Czy sztuka zawsze oznaczała to samo?

Zacznijmy nasze rozważania o pojęciu sztukisztukasztuki u Arystotelesa od tego, co nam najbliższe, czyli od zastanowienia się, w jaki sposób my sami – ludzie żyjący w Europie na początku XXI wieku – rozumiemy słowo „sztuka”. Zanim spróbujemy ustalić definicję, możemy zapisać na kartce dziesięć skojarzeń ze słowem „sztuka” i zastanowić się, jakie potoczne rozumienie tego zjawiska się z nich wyłania. Na naszej kartce znalazły się prawdopodobnie między innymi przykłady dzieł sztuki, a więc efektów działalności artystycznej.

Być może jednak ćwiczenie zrodziło pewne wątpliwości, choćby w kwestii literatury – czy wiersze należą do sztuki, czy też są czymś innym? W ten sposób poruszyliśmy problem granic sztuki. Żeby podać ogólną definicję tego zjawiska, musimy wcześniej zdecydować, co zaliczymy do sztuki, a co nie.

R1NsnPqhl0a5r1

Obraz przedstawia postać dojrzałego mężczyzny. Siedzi on przy biurku. Mężczyzna ma siwe włosy. Ubrany jest w surdut nałożony na koszulę z broszką. Górna część ciała jest zwrócona w stronę widza, podczas gdy głowa jest zwrócona w prawo, a wzrok skierowany jest na boki poza obraz. W prawej ręce mężczyzna trzyma kartki papieru, na których widoczne są odręczne napisy i podpis.

Historycznie rzecz biorąc, granice pojęcia sztuki były ruchome. Współcześnie rozumiemy sztukę jako działalność artystyczną, czyli taką, która opiera się na umiejętnościach wymagających talentu. Nasze rozumienie sztuki odróżnia zatem tę dziedzinę życia z jednej strony od natury – ponieważ wymaga zdobycia pewnych umiejętności, z drugiej natomiast, od techniki, rzemiosła i nauki – specyfiką działalności artystycznej jest bowiem to, że oprócz umiejętności potrzeba także talentu. W tym sensie używamy słowa sztuka w znaczeniu „sztuk pięknych” – zaliczamy więc do niej: architekturę, rzeźbę, malarstwo i rzemiosło artystyczne. Nasze przykłady ujawniają również drugi sens tego słowa – sztuka to także wytwory działalności artystycznej, czyli obrazy, rzeźby, itp. W tym znaczeniu używamy słowa sztuka, kiedy mówimy na przykład o wystawie sztuki współczesnej.

Zastanówmy się teraz nad najogólniejszymi różnicami, które dzielą nasze rozumienie sztuki od obowiązującego wśród starożytnych Greków w czasach Arystotelesa. O sztuce (gr. techne) mówiło się często w liczbie mnogiej, jako o „sztukach” i nie jest to nic dziwnego, biorąc pod uwagę, że były nimi zarówno malarstwo, rzeźba i architektura, jak ceramika czy... budowa okrętów. Pojęcie sztuki miało więc wtedy zdecydowanie szerszy zakres niż dziś.

Co więcej, sztuka nie oznaczała wytworu działalności człowieka, lecz umiejętność wytwarzania pewnych przedmiotów – w tym sensie mówiło się o „sztuce rzeźbiarza” lub „sztuce budowniczego”. Słowem „sztuka” określano zatem wytwarzanie oparte na praktycznej wiedzy, czyli polegające na świadomym stosowaniu reguł w celu stworzenia założonego przedmiotu. W starożytnym pojęciu sztuki działalność, którą dziś nazywamy artystyczną – jak na przykład malarstwo, zbliżała się więc do innego rodzaju działalności praktycznych, takich jak rzemiosło czy medycyna.

Kiedy Arystoteles zajął się badaniem poezji, jego pierwsze zadanie przypominało to, które my sami wykonaliśmy wcześniej – należało usystematyzować różne przejawy sztuki tak, by dojść do jej ogólnego pojęcia. Pierwszym krokiem, który wykonał w tym celu Arystoteles, było ustalenie, co odróżnia sztukę od tego, co nią nie jest. Przykładowo, piękna roślina nie jest dziełem sztuki, istnieje bowiem nie w wyniku działania człowieka, ale przyrody. W tym sensie sztuka to czynność ludzka. Jednak przecież nie chodzi o każdą czynność – sztuką nie będzie oddychanie czy spanie. Sztuka polega na wytwarzaniu: w wyniku naszego działania musi coś powstać. Lecz znowu – to, że przypadkiem uda mi się zagrać na pianinie dwa pasujące do siebie dźwięki, nie znaczy jeszcze, że umiem na nim grać. Wytwarzanie polega bowiem na świadomym zastosowaniu ogólnych reguł, żeby osiągnąć cel, jaki sobie stawiamy. Sztuka opiera się zatem na wiedzy.

