Ku wolnej elekcji

Pierwsze bezkrólewie

R1ZGnJsRRrROg1

Szkic przedstawia Jakuba Uchańskiego. Ma krótkie włosy i długą brodę. Jest ubrany w ciemną szatę, a na szyi ma zawieszony naszyjnik z krzyżem.

Bezpośrednio przed śmiercią króla senatorowie wielkopolscy postanowili, że w okresie bezkrólewia najwyższą władzę tymczasową – urząd interreksainterreksinterreksa (z łac. interrex – międzykról) – winien pełnić arcybiskup gnieźnieński, tradycyjnie piastujący godność prymasa, czyli pierwszego wśród biskupów Korony. Pierwszym interreksem został prymas Jakub Uchański. Kilka dni po śmierci monarchy zdecydowano, by wyboru nowego władcy dokonać w drodze elekcji viritimviritimviritim, co na polski tłumaczy się tradycyjnie jako „mąż w męża”, czyli tak, by udział w niej wzięła cała szlachta. Aby opracować tryb obioru monarchy, interreks zwołał na styczeń 1573 r. sejm tzw. konwokacyjny do Warszawy. Choć miało to być rozwiązanie jednorazowe, to także w przyszłości termin i miejsce każdej elekcji wyznaczał specjalnie w tym celu zwoływany sejm. Już wcześniej w całym kraju powstawały lokalne konfederacje oraz sądy, zwane kapturami, które miały stać na straży porządku i bezpieczeństwa w okresie bezkrólewia.

Sejm konwokacyjnysejm konwokacyjnySejm konwokacyjny zarządził elekcję viritim, postanawiając, że decyzja o wyborze króla ma zapaść jednogłośnie. Jako miejsce obioru władcy wskazano Warszawę, która z racji jej centralnego położenia już na mocy unii lubelskiej miała być miejscem spotkań sejmu, choć protestanci głośno wyrażali obawy przed tłumami drobnej, wrogiej reformacji szlachty mazowieckiej. Mimo rosnącego napięcia związanego z walką przedwyborczą obradująca szlachta wykazała się dojrzałością polityczną, czego dowodem było uchwalenie konfederacji warszawskiejkonfederacja warszawskakonfederacji warszawskiej, zapewniającej pokój religijny.

Elekcja 1573 r.

R14Ci8OXvyksb1

Obraz przedstawia Ernesta z Austrii. Ma on krótkie brązowe włosy o brodę. Jest ubrany w ciemną zbroję ze złotymi zdobieniami i czerwone spodnie. Prawą rękę trzyma na hełmie, który leży na stole, a w lewej trzyma miecz.

Najpoważniejszej kandydatury do tronu polskiego upatrywano początkowo w osobie arcyksięcia Ernesta Habsburga, choć przemawiała przeciw niemu zarówno polityka religijna, jak i tendencje absolutystyczne w krajach dziedzicznych tej dynastii. Trudno było poważnie traktować kandydaturę księcia legnickiego Henryka XI (wprawdzie rodowitego Piasta, ale za to alkoholika i birbantabirbantbirbanta) lub popieranego przez Litwinów Iwana IV Groźnego czy wreszcie króla Szwecji Jana III Wazy, który chciał pokrzyżować plany carowi Rosji. W tej sytuacji jedynym kandydatem możliwym do zaakceptowania dla obozu antyhabsburskiego pozostawał brat króla Francji, Henryk Walezy. Wprawdzie podejrzewano go o uczestnictwo w rzezi protestantów w noc św. Bartłomieja, niemniej Habsburg wydawał się bardziej niebezpieczny dla porządku w Rzeczypospolitej.

R3IC2qLBBkb0C

Obraz przedstawia zgromadzonych szlachciców, którzy mają dokonać elekcji króla. siedzą i stoją oni na placu przed drewnianym domem. Wszyscy są ubrani w kolorowe szaty. Wokół placu chodzą inni szlachcice i służący. W oddali widoczne są zabudowania.

5 kwietnia 1573 r. na polach podwarszawskiej wsi Kamień (dziś Kamionek) w obecności 40 tys. szlachty rozpoczęła się pierwszy sejm elekcyjnysejm elekcyjnysejm elekcyjny.

