Konflikty w relacjach człowiek – środowisko

Teoria konfliktu pozostaje nadal jedną z wiodących orientacji w naukach społecznych, a pojęcie konfliktu cieszy się niegasnącą popularnością wśród wielu socjologów. Prekursorem teorii konfliktu był Karol Marks, który uważał, iż jest on immanentną częścią życia społecznego, warunkuje zmiany społeczne, a jego przyczyny wiążą się z nierównym podziałem dóbr pomiędzy zbiorowościami dominującymi i podporządkowanymi. Konflikt jest skomplikowanym, interdyscyplinarnym zjawiskiem i dlatego też przy jego analizie ważne jest uwzględnienie tak przesłanek psychologicznych, jak i psychicznych. Sama definicja pojęcia jest trudna i niejednoznaczna. Zwraca się uwagę, iż konflikty są zjawiskami normalnymi, wszechobecnymi i użytecznymi, gdyż mogą być bodźcem do innowacji i rozwoju. Konflikty mogą przerodzić się w szanse, gdy próbuje się je rozwiązać i racjonalnie nimi zarządzać.

Konflikty „człowiek – środowisko” to konflikty, w których podmiotem sporu jest tak naprawdę wyłącznie człowiek, a środowisko przyrodnicze stanowi jedynie przedmiot sporu. Nie są to zatem konflikty „człowiek – środowisko”, tylko konflikty „człowiek – człowiek” w odniesieniu do środowiska. Dla wygody jednak stosujemy zapis skrócony – „człowiek – środowisko”. Konflikty takie rodzą się wtedy, gdy występuje rozbieżność interesów, czyli niezgodność pomiędzy dążeniami ludzkimi (np. działalnością gospodarczą i turystyczną) a „interesem środowiska”, rozumianym (zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi) jako zachowanie równowagi ekologicznej, ochrona unikatowych walorów przyrody w celu ich badania i rozsądnego udostępniania współczesnym i przyszłym pokoleniom itp. Tym samym często mówimy o konflikcie interesów w relacjach człowiek – środowisko.

Konflikty „człowiek – środowisko” dotyczą między innymi funkcjonowania obszarów chronionej przyrody. Źródłem takich konfliktów mogą być dwa elementy działające osobno lub jednocześnie:

• stan wrogości lub negatywnego nastawienia między grupami, osobami, organizacjami i instytucjami będący elementem ich świadomości i postaw (aspekt psychologiczny),

• obiektywne sprzeczności tkwiące w złożonym systemie przyrodniczo‑społeczno- ekonomiczno‑kulturowym, jakim są obszary chronione (aspekt strukturalny).

Innym rodzajem konfliktów człowiek‑środowisko są konflikty o zasoby naturalne, czyli o te elementy środowiska przyrodniczego, które są potrzebne ludziom i społecznościom do funkcjonowania i rozwoju, a w związku z tym są przez nich pozyskiwane/użytkowane. Wyróżniamy zasoby niewyczerpywalne i wyczerpywalne, a te drugie dodatkowo dzielą się na odnawialnezasoby naturalne odnawialneodnawialne i nieodnawialnezasoby naturalne nieodnawialnenieodnawialne. Konflikty o zasoby naturalne wynikają z niesprawiedliwego podziału/dostępu do zasobów naturalnych, a przede wszystkim z rywalizacji o udział w ich posiadaniu lub eksploatacji.

Użytkowanie zasobów naturalnych jest ingerencją w środowisko, która bardzo często ma dla niego negatywne skutki. AntropopresjaantropopresjaAntropopresja może mieć różną intensywność. Czynności takie jak rekreacyjne wędkowanie czy zbieranie runa leśnego praktycznie w ogóle nie wpływają na zachwianie równowagi ekologicznej. Często jednak zdarza się, że z powodu oddziaływania człowieka jakość środowiska maleje, mówimy wówczas o jego degradacji. Przykładami są zanieczyszczone ściekami jeziora, wyjałowiona wskutek nadmiernej eksploatacji gleba czy obniżenie walorów wiejskiego krajobrazu kulturowego będące wynikiem postawienia dominanty architektonicznej (np. turbin wiatrowych). Jeśli środowisko straciło swoje walory, to mówimy, że zostało ono zdewastowane.

R1XIdb7LGkezY

Zdjęcie przedstawia mostki na palach i małe domy. Mostki są nad płytką, przezroczystą wodą. Na brzegu miedzy skromnymi domami rosną wysokie palmy.

Eksploatacja zasobów powinna podlegać ograniczeniom prawnym. Istotą jest nieprzekroczenie zdolności samoodtwarzania. Jeśli jednak ta granica zostanie przekroczona, danego zasobu ubywa i spada jego jakość. Ponieważ elementy środowiska są ze sobą powiązane, naruszenie równowagi jednego przynosi skutki dla innych. Zaburzenia równowagi środowiska wpływają na ludzi i ich działania. Wyczerpywanie się zasobów wody, jałowienie gleb prowadzi do deficytu żywności, chorób, a nawet śmierci. Skutkiem ich unikania są migracje, co zwiększa antropopresję na nowych obszarach. Wyczerpywanie złóż podnosi ceny surowców, a przez to wyrobów. Innymi skutkami są poszukiwania i eksploatacja w nowych rejonach, co negatywnie wpływa na środowisko na kolejnych obszarach. Doprowadza to często do konfliktów między społecznościami, firmami poszukującymi nowych złóż surowców, rządami i organizacjami pozarządowymi.