R1NZ2Ser188jk

Obraz przedstawia salę wypełniona mężczyznami ubranymi w tradycyjne greckie chitony i chlamidy. Sala podparta jest kolumną, dookoła sali w dwóch poziomach są miejsca siedzące. Na pierwszym planie samotny mężczyzna z opuszczona głową. Miejsca dookoła niego są opuszczone. W dalszej części sali siedzi duża grupa mężczyzn. Tam wszystkie miejsca są zajęte. Mężczyźni w grupie żywo reagują na wypowiedź jednego z nich, po środku sali i wygłaszającego mowę.

Te trzy elementy wyznaczają granice pojęcia sztuki u Arystotelesa: jest to działalność ludzka polegająca na świadomym, a więc opartym na wiedzy, wytwarzaniu.

Podział sztuk naśladowczych

Arystoteles zaproponował ogólne pojęcie sztuki, które było bardzo szerokie, ale uważał też, że poszczególne sztuki różnią się między sobą. Na przykład ceramika różni się od muzyki. W jaki sposób? Według Arystotelesa – stosunkiem do przyrody. Ceramika to jedna ze sztuk uzupełniających, czyli takich, które zapewniają człowiekowi to, w co przyroda go nie zaopatrzyła. Tymczasem poezja (epika, tragediatragediatragedia, komedia, dytyramb), muzyka (kitarystyka, czyli gra na kitarze, i auletyka – gra na aulosie) oraz plastyka (rzeźbiarstwo i malarstwo) mają inny charakter – naśladują przyrodę.

Zwróć uwagę, że Arystoteles rozumie poezję inaczej niż my – nie jako lirykę, ale wszystkie sztuki, które posługują się rytmem oraz słowem – to dlatego zalicza do niej epikę i dramat. W świecie, w którym teksty poetyckie służyły do śpiewania, związek poezji i muzyki był dla ludzi oczywisty. Ale chociaż w Poetyce Arystoteles badał sztukę słowa, to do sztuk naśladowczych zaliczał również malarstwo oraz rzeźbę. Tym samym połączył za pomocą jednej kategorii poezję, muzykę i plastykę, co było nowatorskim pomysłem. Przed Arystotelesem za źródło poezji uważano nie umiejętności poety, ale natchnienie, które pochodziło od bogów lub muz. To właśnie Arystoteles był pierwszym, który uznał, że pisanie wierszem opiera się na wiedzy, a zatem – że jest jedną ze sztuk.

Mimesis – związek sztuki i rzeczywistości

RI4ASY1uvnrzf1

Fotografia przedstawia mural na jednym z budynków w Białymstoku: dziewczynkę trzymającą w dłoniach konewkę. Obok ściany budynku z muralem znajduje się drzewo. Tworzy to wrażenie, że dziewczynka z muralu podlewa prawdziwe drzewo.

Co to znaczy, że sztuka naśladuje przyrodę? Współcześnie powiedzielibyśmy, że imituje rzeczywistość w tym sensie, w jakim np. malarstwo realistycznie wiernie odwzorowuje wygląd ludzi. Tymczasem Arystotelesowi chodziło o coś wręcz odwrotnego. W starożytnej Grecji naśladowanie (gr. mimesismimesismimesis) odnosiło się do sztuki aktorskiej. Aktor nie przeżywa przecież na scenie prawdziwych emocji, lecz je naśladuje.

Arystoteles nadał pojęciu mimesis nowy sens, rozszerzając je na sztukę słowa. Tragedia miała naśladować rzeczywistość w taki sam sposób, w jaki aktor wyraża emocje za pomocą tańca. W ten sposób Arystoteles zwrócił uwagę na twórczy aspekt sztuki. Używając współczesnego słownictwa moglibyśmy powiedzieć, że sztuka tworzy pewien fikcyjny świat, który rządzi się swoimi prawami. Tworzy go na podstawie właściwych sobie reguł i używając do tego typowych dla siebie środków. Taka była dla Arystotelesa wspólna właściwość sztuk naśladowczych (mimetycznych). Był pierwszym filozofem, który zauważył, że jest coś, co łączy ze sobą to, co nazywamy dziś „sztukami pięknymi”.