Posłowi reprezentującemu francuskiego kandydata przedstawiono katalog podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, zwany odtąd artykułami henrykowskimiartykuły henrykowskieartykułami henrykowskimi. Zawierały one następujące uregulowania:

• państwo polsko‑litewskie miało być monarchią elekcyjną;

• elekcja króla winna być wolna, tzn. nieograniczona do jednego rodu czy dynastii;

• wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju wymagało zgody senatu;

• na zwołanie pospolitego ruszenia lub nałożenie podatków musiał się zgodzić cały sejm;

• sejm miał być zwoływany co najmniej raz na dwa lata na sesję nie dłuższą niż sześć tygodni (sejmy ekstraordynaryjne, czyli nadzwyczajne, na dwa tygodnie);

• w okresie między sejmami król winien rządzić za radą wskazanych przez sejm senatorów rezydentów;

• potwierdzono konfederację warszawską;

• w razie gdyby król łamał prawo, przewidziano możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa.

Rx4e0lao1JMRO

Na zdjęciu znajduje się strona z fragmentem Pacta Conventa pisana odręcznie.

Ponadto w wyniku negocjacji poselstwo Henryka Walezego złożyło w jego imieniu obietnice względem nowych poddanych – tzw. pacta conventapacta conventapacta conventa (łac., warunki uzgodnione). Znalazły się wśród nich warunki całkiem nierealne, jak choćby coroczne wpłaty do skarbu Rzeczypospolitej i spłacenie jej długów z prywatnych środków króla. Rok później,na sejmie koronacyjnymsejm koronacyjnysejmie koronacyjnym, Henryk Walezy odmówił zaprzysiężenia artykułów henrykowskich. Jako pierwszy uczynił to dopiero jego następca Stefan Batory w 1576 roku.

R1L7Q0e7VI3Hw

Na obrazie znajduje się Henryk trzeci. Ma on lekki zarost i jest ubrany w czarny strój z białym kołnierzykiem. Na szyi ma założony niebieski naszyjnik z gwiazdą. Na głowie ma czarną czapkę.

R1EsOPu57qVTT

Na obrazie znajduje się Stefan Batory. Ma on czarna brodę, a na głowie czarną czapkę z przypiętym czarnym piórem. Jest ubrany w czerwony strój. W prawej ręce trzyma białą chustę.

RYNljgpsDjmch

Obraz przedstawia Zygmunta trzeciego Wazę. Siedzi on na tronie. Ma brązową brodę i długiego wąsa. Na głowie ma złotą koronę. Jest ubrany w złote szaty. W prawej ręce trzyma złote berło, a w lewej złote jabłko.

R1OtOKbR7RSSJ

Obraz przedstawia Władysława czwartego. Ma on długie włosy i wąs. Jest on ubrany w czarny strój. Na głowie ma czarny kapelusz z przypiętym czarnym piórem. Prawą ręką opiera się na lasce, a lewą trzyma pod bokiem. Do pasa ma przypiętą szpadę.

RysX3HenGSNAQ

Obraz przedstawia Jana drugiego Kazimierza. Ma on długie ciemne włosy i jest ubrany w zbroję. Ma krótkiego wąsa. Prawą rękę trzyma pod bokiem, a lewą opiera o hełm, który leży na stole.

Rqo5AC73rJdmq

Obraz przedstawia Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Ma on długie ciemne włosy i wąsa. Jest ubrany w ciemną zbroje ze złotymi i czerwonymi zdobieniami. Na zbroi ma zawieszoną białą szarfę.

Rp0zhqdIGUHac

Na obrazie znajduje się Jan trzeci Sobieski. Ma on wąsa i czarne włosy. Jest ubrany w zbroję i czerwoną szatę. Prawą rękę trzyma na biodrze, a w lewej trzyma buławę, którą opiera się o stół, na którym leży hełm.

R17BNjvpKnRxh

Na obrazie znajduje się August drugi Mocny. Ma on długie białe włosy i gęste ciemne brwi. Jest ubrany w srebrną zbroję i biało niebieskie szaty, do których ma przypięty duży złoty order.