Spory o obszary Natura 2000 jako przykład konfliktów człowiek – środowisko

Przykładem konfliktów człowiek – środowisko w obrębie obszarów chronionych mogą być te związane z Naturą 2000. Najpierw przypomnijmy sobie, co kryje się pod tym wyrażeniem. Otóż jest to program sieci obszarów objętych ochroną przyrody w Unii Europejskiej. Celem programu jest zachowanie zarówno konkretnych typów siedlisk przyrodniczych, jak i gatunków roślin oraz zwierząt, uznawanych za ważne dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy lub zagrożonych wyginięciem. Ochrona, którą objęte są te tereny, nie wyklucza ich gospodarczego wykorzystania, jednak nakłada pewne obostrzenia dla inwestycji mogących w istotny sposób oddziaływać negatywnie na obiekt wchodzący w skład sieci. Wspólne działanie na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy w oparciu o jednolite prawo ma na celu optymalizację kosztów i spotęgowanie korzystnych dla środowiska efektów. Cała sieć Natura 2000 liczy ponad 26 400 obszarów zajmujących ponad 318 tys. km² powierzchni morskiej i ponad 788 tys. km² powierzchni lądowej, co stanowi 18% powierzchni krajów UE.

Należy podkreślić, że obszary Natura 2000 nie są „wyspami”, a raczej częścią przestrzeni, w której ludzie i ich aktywność stanowią integralną część środowiska. Sztandarowe przykłady konfliktów człowiek – środowisko na obszarach Natura 2000 dotyczą odmiennej wizji funkcjonowania takich terenów. Spory te wybuchają zwłaszcza między ekspertami a aktywistami działającymi w organizacjach pozarządowych. Najczęściej konflikty związane z Naturą 2000 pojawiają się natomiast na linii lokalna społeczność – zarządzający terenami chronionymi. U podłoża tych konfliktów leży wiele różnych zagadnień, w tym:

• brak zgodności przepisów ochrony z lokalnymi strategiami rozwoju i miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego,

• obawy dotyczące restrykcji i ograniczeń aktywności biznesowej na obszarach N2000,

• ograniczenia przy budowie wielu dużych inwestycji oraz utrudnienia w realizacji pozostałych (budowa dróg, linii kolejowych itp.).

RDQATBOaVIpVM

Zdjęcie przedstawia salę, w której odbywa się prezentacja. Na krzesłach siedzą słuchacze w różnym wieku. Patrzą na slajdy wyświetlane na ścianie.

Wśród konfliktów, z jakimi można się spotkać na obszarach N2000 w Polsce, prym wiodą restrykcje dotyczące inwestycji na tych terenach lub w ich sąsiedztwie, a także ograniczeń własności prywatnej. Spory pojawia się, ponieważ:

• przepływ informacji między zarządzającymi siecią N2000 a ludnością jest niewystarczający,

• wiedza mieszkańców o potencjalnych zagrożeniach jest niewielka,

• procedury są skomplikowane, a biurokracja nadmiernie rozbudowana.

Część z powstających konfliktów ma charakter doraźny (np. dostęp kapitału), inne fundamentalny – związane są ze sprzecznością między ochroną przyrody (charakter ponadregionalny i długookresowy) a celami gmin (charakter lokalny, krótkookresowy) i różnych grup interesów (np. społeczność lokalna, inwestorzy, turyści).

Obszary N2000 nie stanowią zagrożenia dla procesów inwestycyjnych. Lokata kapitału zostaje przenoszona tam, gdzie inwestycja będzie miała mniejszy negatywny wpływ na przyrodę, minimalizując w ten sposób jej ogólny wpływ na środowisko.

W Polsce poziom udziału obywatelskiego – zwanego profesjonalnie partycypacją społeczną – w decyzjach podejmowanych w związku z powoływaniem obszarów Natura 2000 (jak i ogólnie obszarów chronionej przyrody) i ich zarządzaniem jest niewystarczający. Tymczasem opinia publiczna, a zwłaszcza mieszkańcy, według obowiązujących przepisów odgrywają szczególną rolę przy opracowywaniu lub modyfikowania planu zadań ochronnych dla poszczególnych obszarów N2000. Problemy, z jakimi boryka się polskie społeczeństwo w kontekście partycypacji społecznej, nie dotyczą jego bierności, a wynikają z niezrozumienia istoty zagadnień przestrzennych i niezdolności do współdziałania w tworzeniu rozwiązań konfliktów. W dalszym ciągu poszukiwane są uniwersalne rozwiązania pozwalające żyć w symbiozie ludziom i zwierzętom tam mieszkającym. Funkcjonujące na tym samym terenie siedliska i gatunki, które są przedmiotami ochrony, są niezmiernie istotne.

Słownik