Szkic przedstawia Jakuba Uchańskiego. Ma krótkie włosy i długą brodę. Jest ubrany w ciemną szatę, a na szyi ma zawieszony naszyjnik z krzyżem.
Jakub Uchański, prymas Polski. Był interreksem polskim po śmierci Zygmunta II Augusta od 1572 do 1573 roku kiedy królem został Henryk III Walezy i od 1574 do 1575 tj. do objęcia władzy przez Annę Jagiellonkę.
Źródło: Biblioteka Narodowa, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Bezpośrednio przed śmiercią króla senatorowie wielkopolscy postanowili, że w okresie bezkrólewia najwyższą władzę tymczasową – urząd interreksainterreksinterreksa (z łac. interrex – międzykról) – winien pełnić arcybiskup gnieźnieński, tradycyjnie piastujący godność prymasa, czyli pierwszego wśród biskupów Korony. Pierwszym interreksem został prymas Jakub Uchański. Kilka dni po śmierci monarchy zdecydowano, by wyboru nowego władcy dokonać w drodze elekcji viritimviritimviritim, co na polski tłumaczy się tradycyjnie jako „mąż w męża”, czyli tak, by udział w niej wzięła cała szlachta. Aby opracować tryb obioru monarchy, interreks zwołał na styczeń 1573 r. sejm tzw. konwokacyjny do Warszawy. Choć miało to być rozwiązanie jednorazowe, to także w przyszłości termin i miejsce każdej elekcji wyznaczał specjalnie w tym celu zwoływany sejm. Już wcześniej w całym kraju powstawały lokalne konfederacje oraz sądy, zwane kapturami, które miały stać na straży porządku i bezpieczeństwa w okresie bezkrólewia.
Ciekawostka
Konfederacja (z łac. confoederatio – umowa, od confoederare – zawierać sojusz) to w najogólniejszym sensie związek zawierany dla osiągnięcia celów politycznych lub zmian prawnych. W Rzeczypospolitej występowało kilka jej rodzajów:
konfederacje szlachty domagającej się od władcy realizacji swych żądań (np. konfederacja przeciwników regencji kardynała Zbigniewa Oleśnickiego pod wodzą Spytka z Melsztyna w 1439 r.; konfederacja zawiązana przez lisowczyków w Inflantach w celu wymuszenia zaległego żołdu); od momentu wybuchu konfliktu zbrojnego z królem nazywa się je rokoszami;
konfederacje lokalne zawiązywane przez szlachtę na czas bezkrólewia dla utrzymania porządku w państwie;
związki zbrojne organizowane w XVIII w. przez stronnictwa polityczne (np. konfederacje: sandomierska, tarnogrodzka, dzikowska, radomska, barska, targowicka);
u schyłku XVIII w., by uniknąć zerwania obrad, zawiązywano sejmy skonfederowane (np. Sejm Czteroletni), do których imiennie przystępowali wszyscy senatorowie i posłowie, a ich uchwały zapadały większością głosów.
Sejm konwokacyjnysejm konwokacyjnySejm konwokacyjny zarządził elekcję viritim, postanawiając, że decyzja o wyborze króla ma zapaść jednogłośnie. Jako miejsce obioru władcy wskazano Warszawę, która z racji jej centralnego położenia już na mocy unii lubelskiej miała być miejscem spotkań sejmu, choć protestanci głośno wyrażali obawy przed tłumami drobnej, wrogiej reformacji szlachty mazowieckiej. Mimo rosnącego napięcia związanego z walką przedwyborczą obradująca szlachta wykazała się dojrzałością polityczną, czego dowodem było uchwalenie konfederacji warszawskiejkonfederacja warszawskakonfederacji warszawskiej, zapewniającej pokój religijny.
Elekcja 1573 r.
R14Ci8OXvyksb1
Obraz przedstawia Ernesta z Austrii. Ma on krótkie brązowe włosy o brodę. Jest ubrany w ciemną zbroję ze złotymi zdobieniami i czerwone spodnie. Prawą rękę trzyma na hełmie, który leży na stole, a w lewej trzyma miecz.
