Dla zainteresowanych

Więcej na temat koncepcji filozoficznych Friedrich Schleiermachera, Wilhelma Diltheya i Edmunda Husserla przeczytasz w materiałach:

Punkt wyjścia Heideggera

Ważny zwrot w historii hermeneutyki dokonał się w pracach Martina Heideggera, w których nabrała ona charakteru filozoficznego. O ile dla Schleiermachera hermeneutyka była nauką o interpretacji, zaś u Diltheya stanowiła metodologicznąmetodologiametodologiczną podstawę nauk humanistycznych, o tyle u Heideggera stała się ona nieusuwalną częścią jego filozofii, jej działem.

Idąc tropem HusserlowskiejPIVUr2hnzHusserlowskiej fenomenologiifenomenologiafenomenologii, Heidegger wykazywał, że kultura europejska przeżywa poważny kryzys. W odróżnieniu od twórcy fenomenologii źródeł tego kryzysu, upatrywał w „zapomnieniu o byciu”, tj. w utracie kontaktu z własnym, specyficznie ludzkim sposobem istnienia.

R1482Ttnlv8ku
Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący, ma krótkie wąsy oraz kwadratową twarz. Ubrany jest w garnitur. Siedzi pośród innych ludzi. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Martin Heidegger (1889—1976) Niemiecki filozof, uważany za jednego z najważniejszych myślicieli XX w. Uprawiał refleksję z pogranicza fenomenologii, egzystencjalizmu i hermeneutyki, ale trudno jednoznacznie przyporządkować go do którejkolwiek z tych tradycji. Wychowywał się w wiejskiej i bardzo religijnej społeczności, co zdaniem komentatorów wywarło duży wpływ na jego późniejszą twórczość filozoficzną. Studiował na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim, najpierw teologię, którą po dwóch latach porzucił na rzecz filozofii. W tym czasie odrzucił też katolicyzm, twierdząc, że kłóci się z jego filozofią., 2. Od roku 1919 był asystentem Husserla, pozostając pod dużym wpływem jego filozofii; ważną inspiracją były też w tym okresie studia nad Arystotelesem oraz prace Franza Brentany.
W 1928 r., po pięcioletnim okresie nauczania filozofii na uniwersytecie w Marburgu, wrócił do Fryburga Bryzgowijskiego, by przejąć po Husserlu katedrę filozofii. W tym też czasie opublikował swoje najgłośniejsze dzieło Bycie i czas. Przyniosło mu ono światowe uznanie. Cieniem na tej reputacji położył się fakt wstąpienia Heideggera w 1933 r. w szeregi NSDAP, co przyczyniło się do jego nominacji w tym samym roku na rektora uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim.
Wprawdzie po roku Heidegger zrzekł się tego tytułu, jednak nigdy nie odciął się wyraźnie od nazistowskiego światopoglądu, a z NSDAP wystąpił dopiero w roku 1945. Po wojnie został objęty programem denazyfikacji uniwersytetów i odsunięty od nauczania. Zakaz cofnięto wprawdzie w roku 1949, ale dyskusje na temat kontrowersyjnej postawy filozofa trwają do dziś., 3. Najważniejsze dzieła Za najważniejsze dzieła Heideggera, oprócz wspomnianego Bycia i czasu, uznaje się: Kant i problem metafizyki (1929), List o humanizmie (1947), Nietzsche (1961), Europejski nihilizm (1967)., 4. Rola języka u Heideggera Martin Heidegger uważany jest za jednego z najtrudniejszych współczesnych filozofów. Wielu jego czytelników, w tym fachowych filozofów, uważa go nawet za w ogóle niezrozumiałego. Inni uważają go za wizjonera. Trudność w czytaniu Heideggera, oprócz zawiłości jego stylu, bierze się także z jego szczególnego stosunku do języka. Uważa on, że w słowach, których na co dzień używamy jako narzędzia komunikacji, obecna jest wiedza wielu pokoleń używających ich przed nami. Dlatego wnikliwa analiza etymologicznego znaczenia słów, a także eksperymenty z różnymi ich możliwymi znaczeniami i połączeniami stały się jednym z głównych narzędzi pracy Heideggera. Uważał on przy tym, że starogrecki i niemiecki posiadają szczególną głębię, predestynując te języki do filozofowania.
Dobrym przykładem są Heideggerowskie analizy pojęcia prawda − aby przybliżyć się do pełni jego sensu, filozof badał starogrecki odpowiednik tego słowa − aletheia. Zazwyczaj automatycznie przekładamy je jako "prawda". Tymczasem dosłownie oznacza ono ’nieprzesłonięcie’. Lethe oznacza przesłonę, zasłanianie, zaś przedrostek a- oznacza w greckim negację. Analizy Heideggera doprowadzają do wniosku, że pierwotne doświadczenie człowieka jest takie, iż prawda na temat bytu jest przed nim przesłonięta, ukryta i musi się on do niej niejako przebić w wysiłku poznawczym i na ten właśnie wysiłek wskazuje pojęcie aletheia.
Wyjściowym pytaniem Heideggera stało się pytanie o bycie: co to znaczy być? Poszukując odpowiedzi, ustalił, że podstawowym wymiarem tego bycia jest zjawisko rozumienia. Człowiek jest istotą rozumiejącą i pojęcie fenomenu rozumienia jest sposobem na odsłonięcie specyfiki bycia ludzkiego. Z tego powodu hermeneutyka lokuje się w centrum filozofii Heideggera. Jednocześnie zaczyna się także rozwijać jako teoria przezwyciężenia kryzysu kultury.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768‑1834)
Wilhelm Dilthey (1833‑1911)