Mimesis i katharsis: koncepcja tragedii Arystotelesa

Mimetyczna własność sztuki szczególnie interesowała Arystotelesa w tragedii. Kiedy pisał on Poetykę, tragedia grecka zdążyła już osiągnąć doskonałość, została uznana za klasyczną i wciąż cieszyła się zainteresowaniem publiczności. Co to jednak znaczy, że fabuła tragedii, w której pojawiają się elementy boskie i mityczne, naśladuje rzeczywistość? Jak już wiemy, nie chodzi wcale o to, że opowiada o wydarzeniach prawdziwych. Jak pisał Arystoteles:

Naśladowanie rzeczywistości przez tragedię oznaczało więc, że jej fabuła mogła zostać uznana za prawdopodobną. Boska interwencja była w oczach starożytnych Greków czymś prawdopodobnym w tragedii, ale na przykład to, by jej głównym bohaterem był niewolnik – już nie.

Tragedia naśladowała więc rzeczywistość. Żeby tego dokonać, posługiwała się właściwymi sobie środkami, miała właściwy sobie przedmiot i sposób naśladowania. Arystoteles dodał jednak do tych elementów jeszcze dwa. Po pierwsze, oglądanie tragedii powinno wzbudzać uczucia litości i trwogi. Po drugie, miała ona wywołać u widza efekt oczyszczenia z tych namiętności (gr. katharsis). Jak różnią się one od wcześniejszych właściwości tragedii? Za pomocą pojęcia katharsiskatharsiskatharsis Arystoteles opisał sposób, w jaki tragedia oddziałuje na widza. Badanie oddziaływania sztuki na odbiorcę było nie tylko ważnym elementem koncepcji tragedii, ale również nową ideą w estetyce.

Kiedy sztuka jest piękna?

Tragedia powinna w odpowiedni sposób oddziaływać na widza – taki wniosek można by wyciągnąć z koncepcji Arystotelesa. To zasadniczo prawda, ale katharsis, cel tragedii, nie może być osiągnięty dowolnymi metodami. Tragedia musi zachowywać odpowiedni układ części, poruszać odpowiednie tematy, a nawet mieć właściwą długość – stosować się do ustalonych, klasycznych wzorców. Skąd u Arystotelesa ta niechęć do eksperymentowania?

RPXRiHOv8anTH1Każdy element greckich budynków publicznych musiał mieć odpowiednie proporcje – dotyczyło to zarówno liczby kolumn, odległości pomiędzy nimi, jak i detali np. głębokości wcięć w kolumnach.

Zdjęcie przedstawia starożytny budynek na podłożu skalnym. Budynek nie ma pełnych ścian – ściany stanowią kolumny podpierające fronton. W głębi budynku widać inne kolumny. Kolumny mają wyżłobione nacięcia wzdłuż całej wysokości. Budynek jest zniszczony – rozpada się. Brak jest dużej części frontonu.

Ma to związek ze sposobem, w jaki Arystoteles rozumiał piękno. Za jego główne wyznaczniki uważał ład, proporcję i wielkość. Nie był w tych poglądach odosobniony. Ład, czyli odpowiedni układ elementów, należał do potocznego rozumienia piękna i przeniknął do myśli większości filozofów, którzy ten temat podejmowali. Arystoteles precyzował, że ten odpowiedni układ da się wyrazić w sposób ilościowy – poszczególne części pięknej całości muszą być w odpowiedniej proporcji względem siebie.

Zwracał również uwagę, że piękno musi być uchwytne – zarówno dla zmysłów, jak i dla rozumu. Dlaczego jednak to, co proporcjonalne, jest piękne? Ponieważ odpowiada to naturze rzeczy – uzasadniał Arystoteles – wszystkie przedmioty mają właściwą sobie miarę. Weźmy przykład tragedii. Jej odpowiednim bohaterem może być wybitna jednostka, natomiast jednostka posiadająca jakąś wyraźną wadę będzie odpowiednim bohaterem komedii. Kolejnym wyznacznikiem piękna jest zatem odpowiedniość. Tak rozumiany ład, proporcjonalny układ części, Arystoteles nazwał umiarem – pojęciem, które zaczerpnął ze swojej etyki. W późniejszej estetyce idea umiaru jako wewnętrznego ładu dzieła sztuki zostanie nazwana formą, która stanie się jedną z najważniejszych kategorii estetycznych. W połączeniu z ideą odpowiedniości pojęcie formy stanie się podstawą estetycznej zasady decorum (łac.), czyli stosowności.

Słownik