Portret arcyksięcia Ernesta z Austrii (1553–1595) Syn cesarza Maksymiliana II Habsburga i Marii Hiszpańskiej. Był jednym z kandydatów na króla Polski w 1573 r. W 1592 r. również otrzymał propozycję objęcia tronu polskiego, tym razem od Zygmunta III Wazy. Porównaj portret Ernesta z Austrii z portretami spokrewnionych z nim Habsburgów. Jakie podobieństwa zauważasz? Z czego one wynikają?
Najpoważniejszej kandydatury do tronu polskiego upatrywano początkowo w osobie arcyksięcia Ernesta Habsburga, choć przemawiała przeciw niemu zarówno polityka religijna, jak i tendencje absolutystyczne w krajach dziedzicznych tej dynastii. Trudno było poważnie traktować kandydaturę księcia legnickiego Henryka XI (wprawdzie rodowitego Piasta, ale za to alkoholika i birbantabirbantbirbanta) lub popieranego przez Litwinów Iwana IV Groźnego czy wreszcie króla Szwecji Jana III Wazy, który chciał pokrzyżować plany carowi Rosji. W tej sytuacji jedynym kandydatem możliwym do zaakceptowania dla obozu antyhabsburskiego pozostawał brat króla Francji, Henryk Walezy. Wprawdzie podejrzewano go o uczestnictwo w rzezi protestantów w noc św. Bartłomieja, niemniej Habsburg wydawał się bardziej niebezpieczny dla porządku w Rzeczypospolitej.
R3IC2qLBBkb0C
Obraz przedstawia zgromadzonych szlachciców, którzy mają dokonać elekcji króla. siedzą i stoją oni na placu przed drewnianym domem. Wszyscy są ubrani w kolorowe szaty. Wokół placu chodzą inni szlachcice i służący. W oddali widoczne są zabudowania.
Sejm elekcyjny 1697 r. (elekcja Augusta II), obraz pędzla Martina Altomontego. Dzieło przedstawia pole elekcyjne na Woli pod Warszawą. Tam odbywała się większość elekcji w latach 1573–1764. Zgromadzona szlachta dokonywała wyboru pod gołym niebem, senatorowie natomiast mieli do dyspozycji specjalnie zbudowaną szopę.
Źródło: Martino Altomonte, 1697–1704, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 1
Wskaż na obrazie głosującą szlachtę oraz senatorów. Wyjaśnij, po czym ich rozpoznasz.
Polecenie 2
Przypomnij, kto zasiadał w senacie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
5 kwietnia 1573 r. na polach podwarszawskiej wsi Kamień (dziś Kamionek) w obecności 40 tys. szlachty rozpoczęła się pierwszy sejm elekcyjnysejm elekcyjnysejm elekcyjny.
R1B9u8X34mbk3
Nagranie filmowe dotyczące pierwszego bezkrólewia i pierwszej wolnej elekcji.
Nagranie filmowe dotyczące pierwszego bezkrólewia i pierwszej wolnej elekcji.
Nagranie filmowe dotyczące pierwszego bezkrólewia i pierwszej wolnej elekcji.
Posłowi reprezentującemu francuskiego kandydata przedstawiono katalog podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, zwany odtąd artykułami henrykowskimiartykuły henrykowskieartykułami henrykowskimi. Zawierały one następujące uregulowania:
państwo polsko‑litewskie miało być monarchią elekcyjną;
elekcja króla winna być wolna, tzn. nieograniczona do jednego rodu czy dynastii;
wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju wymagało zgody senatu;
na zwołanie pospolitego ruszenia lub nałożenie podatków musiał się zgodzić cały sejm;
sejm miał być zwoływany co najmniej raz na dwa lata na sesję nie dłuższą niż sześć tygodni (sejmy ekstraordynaryjne, czyli nadzwyczajne, na dwa tygodnie);
w okresie między sejmami król winien rządzić za radą wskazanych przez sejm senatorów rezydentów;
potwierdzono konfederację warszawską;
w razie gdyby król łamał prawo, przewidziano możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa.
RHyW7kGyv8vZG
Artykuły henrykowskie (fragment) My, Rady Stanu, szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego, narodów tak polskiego, jako i litewskiego, niemniej z Rusi, Prus, Żmudzi, Mazowsza, Inflant, tudzież ze wszystkich innych prowincji i ziem do tej Rzeczypospolitej należących, to sobie głównie niniejszym pismem, czyli dyplomem, zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązany dać nam przywilej, czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły, zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący: Henryk, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki pan, tudzież andegaweński, Burbonu i Owernii książę etc. […]
1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta litewskie, ruskie, mazowieckie, żmudzkie, kijowskie, wołyńskie, inflanckie i innych państw, nie mamy mianować ani obierać
jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.
