Nowa gospodarka

Reformę rolną rozpoczęto już w roku 1944. Jej celem było przejęcie całkowitej kontroli przez państwo nad rynkiem i produkcją. W pierwszej kolejności dokonano parcelacji wielkich majątków ziemskich, które rozdzielono pomiędzy bezrolnych i małorolnych chłopów. Spowodowało to duże rozdrobnienie gospodarstw, które wskutek tego nie miały możliwości rozwoju, a przez to były pozbawione znaczenia rynkowego. Drugim etapem reformy była nacjonalizacjanacjonalizacjanacjonalizacja i kolektywizacjakolektywizacja wsikolektywizacja. Na skutek przekształcenia prywatnych gospodarstw we wzorowane na kołchozach zbiorowe Państwowe Gospodarstwa RolnePaństwowe Gospodarstwo Rolne (PGR)Państwowe Gospodarstwa Rolne zlikwidowano wolny rynek produktów rolnych. W rezultacie władze mogły dyktować ceny oraz wielkość i rodzaj produkcji.

R1JdHnIKiLtvA1

Zdjęcie przedstawia starszego, łysawego mężczyznę w grubych oprawkach od okularów. Mężczyzna ubrany jest w ciemną marynarkę, białą koszulę i krawat. Dłonie ma złożone przed sobą.

Kolektywizacja była odgórnym zarządzeniem KominformuKominformKominformu i miała być przeprowadzona we wszystkich krajach bloku socjalistycznego. Wskutek oporu rolników w Polsce udało się nią objąć zaledwie ok. 10 proc. ziemi uprawnej. Ta sytuacja nie zmieniła się mimo licznych represji, jakie spadały na rolników indywidualnych (których propaganda zaczęła nazywać kułakami), m.in. konfiskat maszyn i ziemi, a nawet aresztowań. Oskarżano ich o sabotaż, spekulowanie trudno dostępnymi na rynku towarami, a także o ukrywanie zboża i mięsa. Po wydarzeniach w październiku 1956 r. I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka odstąpił od kolektywizacji i uznał istnienie prywatnych gospodarstw rolnych za cechę charakterystyczną polskiej drogi do socjalizmu.

Według podobnego schematu przeprowadzono nacjonalizację przemysłu i rzemiosła. Prywatnym właścicielom odbierano przedsiębiorstwa, zastraszano ich i zmuszano do płacenia ogromnych podatków, co skutkowało albo bankructwem, albo zamknięciem nieopłacalnej w tej sytuacji działalności gospodarczej.

„Bitwa o handel”

Po przejęciu przemysłu i częściowej kolektywizacji rolnictwa przyszedł czas na sektor handlowy. W latach 1947–1948 odbyła się tzw. bitwa o handel, rozpoczęto wtedy proces upaństwawianiaupaństwowienieupaństwawiania handlu i usług. Władza komunistyczna wykorzystywała problemy gospodarcze typowe dla okresu powojennego do walki z prywatnymi przedsiębiorcami. Oskarżała ich o spekulację i celowe wywoływanie trudności zaopatrzeniowych, zwłaszcza na rynku żywnościowym. Zasłaniając się koniecznością poprawy dostępności towarów pierwszej potrzeby, władze wprowadziły liczne utrudnienia dla prywatnych kupców, takie jak wysokie podatki, koncesje (zezwolenia) na handel, narzucenie cen maksymalnych i ograniczenie wysokości marży (zysków osiąganych przez sprzedawcę). Doprowadziło to do upadku firm: w wyniku „bitwy o handel” liczba prywatnych przedsiębiorstw w handlu detalicznym zmniejszyła się o ponad połowę, a w hurtowym – o dwie trzecie. Nie polepszyło to sytuacji na rynku, a przyczyniło się do rozszerzenia zjawiska charakterystycznego dla okupowanego kraju – czarnego rynkuczarny rynekczarnego rynku.

Gospodarka planowa

W latach 1947–1949 wcielono w życie Plan Odbudowy Gospodarczej, nazywany też planem trzyletnim. Głównymi jego założeniami były odbudowa kraju po zniszczeniach wojennych, podwyższenie poziomu życia w stosunku do warunków przedwojennych oraz integracja tzw. Ziem OdzyskanychZiemie OdzyskaneZiem Odzyskanych z resztą państwa. Przeprowadzana wówczas industrializacjaindustrializacjaindustrializacja oznaczała rozbudowę przemysłu ciężkiego, niezbędnego wojsku, nawet kosztem potrzeb ludności.

RA3PefnT9ZiL9

Zdjęcie przedstawia panoramę miasta. W tle kamienice ustawione w szeregu jedna przy drugiej oraz wieża z kopułką na szczycie. Na pierwszym planie wybetonowany wiadukt z szeroką ulicą, po której idzie tłum ludzi. Nad zgromadzonymi powiewają flagi niesione przez niektóre osoby.

