Punkt wyjścia Heideggera

Ważny zwrot w historii hermeneutyki dokonał się w pracach Martina Heideggera, w których nabrała ona charakteru filozoficznego. O ile dla Schleiermachera hermeneutyka była nauką o interpretacji, zaś u Diltheya stanowiła metodologicznąmetodologiametodologiczną podstawę nauk humanistycznych, o tyle u Heideggera stała się ona nieusuwalną częścią jego filozofii, jej działem.

Idąc tropem HusserlowskiejPIVUr2hnzHusserlowskiej fenomenologiifenomenologiafenomenologii, Heidegger wykazywał, że kultura europejska przeżywa poważny kryzys. W odróżnieniu od twórcy fenomenologii źródeł tego kryzysu, upatrywał w „zapomnieniu o byciu”, tj. w utracie kontaktu z własnym, specyficznie ludzkim sposobem istnienia.

Rozumienie jako sposób bycia

Często podkreśla się, że istotą zwrotu dokonanego przez Heideggera było odejście od centralnej roli epistemologiiepistemologiaepistemologii na rzecz ontologiiontologiaontologii. Jeżeli bowiem wcześniejsi autorzy uważali, że pytania dotyczące poprawnej interpretacji i rozumienia lokują się raczej w obszarze teorii poznania, to w twórczości autora Bycia i czasu nabrały one sensu ontologicznego. Odpowiedzi na te pytania stanowią bowiem jednocześnie odpowiedzi na pytanie o specyfikę jestestwa ludzkiego, a sama hermeneutyka stała się sposobem analizy bycia ludzkiego.

Zasadnicze odkrycie Heideggera na polu hermeneutyki sprowadza się więc do twierdzenia, że rozumienie nie jest sposobem poznawania, lecz bycia. Dla określenia ludzkiego bytu Heidegger użył słowa Dasein, które na język polski tłumaczy się często jako: bycie‑tu‑oto (czasem zaś jako jestestwo lub przytomność). Rysem swoistym dla sposobu bycia tego Dasein jest to, że odnosi się ono do swego bycia, a za jego pośrednictwem – do bycia świata. Tę relację odnoszenia Heidegger nazwał rozumieniem.

Gruntowność namysłu Heideggera cofnęła go w pewnym sensie na pozycję Arystotelesowską. Od czasów Heideggera znowu możemy mówić o rozumieniu świata przyrodniczego, gdyż sposób odnoszenia się Dasein do innych bytów jest jego sposobem samorozumienia. Chodzi o to, że rozumienie, które Dasein już posiada, zawsze poprzedza jakiekolwiek poznanie naukowe. Stąd hermeneutyka filozoficzna stanowi ugruntowanie nie tylko pod humanistykę, lecz w ogóle pod wszelkie ludzkie odnoszenie się do świata, które jest zawsze rozumiejące. Właśnie dlatego Heidegger odniósł się krytycznie do stanowiska Diltheya. Filozofia i nauki humanistyczne nie mogą w ustalaniu własnej metody poznawania wzorować się na poznaniu naukowym. Filozofia uprawia namysł gruntowny, który jest źródłowy w stosunku do relacji podmiot–przedmiot, charakterystycznej dla poznania naukowego. Rozumienie dopiero funduje tę relację. Jestestwo, bycie ludzkie, zawsze jest, ze swej istoty, pytaniem o sens, jest rozumieniem − dlatego wszelkie pytanie ufundowane jest w tym pytaniu wyjściowym, odsyła nas do niego. W swoich dociekaniach Heidegger usiłował odsłonić strukturę tego źródłowego zapytywania.

Prestruktura rozumienia

Jednym z podstawowych aspektów tej struktury jest, według niemieckiego filozofa, prestruktura rozumienia. Jeżeli rozumienie stanowi cechę konstytutywną bycia Dasein, to znaczy, że każdy akt poznawczy, akt rozumienia, jest poprzedzony przez jakieś rozumienie, a więc przez prestrukturę rozumienia.

Koncepcja prestruktury rozumienia zakłada, że prze(d)sąd jest pojęciem pozytywnym, jest bowiem warunkiem rozumienia. Wynika to z czasowości bycia Dasein, to znaczy, że zawsze patrzymy z perspektywy jakiegoś punktu w czasie. Prestruktura rozumienia zawiera możliwości rozumienia danych tekstów czy przejawów życia duchowego. Jest to zbiór naszych założeń („uprzedzeń”), za pomocą których rozumiemy i postrzegamy świat. Wzorcowym przykładem uświadomienia istnienia tej prestruktury w każdym rozumieniu jest Heideggerowska analiza Krytyki czystego rozumu Kanta. Heidegger odkrył w dokonanej przez Kanta krytyce „dogmatycznej” metafizyki równie dogmatyczną ideę metafizyki skończoności, która miała potwierdzić (usprawiedliwić) Kantowskie analizy ontologiczne.