2. A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego i litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych niemało jest różnowierstwa, przestrzegając [aby ustrzec się] na potem jakich sedycyj [rozruchów] i tumultu, […] warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie religii mają być w pokoju zachowani, którą my obiecujemy trzymać w pokoju czasy wiecznymi.
3. A w sprawach koronnych, które się dotykać [tyczyć] będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu […].
4. O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy mimo pozwolenie sejmowe wszech stanów ani za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić […].
7. Gdyż to jest rzecz pewna i dostateczna, iż sama osoba królewska tak wielkich państw królestwa tego wszystkim sprawom zdołać nie może […] przeto ustanawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego
sejmu walnego naznaczeni i mianowani byli z rad koronnych osób 16, tak z Polski, jako i z Litwy i innych państw do Korony należących […] którzy by u nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby dostojeństwa naszego i wolności pospolitej, bez której rady i wiadomości nic my i potomkowie nasi czynić nie mamy ani będziem mogli w sprawach potocznych […].
9. Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan [zwoływany], a gdzie by tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa, jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy, najdalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce, wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają […].
10. Obiecujemy też słowem swym królewskim, iż my i potomkowie nasi sygnetu żadnego używać nie mamy ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczypospolitej należących, tak wewnątrz, jako i zewnątrz, jedno koronnych
pieczęci […].
11. Urzędy koronne obojga narodu w cale zachowane być mają, […] ludziom statecznym, godnym i zasłużonym obojga narodu, a nie obcym, gdybykolwiek wakowały, powinni będą dawać […].
17. Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych w imionach naszych, królewskich i rad duchownych, także ceł nowych miast naszych w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim i we wszystkich ziemiach naszych do Korony należących składać i postanawiać nie mamy bez zezwolenia wszech stanów na sejmie walnym; ani też monopola rzeczy tych, które z państw koronnych tak polskich, jako litewskich pochodzą, ustawiać i dopuszczać nie mamy.
21. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawem, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i panowania. Stanowiono i pisano to wszystko przez Rady Koronne obojga narodu, rycerstwo i stany
wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą, przy wsi Kamieniu, dnia dwunastego miesiąca maja Roku Bożego 1573.
Artykuły henrykowskie (fragment) My, Rady Stanu, szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego, narodów tak polskiego, jako i litewskiego, niemniej z Rusi, Prus, Żmudzi, Mazowsza, Inflant, tudzież ze wszystkich innych prowincji i ziem do tej Rzeczypospolitej należących, to sobie głównie niniejszym pismem, czyli dyplomem, zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązany dać nam przywilej, czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły, zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący: Henryk, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki pan, tudzież andegaweński, Burbonu i Owernii książę etc. […]
1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta litewskie, ruskie, mazowieckie, żmudzkie, kijowskie, wołyńskie, inflanckie i innych państw, nie mamy mianować ani obierać
jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.
2. A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego i litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych niemało jest różnowierstwa, przestrzegając [aby ustrzec się] na potem jakich sedycyj [rozruchów] i tumultu, […] warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie religii mają być w pokoju zachowani, którą my obiecujemy trzymać w pokoju czasy wiecznymi.
3. A w sprawach koronnych, które się dotykać [tyczyć] będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu […].
4. O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy mimo pozwolenie sejmowe wszech stanów ani za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić […].
7. Gdyż to jest rzecz pewna i dostateczna, iż sama osoba królewska tak wielkich państw królestwa tego wszystkim sprawom zdołać nie może […] przeto ustanawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego
sejmu walnego naznaczeni i mianowani byli z rad koronnych osób 16, tak z Polski, jako i z Litwy i innych państw do Korony należących […] którzy by u nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby dostojeństwa naszego i wolności pospolitej, bez której rady i wiadomości nic my i potomkowie nasi czynić nie mamy ani będziem mogli w sprawach potocznych […].
9. Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan [zwoływany], a gdzie by tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa, jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy, najdalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce, wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają […].