Drugim planem gospodarczym był plan sześcioletni, realizowany w latach 1950–1955. Zakładał on przede wszystkim rozwój przemysłu ciężkiego, zwłaszcza zbrojeniowego. Zwiększono nakłady finansowe na ten sektor gospodarki, wzrosło też zatrudnienie. Ludzi skłaniano do większego wysiłku, jednak nie inwestowano w nowe technologie. Symbolem przejścia do nowego etapu historii gospodarczej Polski stała się Nowa Huta, która miała zmienić oblicze Krakowa, uznanego przez władze za miasto reakcyjne.

R1DvTeX7WD5PC

Ilustracja przedstawia plakat propagandowy wzywający do realizacji planu sześcioletniego. Na plakacie widnieje młody mężczyzna w ubraniu roboczym w czapce z daszkiem, trzymający w ręku narzędzie z ogromnym wiertłem. Napis na czerwonym tle na górze plakatu: Naprzód! A na dole plakatu: Do walki o plan sześcioletni! Za mężczyzną stoją ustawione w jednym rzędzie traktory.

R1XTCvZjhbp0t

Zdjęcie przedstawia elewację budowanego budynku, na której wisi ogromny baner z wielką cyfrą sześć oraz napisem na górze: Plan sześcioletni to pokój, dobrobyt, socjalizm. Pod budynkiem na podwyższeniu stoją nienaturalnej wielkości symbole pracy: młoty i koła zębate. Na placu przed budynkiem zgromadzeni są tłumnie ludzie.

Walka o normy i plany produkcji

Gospodarkę w krajach komunistycznych określa się mianem centralnie planowanej. Oznacza to, że wszystkie procesy gospodarcze, takie jak produkcja, wydobycie i sprzedaż, nie były regulowane przez prawa rynku, lecz na mocy odgórnych zarządzeń władz. Najczęściej dyrektywy partyjne miały niewielki związek z realną sytuacją gospodarczą. Wykonanie określonego planu było dla komunistycznej propagandy o wiele ważniejsze niż zysk i rentowność danego zakładu pracy. Poziom produkcji wykraczający ponad przyjęte założenia, co nazywano przekraczaniem planu, oraz rywalizacja między fabrykami i poszczególnymi załogami miały być dowodem zaangażowania w budowę socjalistycznej ojczyzny, a także wyższości systemu sowieckiego nad zachodnią demokracją. Przodowników pracy, przekraczających przewidziane planem normy o kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt procent, nazywano stachanowcami. Określenie to pochodzi od nazwiska sowieckiego górnika Aleksieja Stachanowa, który w latach 20. XX w. był prekursorem „wyścigu pracy”. Chęć wygrania powodowała często nie tylko niższą jakość produktów czy usług, lecz także wypadki przy pracy i śmierć z wycieńczenia robotników, którzy szczerze, acz naiwnie wierzyli w swoją misję. W Polsce wzorem przodownika był górnik Wincenty Pstrowski, który przekraczał normy o prawie 200 proc. Swoje zaangażowanie przypłacił zdrowiem i przedwczesną śmiercią.

R9BLkQXdfML7m

Zdjęcie przedstawia dwóch młodych mężczyzn, którzy znajdują się w kopalnianym korytarzu. Obaj ubrani są w ubrania robocze, składające się ze spodni, koszul i bluz oraz czapek z daszkiem. Górnik na pierwszym planie trzyma w rękach narzędzie wiertnicze. Odwraca się do siedzącego za nim kolegi i coś do niego mówi.

RpY0PT7yw776B

Zdjęcie przedstawia pomnik mężczyzny ubranego w strój górnika. Ma kalosze, spodnie oraz rozpiętą bluzę. Ma nagi tors. Na ramionach ma kilof, a w lewym ręku trzyma lampę górniczą. Na cokole jest napis: Wincentemu Pstrowskiemu.

Słownik

Słowa kluczowe

„bitwa o handel”, spekulanci, plan trzyletni, plan sześcioletni, Nowa Huta, PGR, stachanowiec, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce

Bibliografia

Materiały źródłowe do historii Polski Ludowej, cz. 1, 1944–1949, oprac. K. Robakowski, M. Żurowski, Poznań 1982.

Polska w latach 1945–1956. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, oprac. Z. Kozik, E. Grzędziński, Warszawa 1987.

Źródła do dziejów Polski w XIX i XX wieku, t. 5, Lata 1945–1956. Wybór tekstów źródłowych, oprac. A. Koseski, J.R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2003.

Historia PRL 1950–1954. Wybór źródeł, cz. 2, oprac. R. Kozłowski, J. Sziling, Toruń 1979.

J. Kaliński, Bitwa o handel 1947–1948, Warszawa 1970.