Zdaniem Heideggera, prestruktura rozumienia jest nieusuwalna, jest niezbędnym elementem każdego rozumienia. Możemy ją sobie co najwyżej uświadomić. W ten sposób Heidegger krytykował wiarę Husserla i innych filozofów w czyste, bezzałożeniowe poznanie rzeczywistości.

Interesowność rozumienia

Heidegger zwrócił uwagę, że rozumienie jest w pewnym sensie zawsze dla mnie. Dasein jest sobie wprawdzie ontycznieontycznyontycznie najbliższe, ale ontologicznie najdalsze. Oznacza to, że nie ma nic bliższego mnie samemu niż ja sam (na tę bliskość wskazuje słowo „ontycznie” − blisko bytu). Natomiast, żeby siebie zrozumieć, zrozumieć swój byt (gr. onto – byt, logos – rozumieć), muszę poza siebie wyjść. Świat jest dla mnie lustrem, muszę więc najpierw zrozumieć cały świat. Właśnie dlatego jestem sobie ontologicznie najdalszy, bo Dasein rozumie siebie poprzez rzeczy. Rozumienie siebie i posiadanie świata jako systemu odniesień (jako lustra), którego centrum stanowi Dasein, to dla Heideggera dwa aspekty tego samego problemu. Zatem świat rzeczy, który nas otacza, stanowi moment struktury ontologicznej samego Dasein, a nie coś wobec niego zewnętrznego. Dasein jest już zawsze pomiędzy rzeczami i owo „pomiędzy” jest zawsze częścią jego samorozumienia. Dlatego zanim coś stanie się przedmiotem naszego badania, zanim w ogóle stanie przed nami jako przedmiot, musi nas najpierw obchodzić, to znaczy odnosić się jakoś do naszego przedrozumienia.

Zdaniem Heideggera, coś zyskuje sens (tj. zostaje zrozumiane), gdy zostaje włączone w całość znaczeń (świat), bądź układ odniesień wyznaczających zakres tego, co już jest zrozumiałe dla Dasein. Oznacza to, że nasze zainteresowanie badawcze jest częścią większego koła hermeneutycznego, w którym Dasein chce poprzez rzeczy zrozumieć samo siebie. Rozumienie zawsze zwraca się przede wszystkim ku rzeczom. Problem rozumienia drugiego człowieka wyrasta z problemu rozumienia rzeczy (narzędzi) – inny człowiek pojawia się w moim świecie, np. jako użytkownik produktu mojej pracy. Rozumienie to zatem następujący proces:

Problem rozumienia

Rozumienie jako problem, jako pytanie żywo nas obchodzące, pojawia się, zdaniem Heideggera, w momencie doświadczenia oporu przejrzystości. Na przykład kiedy jakaś rzecz przestaje być poręczna, psuje się, dopiero wtedy pojawia się w naszym polu widzenia i to właśnie, dlatego że stała się problematyczna. Podobnie z rozumieniem innych ludzi. Dopiero poczucie nieprzejrzystości ujawnia problem rozumienia. Kiedy ktoś robi lub mówi coś, co nam „nie pasuje”, zaczynamy się zastanawiać, dociekać, o co chodzi – w ten sposób napotykamy problem rozumienia.

R1FYVm6Bqv4J4

Ilustracja przedstawia mężczyznę, którego wierzch głowy jest odkryty. W środku głowy mężczyzny znajduje się silnik. Mężczyzna szpera w nim śrubokrętem.

Komentując to odkrycie Heideggera, Gadamer pisał:

Zdaniem XX‑wiecznych hermeneutów, na świat zawsze patrzymy przez nasze „indywidualne okulary”, nie możemy ich zdjąć. Pierwszym krokiem rozumienia, warunkiem uchwycenia inności tekstu, wypowiedzi drugiej osoby jest uświadomienie sobie naszych własnych założeń, naszych antycypacji.

Kwestia rozumienia w drugiej fazie twórczości Heideggera

Po roku 1930 Heidegger zmienił sposób ujmowania Dasein. O ile wcześniej analizował jego wewnętrzne struktury, o tyle później skoncentrował się na doświadczeniu bycia. Miało to wpływ na jego koncepcję rozumienia, które teraz stało się sposobem ujawniania czy odsłaniania się bycia w Dasein, pojmowanym jako otwartość na to bycie.

Z tej perspektywy źródłem kryzysu kultury okazało się „upadanie w codzienność”, „przesłonięcie bycia”, a więc brak otwarcia na samo bycie, co oznacza brak rozumienia. Heidegger wyróżnił właściwe myślenie, będące otwarciem się na bycie, i myślenie niepełne, niemyślące. W myśleniu właściwym ujmujemy specyfikę naszego bycia, a więc to, że stale się nam ono wymyka − jednak ujmując to wymykanie, jesteśmy najbardziej sobą, czyli rozumieniem:

Słownik