10. Obiecujemy też słowem swym królewskim, iż my i potomkowie nasi sygnetu żadnego używać nie mamy ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczypospolitej należących, tak wewnątrz, jako i zewnątrz, jedno koronnych
pieczęci […].
11. Urzędy koronne obojga narodu w cale zachowane być mają, […] ludziom statecznym, godnym i zasłużonym obojga narodu, a nie obcym, gdybykolwiek wakowały, powinni będą dawać […].
17. Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych w imionach naszych, królewskich i rad duchownych, także ceł nowych miast naszych w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim i we wszystkich ziemiach naszych do Korony należących składać i postanawiać nie mamy bez zezwolenia wszech stanów na sejmie walnym; ani też monopola rzeczy tych, które z państw koronnych tak polskich, jako litewskich pochodzą, ustawiać i dopuszczać nie mamy.
21. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawem, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i panowania. Stanowiono i pisano to wszystko przez Rady Koronne obojga narodu, rycerstwo i stany
wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą, przy wsi Kamieniu, dnia dwunastego miesiąca maja Roku Bożego 1573.
Artykuły henrykowskie (fragment) My, Rady Stanu, szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego, narodów tak polskiego, jako i litewskiego, niemniej z Rusi, Prus, Żmudzi, Mazowsza, Inflant, tudzież ze wszystkich innych prowincji i ziem do tej Rzeczypospolitej należących, to sobie głównie niniejszym pismem, czyli dyplomem, zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązany dać nam przywilej, czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły, zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący: Henryk, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki pan, tudzież andegaweński, Burbonu i Owernii książę etc. […]
1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta litewskie, ruskie, mazowieckie, żmudzkie, kijowskie, wołyńskie, inflanckie i innych państw, nie mamy mianować ani obierać jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.
2. A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego i litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych niemało jest różnowierstwa, przestrzegając [aby ustrzec się] na potem jakich sedycyj [rozruchów] i tumultu, […] warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie religii mają być w pokoju zachowani, którą my obiecujemy trzymać w pokoju czasy wiecznymi.
3. A w sprawach koronnych, które się dotykać [tyczyć] będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu […].
4. O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy mimo pozwolenie sejmowe wszech stanów ani za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić […].
7. Gdyż to jest rzecz pewna i dostateczna, iż sama osoba królewska tak wielkich państw królestwa tego wszystkim sprawom zdołać nie może […] przeto ustanawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego sejmu walnego naznaczeni i mianowani byli z rad koronnych osób 16, tak z Polski, jako i z Litwy i innych państw do Korony należących […], którzy by u nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby dostojeństwa naszego i wolności pospolitej, bez której rady i wiadomości nic my i potomkowie nasi czynić nie mamy ani będziem mogli w sprawach potocznych […].
9. Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan [zwoływany], a gdzie by tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa, jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy, najdalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce, wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają […].
10. Obiecujemy też słowem swym królewskim, iż my i potomkowie nasi sygnetu żadnego używać nie mamy ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczypospolitej należących, tak wewnątrz, jako i zewnątrz, jedno koronnych pieczęci […].
11. Urzędy koronne obojga narodu w cale zachowane być mają, […] ludziom statecznym, godnym i zasłużonym obojga narodu, a nie obcym, gdybykolwiek wakowały, powinni będą dawać […].
17. Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych w imionach naszych, królewskich i rad duchownych, także ceł nowych miast naszych w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim i we wszystkich ziemiach naszych do Korony należących składać i postanawiać nie mamy bez zezwolenia wszech stanów na sejmie walnym; ani też monopola rzeczy tych, które z państw koronnych tak polskich, jako litewskich pochodzą, ustawiać i dopuszczać nie mamy.
21. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawem, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i panowania. Stanowiono i pisano to wszystko przez Rady Koronne obojga narodu, rycerstwo i stany wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą, przy wsi Kamieniu, dnia dwunastego miesiąca maja Roku Bożego 1573.
Źródło: Artykuły henrykowskie z 1573 r. (fragmenty), cyt. za Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1999, s. 109-110.
Rx4e0lao1JMRO
Na zdjęciu znajduje się strona z fragmentem Pacta Conventa pisana odręcznie.
