Przeczytaj
Wiara kontra rozum
Na przełomie wieków całą Europę ogarnął kryzys pozytywistycznej wiary w potęgę rozumu i wiedzy. Towarzyszyło temu poczucie zagubienia i często bezradności w obliczu szybko zachodzących zmian cywilizacyjnych oraz lęk przed tym, jak będzie wyglądał świat po wkroczeniu w nowe stulecie. Zmiany te nie ominęły także ziem polskich. W latach 90. XIX w. do głosu doszło pokolenie ludzi młodych, którzy poszukiwali nowych inspiracji. PozytywizmPozytywizm kojarzył im się z mieszczańską obyczajowością i prymatem materializmu. Idee głoszone przez pozytywistów, w tym głównie idea pracy organicznej, okazały się nieskuteczne w warunkach niewoli narodu polskiego i nie przyniosły żadnej zmiany na lepsze. Nadszedł zatem czas na szukanie nowych dróg w sferze ideowej.
Polski modernizmmodernizm w wielu wątkach nawiązywał do nurtów, które pojawiały się w innych krajach europejskich. Przejawiało się to m.in. w powrocie do ducha romantyzmuromantyzmu: uznaniu wyższości uczuć i emocji nad rozumem, fascynacji tematyką metafizycznąmetafizyczną i duchową oraz ogólnym pesymistycznym światopoglądem. Pozytywistyczna koncepcja sztuki utylitarnejsztuki utylitarnej (tj. mającej czemuś służyć, np. pokrzepieniu serc) została zastąpiona ideą sztuki dla sztuki, czyli sztuki jako wartości samej w sobie, uwolnionej od zakorzenienia w codzienności.
[…] artysta nie jest sługą, ani niewolnikiem – pisał prekursor Młodej Polski, Stanisław Przybyszewski – nie należy ani do narodu, ani do świata, nie służy żadnej idei ani żadnemu społeczeństwu, a sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, bo jest odbiciem absolutu, duszy.
Cytat za: wolnelektury.pl, str 2.
Mimo deklaracji kultura polska okresu Młodej PolskiMłodej Polski znajdowała się pod silnymi wpływami wątków narodowych, w tym powracającej po kilku latach niebytu idei niepodległości. Młoda Polska była ostatnim akordem kultury epoki zaborów. Odzyskanie przez Polskę niepodległości po zakończeniu I wojny światowej postawiło kulturę polską przed nowymi problemami, a te, które wydawały się ważne dwie dekady wcześniej, uległy w większości dezaktualizacji.
Wskaż dwa elementy na zdjęciu, które świadczą o tym, że nie zostało ono wykonane współcześnie.
Po zapoznaniu się z całością tekstu wróć do tej ilustracji i odpowiedz, w jakiej stylistyce jest rysunek na stronie.
Młoda Polska– Jak to? Tyle słów i dotąd żadnego programu?
– Pytanie, które charakteryzuje obie strony: tych, co pytają, i nas, którzy mamy odpowiadać. W umysłowym życiu naszego społeczeństwa decyduje bowiem dziś głównie program. Nawet w literaturze nie inaczej. […] Krytycy literaccy są tu zarazem menerami partyj politycznych i ich agitatorami – a jaki sąd, takie jego wyroki. Ta to zajadłość partyjna doprowadza w końcu do tego, że wszelki talent, choćby rzetelny i szczery, jeśli powstał poza kołem pewnej partii politycznej, traktowany jest jako minus. „Bo jeśli nie idzie z nami, to tym gorzej dla nas, że ma talent. Biada mu!”. Do swobodnego rozwoju warunki korzystne nadzwyczajnie. Raz temu należy położyć koniec! W naszych oczach talent to rzecz godna szacunku sama w sobie. To atut w naszym ręku w grze o byt, to nasza główna racja istnienia. […] Szczerości, szczerości, odwagi we własną duszę, we własne natchnienia, oto czego nam trzeba przede wszystkim we współczesnej polskiej literaturze! Jedyny to sekret na młodość i męskość talentów. Bo nie jest ten młodym, kto ma lat dwadzieścia czy trzydzieści. Znamy my takich, co już w najmłodszych latach byli bardzo stateczni i rozsądni. „Nie mieszali się do niczego”, byli zawsze „dobrze widziani” – i dzisiaj z ich talentów pozostały strzępy! Mieli środki, protekcje, sympatie – jednej tylko rzeczy im zabrakło: treści do dalszego rozwoju. Oni rośli w mir, znaczenie, ale ich dusza malała. A malała dlatego, że tej duszy brakło szczerości, a dusza bez szczerości wewnętrznej marnieje i traci siłę jak ryba z wody wyjęta – niedługo, a cuchnąć pocznie. […] I cóż im teraz pomoże, tym młodym starcom, ich cała arcylojalność? Choćby mieli za sobą wszystkie dzienniki, tygodniki, roczniki i kalendarze, choćby w kronice brukowej okadzano ich nazwiska, a wszystkie salony stały dla nich na oścież otworem – niczym nie są!