Rozumienie jako sposób bycia

Często podkreśla się, że istotą zwrotu dokonanego przez Heideggera było odejście od centralnej roli epistemologiiepistemologiaepistemologii na rzecz ontologiiontologiaontologii. Jeżeli bowiem wcześniejsi autorzy uważali, że pytania dotyczące poprawnej interpretacji i rozumienia lokują się raczej w obszarze teorii poznania, to w twórczości autora Bycia i czasu nabrały one sensu ontologicznego. Odpowiedzi na te pytania stanowią bowiem jednocześnie odpowiedzi na pytanie o specyfikę jestestwa ludzkiego, a sama hermeneutyka stała się sposobem analizy bycia ludzkiego.

1
Martin Heidegger Bycie i czas

Jestestwu jednak w sposób równie pierwotny przysługuje (jako konstytutywny moment rozumienia egzystencjiegzystencjaegzystencji) rozumienie bytubytbytu wszelkiego bytu odmiennego od jestestwa. Stąd […] prymat jestestwa jako ontyczno‑ontologicznego warunku możliwości wszelkich ontologii.

K00151 Źródło: Martin Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran.
R1Ht07Jw02z911
Nie jest tak, jak sądzono dotychczas, że człowiek niejako najpierw jest, a potem rozumie (myśli, poznaje, docieka), lecz że do istoty egzystencji człowieka fundamentalnie należy już jakieś rozumienie. W efekcie wszelka ontologia, wiedza o świecie, o bycie poprzedzona jest przez to, iż człowiek jakoś już świat rozumie. Zanim więc powiemy, że coś jest takie a takie, to już wcześniej jest w nas jakieś rozumienie bycia, świata, jakieś nastawienie poznawcze − my sami po prostu jesteśmy tym nastawieniem poznawczym − ja jestem tym, jak rozumiem świat. I to właśnie nastawienie bada hermeneutyka.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Zasadnicze odkrycie Heideggera na polu hermeneutyki sprowadza się więc do twierdzenia, że rozumienie nie jest sposobem poznawania, lecz bycia. Dla określenia ludzkiego bytu Heidegger użył słowa Dasein, które na język polski tłumaczy się często jako: bycie‑tu‑oto (czasem zaś jako jestestwo lub przytomność). Rysem swoistym dla sposobu bycia tego Dasein jest to, że odnosi się ono do swego bycia, a za jego pośrednictwem – do bycia świata. Tę relację odnoszenia Heidegger nazwał rozumieniem.