Pacta conventa Henryka Walezego. Pacta conventa, czyli warunki uzgodnione to rodzaj umowy o charakterze cywilno‑prawnymm który podpisywał każdy nowy król, wybrany w drodze elekcji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ponadto w wyniku negocjacji poselstwo Henryka Walezego złożyło w jego imieniu obietnice względem nowych poddanych – tzw. pacta conventapacta conventapacta conventa (łac., warunki uzgodnione). Znalazły się wśród nich warunki całkiem nierealne, jak choćby coroczne wpłaty do skarbu Rzeczypospolitej i spłacenie jej długów z prywatnych środków króla. Rok później,na sejmie koronacyjnymsejm koronacyjnysejmie koronacyjnym, Henryk Walezy odmówił zaprzysiężenia artykułów henrykowskich. Jako pierwszy uczynił to dopiero jego następca Stefan Batory w 1576 roku.
Władcy elekcyjni Rzeczypospolitej
Król
Daty panowania
Uwagi dotyczące panowania
Henryk Walezy
1574–1575
porzucił tron i uciekł do Francji
Stefan Batory
1576–1586
elekcja rozdwojona
Zygmunt III Waza
1587–1632
elekcja rozdwojona
Władysław IV Waza
1632–1648
–
Jan II Kazimierz Waza
1648–1668
panowanie zakończone abdykacją
Michał Korybut Wiśniowiecki
1669–1673
elekcja kontestowana przez magnaterię
Jan III Sobieski
1674–1696
–
August II Mocny
1697–1733
elekcja rozdwojona
Stanisław Leszczyński
1704–1709
wybrany z pomocą wojsk szwedzkich, zmuszony przez Rosjan do ucieczki i abdykacji
1733–1736
elekcja rozdwojona, zmuszony do ucieczki przez interwencję rosyjską, abdykował
August III Sas
1733–1763
elekcja rozdwojona
Stanisław August Poniatowski
1764–1796
wybrany pod naciskiem wojsk rosyjskich
Polecenie 3
Po przeanalizowaniu tabeli podaj wnioski, jakie ci się nasuwają na temat wpływu wolnych elekcji na stan państwa.
R1L7Q0e7VI3Hw
Na obrazie znajduje się Henryk trzeci. Ma on lekki zarost i jest ubrany w czarny strój z białym kołnierzykiem. Na szyi ma założony niebieski naszyjnik z gwiazdą. Na głowie ma czarną czapkę.
Portret Henryka III w polskim kapeluszu, przypisywany François Quesnelowi, ok. 1580–1586. (1551‑1589), syn króla Francji Henryka II Walezjusza i Katarzyny Medycejskiej, pierwszy elekcyjny król Polski w latach 1573‑1574. Po roku rządów uciekł do Francji na wieść o śmierci brata. Stał się pierwszym pretendentem do francuskiego tronu. Został koronowany na króla Francji w 1575 r. Jego ucieczkę szlachta uznała za abdykację.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1EsOPu57qVTT
Na obrazie znajduje się Stefan Batory. Ma on czarna brodę, a na głowie czarną czapkę z przypiętym czarnym piórem. Jest ubrany w czerwony strój. W prawej ręce trzyma białą chustę.
Stefan Batory. (1533- 1586), od 1571 r. książę siedmiogrodzki, a od 1576 r. król Polski. Uznawany jest za jednego z lepszych wodzów w dziejach Polski. Wygrał wojnę z Gdańskiem, zwyciężył kampanię przeciwko Moskwie, rządzonej przez Iwana IV Groźnego, zdobył m.in. Połock i Psków. Opanował większość terytorium Inflant. Zmarł bezpotomnie.
Źródło: Marcin Kober, Wikimedia Commons, domena publiczna.
RYNljgpsDjmch
Obraz przedstawia Zygmunta trzeciego Wazę. Siedzi on na tronie. Ma brązową brodę i długiego wąsa. Na głowie ma złotą koronę. Jest ubrany w złote szaty. W prawej ręce trzyma złote berło, a w lewej złote jabłko.
Portret Zygmunta III Wazy w szatach koronacyjnych. (1566‑1532), syn króla Szwecji Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki , wnuk Zygmunta Starego i Bony Sforzy. od 1587 r. elekcyjny król Polski. W latach 1592‑1599 był również królem Szwecji. Doprowadził do trwającego trzy dekady konfliktu ze Szwecja. Za jego panowania doszło do zajęcia Moskwy (1610‑1612). W 1621 r. zwyciężył Turcję w bitwie pod Chocimiem. W 1596 r. przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy, która była położona bliżej jego rodzinnej Szwecji.
