanie ojczyzny) i Marię Szymanowską.
Słownik
(gr. a - bez, theos - bóg) – pogląd zaprzeczający istnieniu Boga. W starożytnej Grecji najczęściej głosili go zwolennicy materializmu, np. Epikur. W Europie nowożytnej upowszechnił się szczególnie we Francji XVII i XVIII w., np. J. La Mettrie, i w Niemczech XIX w. np. L. Feuerbach
(łac. deus - bóg) – pogląd, powstały w oświeceniu, głoszący wiarę w Boga‑Stwórcę, który jednak nie interesuje się stworzonym światem, nie ingeruje w jego losy. Wolter – najsławniejszy deista – posługiwał się metaforą świata‑zegara i Boga‑zegarmistrza, który jedynie wprawił w ruch mechanizm i nie wywiera dalej wpływu na jego funkcjonowanie. Pod wpływem deizmu pozostawali też: Rousseau, Kant, Lessing, a w Polsce – S. Staszic i J. Śniadecki
(gr. empeiria - doświadczenie) – kierunek filozoficzny, według którego specyficznie doświadczenie zmysłowe (oparte na naturalnej zdolności poznania tego, co daje się poznać zmysłom ludzkim) jest jedynym albo podstawowym źródłem poznania. Początki empiryzmu można odnaleźć w filozofii starożytnej, ale w klasycznej postaci narodził się w Anglii (koncepcje Bacona i Locke’a, rozwinięte przez Hume’a). Kant podjął próbę połączenia tradycji empiryzmu z racjonalizmem
(łac. liber – wolny) pogląd i koncepcja teoretyczna, według której najważniejszą wartością jest wolność jednostek, będąca źródłem postępu; to także postawa charakteryzująca się otwartością na innych i tolerancją (przeciwieństwo fanatyzmu, autorytaryzmu). Idee liberalizmu pojawiły się w filozofii politycznej XVII w. – u T. Hobbesa i J. Locke’a. Do ich rozwoju przyczynili się m.in. Monteskiusz i A. Smith. W Polsce liberalizm nigdy nie cieszył się dużą popularnością. Mianem liberalizmu określa się także doktrynę ekonomiczną powstałą w XVIII w., według której państwo powinno zapewnić swobodę konkurencji na rynku, nie ingerując w niego
(łac. libertinus – wyzwolony) – wolnomyślicielstwo, związane zwykle z ateizmem; brak wiary w zasady i autorytety moralne, kierowanie się w życiu epikurejską zasadą przyjemności. Najsławniejsi libertyni XVIII w. to uwodziciel i oszust Casanova oraz skandalista markiz de Sade (od jego nazwiska pochodzi określenie „sadyzm”)
stanowisko filozoficzne, według którego jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia: cielesne, przyrodnicze, niezniszczalne tworzywo świata. Elementy tej myśli występują w starożytnej filozofii greckiej (Demokryt z Abdery). Została wyraźnie sformułowana na przełomie XVII i XVIII w., m.in. przez Hobbesa i Helvetiusa. Uznawali oni świat za mechanizm, który można wyjaśnić za pomocą fizycznych praw mechaniki (tzw. materializm mechanistyczny)