Gruntowność namysłu Heideggera cofnęła go w pewnym sensie na pozycję Arystotelesowską. Od czasów Heideggera znowu możemy mówić o rozumieniu świata przyrodniczego, gdyż sposób odnoszenia się Dasein do innych bytów jest jego sposobem samorozumienia. Chodzi o to, że rozumienie, które Dasein już posiada, zawsze poprzedza jakiekolwiek poznanie naukowe. Stąd hermeneutyka filozoficzna stanowi ugruntowanie nie tylko pod humanistykę, lecz w ogóle pod wszelkie ludzkie odnoszenie się do świata, które jest zawsze rozumiejące. Właśnie dlatego Heidegger odniósł się krytycznie do stanowiska Diltheya. Filozofia i nauki humanistyczne nie mogą w ustalaniu własnej metody poznawania wzorować się na poznaniu naukowym. Filozofia uprawia namysł gruntowny, który jest źródłowy w stosunku do relacji podmiot–przedmiot, charakterystycznej dla poznania naukowego. Rozumienie dopiero funduje tę relację. Jestestwo, bycie ludzkie, zawsze jest, ze swej istoty, pytaniem o sens, jest rozumieniem − dlatego wszelkie pytanie ufundowane jest w tym pytaniu wyjściowym, odsyła nas do niego. W swoich dociekaniach Heidegger usiłował odsłonić strukturę tego źródłowego zapytywania.

Prestruktura rozumienia

Jednym z podstawowych aspektów tej struktury jest, według niemieckiego filozofa, prestruktura rozumienia. Jeżeli rozumienie stanowi cechę konstytutywną bycia Dasein, to znaczy, że każdy akt poznawczy, akt rozumienia, jest poprzedzony przez jakieś rozumienie, a więc przez prestrukturę rozumienia.

Koncepcja prestruktury rozumienia zakłada, że prze(d)sąd jest pojęciem pozytywnym, jest bowiem warunkiem rozumienia. Wynika to z czasowości bycia Dasein, to znaczy, że zawsze patrzymy z perspektywy jakiegoś punktu w czasie. Prestruktura rozumienia zawiera możliwości rozumienia danych tekstów czy przejawów życia duchowego. Jest to zbiór naszych założeń („uprzedzeń”), za pomocą których rozumiemy i postrzegamy świat. Wzorcowym przykładem uświadomienia istnienia tej prestruktury w każdym rozumieniu jest Heideggerowska analiza Krytyki czystego rozumu Kanta. Heidegger odkrył w dokonanej przez Kanta krytyce „dogmatycznej” metafizyki równie dogmatyczną ideę metafizyki skończoności, która miała potwierdzić (usprawiedliwić) Kantowskie analizy ontologiczne.

Zdaniem Heideggera, prestruktura rozumienia jest nieusuwalna, jest niezbędnym elementem każdego rozumienia. Możemy ją sobie co najwyżej uświadomić. W ten sposób Heidegger krytykował wiarę Husserla i innych filozofów w czyste, bezzałożeniowe poznanie rzeczywistości.