Obraz przedstawia Władysława czwartego. Ma on długie włosy i wąs. Jest on ubrany w czarny strój. Na głowie ma czarny kapelusz z przypiętym czarnym piórem. Prawą ręką opiera się na lasce, a lewą trzyma pod bokiem. Do pasa ma przypiętą szpadę.
Władysław IV sportretowany przez Rubensa, 1624 r. (1595‑1648), najstarszy syn Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki, w 1632 r. został w drodze elekcji wybrany na króla Polski. Zwyciężył wojnę z Rosję, odparł najazd turecko‑tatarski i zawarł rozejm ze Szwecją. Za jego panowania, w 1648 r., wybuchło powstanie Chmielnickiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RysX3HenGSNAQ
Obraz przedstawia Jana drugiego Kazimierza. Ma on długie ciemne włosy i jest ubrany w zbroję. Ma krótkiego wąsa. Prawą rękę trzyma pod bokiem, a lewą opiera o hełm, który leży na stole.
Jan II Kazimierz, portret autorstwa Daniela Schultza. (1609‑1672), syn Zygmunta III i Konstancji Habsburżanki, król polski i wielki książę litewski w latach 1649‑1668. Panował w bardzo niespokojnych czasach – powstań Chmielnickiego, szwedzkiego potopu, podczas którego na krótko uciekł z kraju, i wojen z Rosją. W 1668 r. zrzekł się władzy i wyjechał do Francji, gdzie został opatem.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rqo5AC73rJdmq
Obraz przedstawia Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Ma on długie ciemne włosy i wąsa. Jest ubrany w ciemną zbroje ze złotymi i czerwonymi zdobieniami. Na zbroi ma zawieszoną białą szarfę.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1640‑1673). Syn dowódcy i potężnego magnata Jeremiego Wiśniowieckiego, wybrany na króla Polski w 1669 r. W czasie krótkich rządów zmagał się z opozycją, na czele której stał Jan Sobieski, co omal nie doprowadziło do wybuchu wojny domowej. Za panowania Wiśniowieckiego Polsce nie udało się odzyskać Kijowa, w wyniku najazdu tureckiego straciła też Kamieniec Podolski, a w 1672 r. zniesiona została zależność lenną książąt pruskich od polskich władców.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rp0zhqdIGUHac
Na obrazie znajduje się Jan trzeci Sobieski. Ma on wąsa i czarne włosy. Jest ubrany w zbroję i czerwoną szatę. Prawą rękę trzyma na biodrze, a w lewej trzyma buławę, którą opiera się o stół, na którym leży hełm.
Portret Jana III Sobieskiego (1629‑1696), 1673–1677. Syn kasztelana krakowskiego, wsławił się w walkach z Kozakami, Szwedami i Rosjanami. W 1668 r. wybrany został hetmanem wielkim koronnym. Od 1674 r. król Polski. W 1683 r. odniósł wielkie zwycięstwo na przedpolach Wiednia, pokonując tureckiego władcę Karę Mustafę, które jednak nie wzmocniło pozycji Polski. Sobieski był też zmuszony podpisać niekorzystny pokój z Rosją.
Źródło: Daniel Schultz, Wikimedia Commons, domena publiczna.
R17BNjvpKnRxh
Na obrazie znajduje się August drugi Mocny. Ma on długie białe włosy i gęste ciemne brwi. Jest ubrany w srebrną zbroję i biało niebieskie szaty, do których ma przypięty duży złoty order.
Król August II Mocny (1670‑1733). Elektor saski i od 1697 r. król Polski. Część szlachty popierająca go w czasie elekcji została przekupiona przez Rosjan. August II Mocny wciągnął Polskę w wojnę północna toczącą się między Rosją a Szwecją, z tego powodu w 1706 r. został zmuszony do abdykacji. Rządy objął ponownie w 1709 r. Za jego panowania Polska zaczęła się uzależniać od Rosji.
Źródło: Louis de Silvestre, zbiorywawel, Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1SiK6X8IhUJu
Na obrazie znajduje się Stanisław Leszczyński. Ma on długie jasne włosy i jest ubrany w srebrną zbroję i niebieską szafę. W lewej ręce trzyma szable.
