Postępujący kryzys państwa moskiewskiego

Po śmierci Iwana Groźnego w 1583 r. na tronie moskiewskim zasiadł jego syn Fiodor, schorowany fizycznie i zdradzający objawy choroby psychicznej. Faktyczną władzę w kraju sprawowała regencjaregencjaregencja, na czele której stał szwagier cara Borys Godunow. Fiodor, sam bezdzietny, miał małoletniego brata Dymitra, ten jednak zmarł w zagadkowych okolicznościach. Większość współczesnych winą za tę śmierć obciążała Godunowa. Gdy w 1598 r. wraz ze śmiercią Fiodora wygasła dynastia Rurykowiczów, czapkę monomachaczapka monomachaczapkę monomacha (moskiewski odpowiednik korony) zaproponowano dotychczasowemu przywódcy regencji, który choć głośno twierdził, że nie jest tego godzien, w końcu objął władzę. Kraj zrujnowany przez rządy Iwana Groźnego pustoszyły katastrofalne nieurodzaje, głód i epidemie. Spekulacja zbożem wywołała wzrost cen i rozruchy. Wszystkie te plagi interpretowano jako karę Bożą za to, że na tronie zasiadł impostor,impostorimpostor, czyli człowiek do tego nieuprawniony. Nic więc dziwnego, że na widowni pojawił się „cudownie uratowany” carewicz.

Za Dymitra podawał się prawosławny mnich Griszka Otriepjew. Historiografia dodała mu przydomek Samozwaniec. Zjawił się on  w Rzeczypospolitej, na dworze wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha, który – podobnie jak inni polscy magnaci kresowi – dostrzegł w nim znakomity pretekst do uzyskania osobistych korzyści. Jesienią 1604 r. Samozwaniec wraz z popierającymi go Rosjanami i prywatnymi wojskami polskich magnatów wkroczył do Moskwy. Śmierć Godunowa w kwietniu roku następnego otworzyła mu drogę na Kreml, ale rządy nowego cara trwały krótko. BojarscybojarzyBojarscy spiskowcy już w maju 1606 r. zamordowali Samozwańca, jego ciało spalili, a prochy wystrzelili z armaty. W ich ręce dostali się też Polacy z otoczenia Dymitra oraz posłowie negocjujący w Moskwie warunki antyszwedzkiego sojuszu między Rzecząpospolitą a państwem moskiewskim. Nowym carem obwołano Wasyla Szujskiego.

R16NqDC0qIxbE

Ilustracja przedstawia zebranie polityków oraz rządzących. Zdetronizowany car Wasyl Szujski oraz jego bracia, Dymitr i Iwan, znajduje się przed Zygmuntem III na sejmie warszawskim 1611 r., miedzioryt z epoki. Znajdują się oni w wielkiej, wysokiej sali z wysokim sufitem oraz bogato zdobionymi ścianami, budynek ma wielkie okna. Na środku na podwyższeniu znajduje się władca. Zgromadzenie jest bardzo liczne.

Nowy Dymitr, nowa wyprawa

Wieść o śmierci Dymitra przeraziła jednak ludność Moskwy. Zabójstwo cara odczytano jako zapowiedź kolejnej kary Bożej, chyba że lud pomści jego śmierć. Na czele buntu chłopskiego stanął Iwan Bołotnikow. Rozruchy w latach 1606–1607 objęły prawie całą Moskwę, jednak brak koordynacji działań powstańczych spowodował upadek buntu. Na tym jednak nie skończyły się problemy nowego cara. W czerwcu 1608 r. doszło do oblężenia Kremla przez wojska drugiego Dymitra Samozwańca, znów „cudownie uratowanego”.

W 1609 r. w odpowiedzi na sojusz Wasyla Szujskiego z rządzącym Szwecją Karolem IX Sudermańskim król Zygmunt III Waza zdecydował się na interwencję w państwie moskiewskim. Wojska Rzeczypospolitej przystąpiły do oblężenia Smoleńska, które trwało blisko dwa lata. W 1610 r. Polacy pod wodzą hetmana koronnego Stanisława Żółkiewskiego rozbili pod Kłuszynem idącą na odsiecz Smoleńskowi armię rosyjsko‑szwedzką. Wasyl Szujski dostał się do niewoli, a przebywający w Moskwie bojarzy ogłosili detronizację cara, czapkę monomacha zaproponowali zaś polskiemu królewiczowi, 15‑letniemu Władysławowi Wazie, stawiając jednak warunek, by przeszedł on na prawosławie. Pomysł ten gorąco popierał Żółkiewski, tymczasem król Zygmunt III Waza chciał sam przyjąć tytuł cara i sprawować władzę z Warszawy; zamyślał też o doprowadzeniu do unii prawosławia z papiestwem, na wzór unii brzeskiej podpisanej przez część prawosławnych z terenu Rzeczypospolitej.

Brak jasnej linii politycznej w polskim obozie i gwałty wojsk szukających łupów (służących, jak mówiono, „nie na skarb Rzeczypospolitej, tylko jako wolni z dobrowolnej chęci”) spowodowały w 1611 r. wybuch antypolskiego powstania w państwie moskiewskim, na którego czele stanęli Kuźma Minin i kniaź Dymitr Pożarski. Pozbawiona nadziei na skuteczną odsiecz załoga polska na Kremlu skapitulowała 7 listopada 1612 roku. Zwołany w 1613 r. Sobór Ziemski ogłosił carem Michała Romanowa, który stał się założycielem nowej dynastii.