Źródło: Artur Górski, Młoda Polska, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 2000, s. 110–113.
Indeks dolny Kogo poddaje krytyce w powyższym fragmencie Górski? Wymień zarzuty, które wobec tej grupy wysuwa autor. Indeks dolny koniecKogo poddaje krytyce w powyższym fragmencie Górski? Wymień zarzuty, które wobec tej grupy wysuwa autor.
Sprawdź, co oznacza „meteor”, i określ, w jaki sposób odnosi się do Przybyszewskiego.
Nie wierzę w nic…Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie,
wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów:
posągi moich marzeń strącam z piedestałów
i zdruzgotane rzucam w niepamięci śmiecie…Źródło: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Nie wierzę w nic…, tekst dostępny online: poezja.org.
Tak brzmi pierwsza strofa jednego z wierszy z pierwszego tomiku poezji wydanego w 1891 r. przez początkującego wówczas twórcę Kazimierza Przerwę‑Tetmajera. Poeta zawarł w nim swoją deklarację światopoglądową i dał wyraz swojemu pesymistycznemu nastawieniu do życia. Idee małopolskie znalazły żywy oddźwięk w literaturze. Powstające w tym czasie dzieła były bardzo różne w swoim wyrazie. Nie brakowało wśród nich utworów o tematyce metafizycznej, ale były też takie, które podejmowały kwestie społeczne i narodowe. Ogromną różnorodnością charakteryzowała się poezja, reprezentowana m.in. przez Leopolda Staffa czy Jana Kasprowicza. W prozie wielu autorów nadal powracało do problematyki zmagań z zaborcą, a w swojej twórczości często nawiązywali oni do sytuacji politycznej i społecznej, w jakiej znajdował się naród polski w okresie niewoli. Przykładem są dzieła Stefana Żeromskiego (Ludzie bezdomni, Popioły) czy Władysława Reymonta (Chłopi, Ziemia obiecana). Wszystkie te utwory poruszają aktualne tematy i są mocno osadzone w ówczesnej rzeczywistości wiejskiej i miejskiej. Do najwszechstronniejszych artystów okresu Młodej Polski należał Stanisław Wyspiański. Nie tylko był uznanym malarzem, ale też pisał dramaty. Opublikowanie Wesela w 1901 r. stało się wielkim wydarzeniem politycznym i kulturowym.
O czym świadczy fakt, że wydawano pocztówki z podobizną poety?
Do jakiego motywu nawiązuje tematycznie witraż? Kogo przedstawia? Jakie wrażenie robi na tobie ukazana scena?
Porównaj portret Zapolskiej z portretem Wyspiańskiego. Czy oba zostały wykonane w tej samej stylistyce?
Podaj nazwisko innego laureata Literackiej Nagrody Nobla, który żył w XIX w. Porównaj proces tworzenia i publikacji prac dawniej i współcześnie.
Falista linia i styl narodowy
Pod silnym wpływem nowych prądów znalazła się sztuka. Jednym z nurtów, który pojawił się w okresie Młodej Polski, była secesjasecesja. Jej twórcy zerwali ze stylami historycznymi, a w swoich dziełach nawiązywali często do przyrody, wprowadzając w kompozycje asymetryczne ujęcia, faliste linie, ozdobne ornamenty. Istotą secesji było łączenie różnych dziedzin sztuki. W związku z tym wielu wybitnych artystów malowało, projektowało domy i ich wnętrza oraz zajmowało się twórczością literacką. Razem z secesją współistniały inne kierunki w sztuce: impresjonizmimpresjonizm, symbolizmsymbolizm, realizmrealizm. Na przełomie XIX i XX w. rozpoczęły się też poszukiwania stylu narodowego. Doszukał się go na Podhalu i w okolicach Zakopanego Stanisław Witkiewicz. To dzięki artyście upowszechnił się tzw. styl zakopiańskistyl zakopiański.
Przyjrzyj się postaciom na obrazie i odpowiedz, po czyjej stronie twoim zdaniem opowiada się artysta. Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do elementów graficznych. Zwróć uwagę, w jaki sposób zostały przedstawione kobiety po obu stronach mężczyzny.
O jakiej porze dnia została ukazana scena na obrazie? Jak myślisz, dlaczego właśnie wtedy?
Wskaż na podstawie ilustracji co najmniej trzy cechy charakterystyczne stylu zakopiańskiego.