Stanisław Leszczyński (1677‑1766). W czasie trwania wojny północnej stał się przywódcą przeciwników Augusta III Mocnego. W 1704 r. pod naciskiem króla Szwecji został wybrany w drodze elekcji na króla Polski. Opuścił kraj w 1709 r., po pokonaniu przez Polaków pod Połtawą króla Szwecji. W 1713 r. próbował odbić polski tron, jednak jego wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W 1733 r. w drodze elekcji ponownie został wybrany królem Polski, wzbudziło to jednak ostry sprzeciw Saksonii, Rosji i Austrii. Po zawarciu z Austrią kompromisu otrzymał we władanie Lotaryngię.
Źródło: Jean Baptiste van Loo , Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1dMrCYfzetkJ
Na obrazie znajduje się August trzeci Sas. Ma on krótkie białe włosy i gęste ciemne brwi. Jest ubrany w niebiesko złoty strój. W lewej ręce trzyma czarną buławę. Na szyi ma zawieszony czerwony naszyjnik ze srebrnym orderem.
August III Sas, portret z 1755 r. Syn Augusta III Mocnego, elektor saski, od 1734 r. elekcyjny król Polski, obsadzony na tronie po zbrojnej interwencji Rosji. Zawarł silny sojusz z Rosją, który trwał do śmierci Elżbiety Romanowej. Uciekł z Polski w 1763 r. w obawie przed spiskiem uknutym przez Czartoryskich.
Źródło: Pietro Rotari , Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1Gk2TBqJE65H
Na obrazie znajduje się August Poniatowski. Jest on ubrany w złoto biały strój, niebieską szarfę i czerwony płaszcz. W prawej ręce trzyma czarne berło, które opiera na stole. Na stole leży poduszka na której znajduje się złota korona i królewskie jabłko. Po jego prawej stronie widoczny jest fotel. Za nim znajduje się zielona kotara i masywne kolumny.
August Poniatowski (1732‑1798). Poseł na sejm i stolnik litewski, od 1764 r. król Polski. W czasie elekcji otrzymał wsparcie przyszłej Katarzyny Wielkiej i wpływowej rodziny Czartoryskich Próbował wprowadzać reformy unowocześniające polskie państwo, m.in. uchwalił Konstytucję 3 Maja. Nie powstrzymało to jednak upadku Rzeczpospolitej. W 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru kraju, w 1793 r. do drugiego i dwa lata później do trzeciego. W 1795 r. podpisał akt abdykacji. Którego z władców oceniasz najlepiej, a którego najgorzej. Odpowiedź uzasadnij.
Kształt ustrojowy, jaki Rzeczpospolita uzyskała w wyniku pierwszych dwóch elekcji, był tylko pozornie realizacją programu ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego. Niektóre uregulowania wykraczały bowiem daleko poza to, na co być może po długich negocjacjach zgodziłby się Zygmunt August lub jego męski potomek, gdyby ostatni z Jagiellonów takiego miał. Chodzi przede wszystkim o wolną elekcję oraz prawo wypowiadania posłuszeństwa władcy, które tylko dzięki wygaśnięciu rodzimej dynastii zostały podniesione do rangi podstawowych i niezmiennych zasad ustroju państwa. Dlatego wielu historyków uważa pierwszą wolną elekcję za początek nieodwracalnej ewolucji systemowej Rzeczypospolitej: w następnych dekadach zmiany ustroju państwa polsko‑litewskiego były jednokierunkowe, formalnie prowadziły ku wzmocnieniu izby poselskiej i sejmików, a w praktyce zapewniały przewagę magnaterii kosztem władzy królewskiej.
R1Kxsl2FlO6fW1
Obraz przedstawia Annę Jagiellonkę. Jest ona ubrana w białą suknię ze złotymi wzorami. Na głowie ma koronę a w rękach trzyma złote berło oraz królewskie jabłko.
Anna Jagiellonka (1523–1596) – król Polski, córka Zygmunta Starego, żona Stefana Batorego. Po śmierci męża przeforsowała kandydaturę swego siostrzeńca Zygmunta Wazy na tron polski. Portret koronacyjny pędzla Marcina Kobera, powstały po 1576 r.