R1SiK6X8IhUJu

Na obrazie znajduje się Stanisław Leszczyński. Ma on długie jasne włosy i jest ubrany w srebrną zbroję i niebieską szafę. W lewej ręce trzyma szable.

R1dMrCYfzetkJ

Na obrazie znajduje się August trzeci Sas. Ma on krótkie białe włosy i gęste ciemne brwi. Jest ubrany w niebiesko złoty strój. W lewej ręce trzyma czarną buławę. Na szyi ma zawieszony czerwony naszyjnik ze srebrnym orderem.

R1Gk2TBqJE65H

Na obrazie znajduje się August Poniatowski. Jest on ubrany w złoto biały strój, niebieską szarfę i czerwony płaszcz. W prawej ręce trzyma czarne berło, które opiera na stole. Na stole leży poduszka na której znajduje się złota korona i królewskie jabłko. Po jego prawej stronie widoczny jest fotel. Za nim znajduje się zielona kotara i masywne kolumny.

Kształt ustrojowy, jaki Rzeczpospolita uzyskała w wyniku pierwszych dwóch elekcji, był tylko pozornie realizacją programu ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego. Niektóre uregulowania wykraczały bowiem daleko poza to, na co być może po długich negocjacjach zgodziłby się Zygmunt August lub jego męski potomek, gdyby ostatni z Jagiellonów takiego miał. Chodzi przede wszystkim o wolną elekcję oraz prawo wypowiadania posłuszeństwa władcy, które tylko dzięki wygaśnięciu rodzimej dynastii zostały podniesione do rangi podstawowych i niezmiennych zasad ustroju państwa. Dlatego wielu historyków uważa pierwszą wolną elekcję za początek nieodwracalnej ewolucji systemowej Rzeczypospolitej: w następnych dekadach zmiany ustroju państwa polsko‑litewskiego były jednokierunkowe, formalnie prowadziły ku wzmocnieniu izby poselskiej i sejmików, a w praktyce zapewniały przewagę magnaterii kosztem władzy królewskiej.

R1Kxsl2FlO6fW1

Obraz przedstawia Annę Jagiellonkę. Jest ona ubrana w białą suknię ze złotymi wzorami. Na głowie ma koronę a w rękach trzyma złote berło oraz królewskie jabłko.

Z perspektywy 500 lat można się zgodzić z opinią, że wolna elekcja wyprzedziła swą epokę, ale też w ówczesnych warunkach była przyczyną periodycznego zagrożenia państwa konfliktem wewnętrznym. Już w 1575 r. miała miejsce pierwsza elekcja rozdwojona. Po ucieczce Henryka Walezego, który porzucił koronę polską, by objąć tron francuski, nastawiona antyhabsbursko i w dużej części innowierczainnowiercainnowiercza szlachta okrzyknęła królem Annę Jagiellonkę, córkę Zygmunta Starego, a na jej męża wskazała księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Tego wyboru nie uznała jednak część katolickich magnatów z prymasem Uchańskim na czele, którzy ogłosili władcą Rzeczypospolitej cesarza Maksymiliana II Habsburga. Do konfliktu zbrojnego nie doszło, gdyż cesarz rok później zmarł. Inaczej było jednak w przypadku trzeciej wolnej, a drugiej rozdwojonej elekcji w 1587 r., kiedy o tym, że na tronie krakowskim zasiądzie Zygmunt III Waza, nie zaś arcyksiążę Maksymilian Habsburg, zadecydował dopiero oręż. Z kolei podjęta przez Jana Kazimierza po potopie szwedzkim próba powrotu do elekcji vivente regevivente regevivente rege zakończyła się niszczycielską wojną domową. Do tego w XVIII w., w okresie osłabienia Rzeczypospolitej, elekcje były okazją do zbrojnych ingerencji sąsiadów.

Słownik

Sejmy w czasie bezkrólewia:

Słowa kluczowe

konfederacja, elekcja, pacta conventa, interrex, sejm konwokacyjny, artykuły henrykowskie, akt konfederacji warszawskiej, pierwsze wolne elekcje

Bibliografia

M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. 2, Warszawa 1986.

Ł. Wojtach, cyt. za: Dwa obrazy Bellotta, czyli o polskim marketingu politycznym w XVIII wieku, Muzeum Historii Polski w Warszawie.

Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.