Interesowność rozumienia

Heidegger zwrócił uwagę, że rozumienie jest w pewnym sensie zawsze dla mnie. Dasein jest sobie wprawdzie ontycznieontycznyontycznie najbliższe, ale ontologicznie najdalsze. Oznacza to, że nie ma nic bliższego mnie samemu niż ja sam (na tę bliskość wskazuje słowo „ontycznie” − blisko bytu). Natomiast, żeby siebie zrozumieć, zrozumieć swój byt (gr. onto – byt, logos – rozumieć), muszę poza siebie wyjść. Świat jest dla mnie lustrem, muszę więc najpierw zrozumieć cały świat. Właśnie dlatego jestem sobie ontologicznie najdalszy, bo Dasein rozumie siebie poprzez rzeczy. Rozumienie siebie i posiadanie świata jako systemu odniesień (jako lustra), którego centrum stanowi Dasein, to dla Heideggera dwa aspekty tego samego problemu. Zatem świat rzeczy, który nas otacza, stanowi moment struktury ontologicznej samego Dasein, a nie coś wobec niego zewnętrznego. Dasein jest już zawsze pomiędzy rzeczami i owo „pomiędzy” jest zawsze częścią jego samorozumienia. Dlatego zanim coś stanie się przedmiotem naszego badania, zanim w ogóle stanie przed nami jako przedmiot, musi nas najpierw obchodzić, to znaczy odnosić się jakoś do naszego przedrozumienia.

Zdaniem Heideggera, coś zyskuje sens (tj. zostaje zrozumiane), gdy zostaje włączone w całość znaczeń (świat), bądź układ odniesień wyznaczających zakres tego, co już jest zrozumiałe dla Dasein. Oznacza to, że nasze zainteresowanie badawcze jest częścią większego koła hermeneutycznego, w którym Dasein chce poprzez rzeczy zrozumieć samo siebie. Rozumienie zawsze zwraca się przede wszystkim ku rzeczom. Problem rozumienia drugiego człowieka wyrasta z problemu rozumienia rzeczy (narzędzi) – inny człowiek pojawia się w moim świecie, np. jako użytkownik produktu mojej pracy. Rozumienie to zatem następujący proces:

Rhsqd4Y86o5cR
Schemat. Lista elementów: Nazwa kategorii: DASEINElementy należące do kategorii DASEINNazwa kategorii: (TEKST RZECZ)Elementy należące do kategorii (TEKST RZECZ)Nazwa kategorii: RZECZElementy należące do kategorii RZECZNazwa kategorii: DASEINKoniec elementów należących do kategorii RZECZKoniec elementów należących do kategorii (TEKST RZECZ)Koniec elementów należących do kategorii DASEIN
Relacja tekst–rzecz pokazuje, że człowiek zwraca się ku rzeczom zazwyczaj za pośrednictwem tekstów i wypowiedzi innych ludzi.

Problem rozumienia

Rozumienie jako problem, jako pytanie żywo nas obchodzące, pojawia się, zdaniem Heideggera, w momencie doświadczenia oporu przejrzystości. Na przykład kiedy jakaś rzecz przestaje być poręczna, psuje się, dopiero wtedy pojawia się w naszym polu widzenia i to właśnie, dlatego że stała się problematyczna. Podobnie z rozumieniem innych ludzi. Dopiero poczucie nieprzejrzystości ujawnia problem rozumienia. Kiedy ktoś robi lub mówi coś, co nam „nie pasuje”, zaczynamy się zastanawiać, dociekać, o co chodzi – w ten sposób napotykamy problem rozumienia.

R1FYVm6Bqv4J4
Jak więc w ogóle możliwe jest rozumienie, jeżeli nie można wyjść poza przedrozumienie? Heidegger wykazuje, że właśnie ujawnienie przedrozumienia pozwala na zrozumienie inności. Wymagana jest tu jedynie otwartość na pogląd wyrażony w czyimś tekście, ale otwartość ta osiągana jest jedynie dzięki świadomemu przyswojeniu sobie własnych wstępnych mniemań i uprzedzeń.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Komentując to odkrycie Heideggera, Gadamer pisał:

Hans-Georg Gadamer Prawda i metoda

Kto chce zrozumieć jakiś tekst, jest raczej gotów na przyjęcie tego, co tekst ów ma mu do powiedzenia. Dlatego hermeneutycznie wykształcona świadomość musi już z góry być wrażliwa na inność tekstu. Taka wrażliwość jednakże nie zakłada ani „neutralności” wobec swoich mniemań, ani tym bardziej ich wymazania, lecz zawiera świadome przyswojenie sobie własnych wstępnych mniemań i uprzedzeń. Trzeba wychodzić od własnych antycypacji, by tekst zaprezentował swoją inność i by mógł zyskać możliwość wygrania prawdy swojej treści wobec czyjegoś wstępnego mniemania.