Źródło: olej na płótnie, 205 × 106,5 cm, katedra wawelska, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Z perspektywy 500 lat można się zgodzić z opinią, że wolna elekcja wyprzedziła swą epokę, ale też w ówczesnych warunkach była przyczyną periodycznego zagrożenia państwa konfliktem wewnętrznym. Już w 1575 r. miała miejsce pierwsza elekcja rozdwojona. Po ucieczce Henryka Walezego, który porzucił koronę polską, by objąć tron francuski, nastawiona antyhabsbursko i w dużej części innowierczainnowiercainnowiercza szlachta okrzyknęła królem Annę Jagiellonkę, córkę Zygmunta Starego, a na jej męża wskazała księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Tego wyboru nie uznała jednak część katolickich magnatów z prymasem Uchańskim na czele, którzy ogłosili władcą Rzeczypospolitej cesarza Maksymiliana II Habsburga. Do konfliktu zbrojnego nie doszło, gdyż cesarz rok później zmarł. Inaczej było jednak w przypadku trzeciej wolnej, a drugiej rozdwojonej elekcji w 1587 r., kiedy o tym, że na tronie krakowskim zasiądzie Zygmunt III Waza, nie zaś arcyksiążę Maksymilian Habsburg, zadecydował dopiero oręż. Z kolei podjęta przez Jana Kazimierza po potopie szwedzkim próba powrotu do elekcji vivente regevivente regevivente rege zakończyła się niszczycielską wojną domową. Do tego w XVIII w., w okresie osłabienia Rzeczypospolitej, elekcje były okazją do zbrojnych ingerencji sąsiadów.
Słownik
artykuły henrykowskie
artykuły henrykowskie
ustawa powstała w 1573 r. w czasie bezkrólewia; określa podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej
birbant
birbant
przestarzale, dziś książkowo: człowiek prowadzący lekkomyślne i hulaszcze życie
interreks
interreks
w dawnej Polsce: prymas zastępujący króla w okresie bezkrólewia
innowierca
innowierca
osoba, która wyznaje inną religię niż ta, którą wyznaje otoczenie
konfederacja warszawska
konfederacja warszawska
akt uchwalony na sejmie konwokacyjnym w Warszawie w 1573 r., zapewniający szlachcie swobodę wyznania
pacta conventa
pacta conventa
(łac. warunki uzgodnione) umowa podpisywana przez króla elekta w czasie sejmu koronacyjnego
ruch egzekucyjny
ruch egzekucyjny
koncepcje i reformy związane z programem szlacheckiego ruchu politycznego w Polsce XVI w., który pod hasłem egzekwowania prawa, naruszanego przez monarchów i wyższych urzędników, zmierzał do usprawnienia i rozbudowy administracji, skarbowości, sądownictwa i obronności oraz do zespolenia prawnoustrojowego władztw jagiellońskich (unia polsko‑litewska, Prusy Królewskie)
viritim
viritim
(łac.) wolna elekcja z udziałem całej szlachty
vivente rege
vivente rege
(łac., za życia króla) określenie odnoszące się do elekcji i koronacji królewskiej dokonanej za życia poprzedniego króla, zazwyczaj na wniosek samego władcy, który dążył do zapewnienia sukcesji swoim potomkom
Sejmy w czasie bezkrólewia:
sejm elekcyjny
sejm elekcyjny
(łac. electio - wybór) sejm, na którym dokonywano wyboru władcy
sejm konwokacyjny
sejm konwokacyjny
(z łac. convocario – wzywanie) w Rzeczypospolitej pierwszy sejm odbywający się w momencie nastania bezkrólewia, był pierwszą fazą elekcji nowego władcy
sejm koronacyjny
sejm koronacyjny
ostatni, po elekcyjnym, sejm podczas bezkrólewia; podczas sejmu elekt został koronowany na króla, zaprzysięgał artykuły henrykowskie oraz pacta conventa
Słowa kluczowe
konfederacja, elekcja, pacta conventa, interrex, sejm konwokacyjny, artykuły henrykowskie, akt konfederacji warszawskiej, pierwsze wolne elekcje
Bibliografia
M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. 2, Warszawa 1986.
Ł. Wojtach, cyt. za: Dwa obrazy Bellotta, czyli o polskim marketingu politycznym w XVIII wieku, Muzeum Historii Polski w Warszawie.
Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.