Rozejm w Dywilinie

Nowy car i popierający go bojarzy stopniowo wypierali z Moskwy obce wojska. W 1617 r. zawarto pokój ze Szwecją, który definitywnie odciął Moskwę od Bałtyku. Król Zygmunt III Waza również zmierzał do zakończenia wojny. Aby uzyskać jak najkorzystniejsze warunki, zezwolił, z poparciem sejmu, swemu synowi Władysławowi i hetmanowi litewskiemu Janowi Karolowi Chodkiewiczowi na podjęcie wyprawy na Moskwę w latach 1617‑1618 (popartej przez sejm Rzeczypospolitej). Formalnie chodziło o koronę carską, faktycznie zaś o zakończenie wojny silnym akordem. Szturm Moskwy nie powiódł się, ale skłonił Rosjan do negocjacji. W ich wyniku w grudniu 1618 r. zawarto między Rzeczpospolitą a państwem moskiewskim rozejm w Dywilinie na 14,5 roku, który wszedł w życie na początku stycznia 1619 roku. Na jego mocy Rzeczpospolita uzyskała ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską, które Moskwa odebrała Litwie jeszcze w XV wieku.

Wojna smoleńska i pokój w Polanowie

W 1632 r., niedługo przed upływem terminu rozejmu z Moskwą, zmarł Zygmunt III Waza. W czasie bezkrólewia i przygotowań do elekcji najstarszego królewicza Władysława Rosjanie rozpoczęli nową wojnę, przystępując do oblężenia Smoleńska. Nie udało im się jednak zdobyć miasta, a odsiecz, którą dowodził osobiście nowy król, zmusiła ich do kapitulacji. W maju 1634 r. Rzeczpospolita i państwo moskiewskie zawarły pokój wieczysty w Polanowie, który potwierdzał warunki terytorialne rozejmu w Dywilinie. Władysław IV, zainteresowany odzyskaniem przede wszystkim ojczystego tronu szwedzkiego i przygotowaniami do wojny z zamorskim sąsiadem, zrzekł się pretensji do tytułu carskiego. Pokój w Polanowie zamykał pierwszy etap konfliktu polsko‑rosyjskiego, rozpoczętego agresją Iwana Groźnego na Inflanty w 1558 roku. Rzeczpospolita zachowała w tym starciu przewagę.

RSJIBjeTs7qdc

Ilustracja przedstawia Smoleńsk, rycinę z 1610 r. Tamtejszy kreml, czyli typowa dla miast ruskich warownia – siedziba administracji i miejsce targowe, stanowił jedno z najpotężniejszych założeń obronnych państwa moskiewskiego. Jego mury, wzniesione na przełomie XVI i XVII w., miały blisko 40 potężnych baszt i wież bramnych. Miasto okalał wysoki mur obronny, nieopodal płynęła rzeka.

Warto wiedzieć

Kalendarz juliański i gregoriański

R1DGgC8uqNEgc1

Ilustracja przedstawia Grzegorza Trzynastego. Mężczyzna ubrany w białą sutannę oraz bordowe ponczo i nakrycie głowy. Siedzi na bogato zdobionym krześle. Ma około 70 lat.

Wprowadzony przez Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e. kalendarz, zwany juliańskim, który mimo upadku cesarstwa rzymskiego przetrwał w całej chrześcijańskiej Europie, obciążony był niedokładnościami. W miarę upływu stuleci powodowały one odsuwanie się świąt Zmartwychwstania Pańskiego (Wielkanocy) od wiosennej równonocy, względem której wyznacza się ich datę. Astronomowie kościelni dostrzegli to już w IX w., a od XV w. wysuwano projekty reformy kalendarza. W 1582 r. opracowano nowy kalendarz, od imienia papieża Grzegorza XIII nazwany gregoriańskim. Najszybciej wprowadzono go w państwach katolickich (w Polsce już za Stefana Batorego), kraje protestanckie przyjęły go w XVIII w., Moskwa zaś w 1918 r. By uniknąć nieporozumień, przy datacji juliańskiej dodawano odtąd adnotację starego stylu, a przy gregoriańskiej nowego stylu. I tak, np. rewolucja październikowa wybuchła w 1917 r. w dniu 25 października starego stylu, czyli 7 listopada nowego stylu, zatem po przejściu na kalendarz gregoriański jej rocznicę obchodzono pod tą ostatnią datą. Po upadku komunizmu 7 listopada ustanowiono w państwie moskiewskim nowe święto – Dzień Jedności Narodowej – na pamiątkę odebrania wojskom polskim Kremla w 1612 roku. Kalendarz juliański obowiązuje do dziś m.in. w liturgii prawosławnej.

Słownik

Słowa kluczowe

dymitriady, wielka smuta, wojna smoleńska, Wasyl Szujski, rozejm w Dywilinie, Rzeczpospolita w XVII w., polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

W. Godziszewski, Granica polsko‑moskiewska wedle pokoju polanowskiego (wytyczona w latach 1634‑1648), Kraków 1934.

S. Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, wydane w formacie ePUB przez Imprint Sp. z o.o. . 2010.

S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648), Wielka historia Polski, tom 4., Kraków 2000.

I. Kaniewska, Historia Polski 1506‑1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1987.

U. Augustyniak, Historia Polski 1572- 1795, PWN 2008.

A. A. Majewski, Moskwa 1617‑1618, Bellona Warszawa 2016.