K0151 Źródło: Hans-Georg Gadamer, Prawda i metoda, tłum. B. Baran.

Zdaniem XX‑wiecznych hermeneutów, na świat zawsze patrzymy przez nasze „indywidualne okulary”, nie możemy ich zdjąć. Pierwszym krokiem rozumienia, warunkiem uchwycenia inności tekstu, wypowiedzi drugiej osoby jest uświadomienie sobie naszych własnych założeń, naszych antycypacji.

Kwestia rozumienia w drugiej fazie twórczości Heideggera

Po roku 1930 Heidegger zmienił sposób ujmowania Dasein. O ile wcześniej analizował jego wewnętrzne struktury, o tyle później skoncentrował się na doświadczeniu bycia. Miało to wpływ na jego koncepcję rozumienia, które teraz stało się sposobem ujawniania czy odsłaniania się bycia w Dasein, pojmowanym jako otwartość na to bycie.

Z tej perspektywy źródłem kryzysu kultury okazało się „upadanie w codzienność”, „przesłonięcie bycia”, a więc brak otwarcia na samo bycie, co oznacza brak rozumienia. Heidegger wyróżnił właściwe myślenie, będące otwarciem się na bycie, i myślenie niepełne, niemyślące. W myśleniu właściwym ujmujemy specyfikę naszego bycia, a więc to, że stale się nam ono wymyka − jednak ujmując to wymykanie, jesteśmy najbardziej sobą, czyli rozumieniem:

Martin Heidegger Co zwie się myśleniem?

Jesteśmy w ogóle sobą i tymi, którymi jesteśmy, tylko wskazując na wymykające się. Wskazywanie to jest naszą istotą. Jesteśmy − wskazując na wymykające się. Jako tam wskazujący, jest człowiek wskazującym.

K151 Źródło: Martin Heidegger, Co zwie się myśleniem?, tłum. J. Mizera.

Słownik

byt
byt

(prasł. bytъ – byt) podstawowa, najogólniejsza kategoria filozoficzna, oznaczająca wszystko to, co istnieje, czyli: wszystkie rzeczy w ogóle lub każdą poszczególną rzecz wyróżnioną ze względu na właściwe jej cechy

epistemologia
epistemologia

(gr. episteme – wiedza, logos – nauka) dziedzina filozofii zajmująca się poznaniem i jego granicami

egzystencja
egzystencja

(łac. existere: ex – na zewnątrz, sistere – stać, znajdować się) istnienie kogoś lub czegoś; materialne warunki czyjegoś życia; w egzystencjalizmie: swoisty sposób istnienia właściwy tylko człowiekowi

fenomenologia
fenomenologia

(gr. phainómenon – to, co się zjawia, pokazuje, logos – słowo, nauka) kierunek filozoficzny postulujący poznanie empiryczne i ścisły opis zjawisk bezpośrednio danych; też: metoda badawcza w różnych naukach wyrosła z tego kierunku

metodologia
metodologia

(gr. methodos – badanie, logos — nauka, słowo) nauka o metodach badań naukowych stosowanych w danej dziedzinie wiedzy

ontologia
ontologia

(gr. on, ontos – byt, logos — słowo, nauka) dział filozofii zajmujący się bytem, czyli tym, co jest

ontyczny
ontyczny

inaczej: bytowy; dotyczący samego bytu, odnoszący się do niego, związany z istotą czegoś; pod wpływem Heideggera: określenie odnoszące się do bytów konkretnych