Śmierć o tęczowych skrzydłach
Im dłużej się ogląda jedną śmierć lub drugą – pisali krytycy o malarstwie Jacka Malczewskiego w 1899 r. – tym trudniej zrozumieć można myśl artysty. […] Trudno np. zrozumieć, dlaczego Malczewski przypiął śmierci skrzydła o tęczowych barwach… lub też dlaczego dał jej na głowę stroik, przypominający podobne stroiki z czasów Henryka III?
Źródło: A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000, s. 144.
Twórczość artystów młodopolskich nie zawsze i nie wszędzie przyjmowana była z uznaniem (tyczy się to zarówno literatury, jak i sztuki). Spotykała się ona z krytyczną oceną głównie środowisk konserwatywnych i związanych z Kościołem katolickim. Postać artysty wiodącego życie na przekór powszechnie obowiązującym zasadom gorszyła. W ten sposób rodził się konflikt między artystą a mieszczaninem, zwanym pogardliwie filistremfilistrem. Naturalnym środowiskiem dla artysty stała się bohemabohema. Kultura okresu młodopolskiego rzuciła również wyzwanie wartościom i ideałom, w które wierzono i którym hołdowano od stuleci, w tym kryteriom piękna. Wielu artystów, nie wyłączając samego Stanisława Wyspiańskiego, oskarżano o to, że zdetronizowali piękno, podnosząc na wyżyny brzydotę.
Słownik
(z franc. bohème od łac. bohemus – mieszkaniec Czech, później: Cygan) środowisko artystyczne, w którym członkowie spędzają czas na wspólnych dyskusjach i biesiadach
pogardliwa nazwa mieszczanina, człowiek bez wyższych aspiracji
okres w dziejach kultury polskiej przypadający na lata 1890–1918, charakteryzujący się odrzuceniem ideałów pozytywistycznych na rzecz uznania wartości wiary i intuicji
(z franc. modernisme od łac. modernus – nowy) okres w dziejach kultury datujący się na ostatnie dekady XIX w., odmianą modernizmu jest Młoda Polska
(z gr. taualfa muepsilontaualfa taualfa phiupsilonsigmaiotakappaά ta meta ta physika – to, co po przyrodzie / ponad przyrodą) kierunek w filozofii rozważający podstawowe kwestie związane z istotą bytu
(z franc. positivisme od łac. positivus – uzasadniony, oparty) kierunek występujący w literaturze i filozofii w drugiej połowie XIX w., głoszący wiarę w potęgę i możliwości poznawcze rozumu ludzkiego
(z franc. romantisme od roman – powieść, opowieść) nurt w kulturze europejskiej, którego początki datują się na na lata 60. XVIII w., a koniec na lata 40. XIX w., charakteryzujący się uznaniem prymatu poznania duchowego, powstał jako reakcja na rewolucję przemysłową, stanowił formę buntu przeciwko ustalonym regułom życia społecznego
(z franc. sécession od łac. secessio – odejście) kierunek w sztuce europejskiej końca XIX i początku XX w., cechujący się dużą ozdobnością, falistymi liniami i abstrakcyjną kompozycją, powstał w ramach modernizmu
(z franc. impressionisme od łac. impressio – odbicie, wrażenie) kierunek w kulturze europejskiej i amerykańskiej przełomu XIX i XX w., cechujący się skupieniem na próbach utrwalenia ulotnych chwil
(z franc. symbolisme od gr. symbolon – znak umowny) kierunek w literaturze i sztuce przełomu XIX i XX w., którego twórcy wychodzili z założenia, że świat realny jest tylko ułudą, w związku z czym można go poznać wyłącznie za pośrednictwem specjalnych symboli
(z franc. réalisme od łac. realis – rzeczywisty) kierunek w literaturze i sztuce polegający na wiernym odzwierciedleniu rzeczywistości
(z łac. utilitas – użyteczność) kierunek w sztuce zwracający uwagę na jej użyteczność
styl architektoniczny zapoczątkowany przez Stanisława Witkiewicza pod koniec XIX w., nawiązujący do tradycyjnego budownictwa górali podhalańskich i wzbogacony o elementy secesyjne
(z franc. vitrage od łac. vitrum – szkło) ozdobne wypełnienie okna wykonane ze szkła, często kolorowego
Słowa kluczowe
Młoda Polska, modernizm, literatura, sztuka, kultura polska w drugiej połowie XIX w., nauka polska w drugiej połowie XIX w.
Bibliografia
Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, oprac. M. Podraza‑Kwiatkowska, Wrocław 2000.
A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2007.
R.J. Kluszczyński, Sztuka Młodej Polski, Kraków 2020.