Narodziny społeczeństwa stanowego

We wczesnym średniowieczu państwo uznawane było za prywatną własność króla i mógł on wedle swojego uznania dysponować ziemiami domeny, oddając je w posiadanie możnowładcom bądź członkom swojej rodziny. Władca uważany był za pana wszystkich swych poddanych, społeczeństwo zaś, nad którym sprawował władzę, oparte było na osobistych zależnościach i więzach. Król oddawał część swojej ziemi wasalomwasalwasalom, w zamian zapewniając sobie ich poparcie. W konsekwencji król posiadał coraz mniej ziemi, a państwo ulegało rozbiciu na włości zarządzane przez możnych. Dotyczyło to Europy, gdyż np. w azjatyckiej części świata władcy nie dopuścili do osłabienia swojej władzy w sposób formalny i dotychczasowe stosunki utrzymywały się nadal.

Okres rozdrobnienia feudalnegorozdrobnienie feudalnerozdrobnienia feudalnego charakteryzował się osłabieniem pozycji władcy, przy jednoczesnym uzyskiwaniu praw i przywilejów przez powstające warstwy społeczne. W wyniku nadań ziemskich w większości krajów europejskich w okresie wczesnego średniowiecza doszło do podziałów państw na mniejsze struktury terytorialne, z których każda charakteryzowała się dużą autonomią, lub wręcz całkowitą samodzielnością.

W rezultacie przemian XI–XIII w. ukształtowały się trzy stany: rycerstwo, które później przekształciło się w szlachtę, duchowieństwo i tzw. stan trzeci, do którego należało mieszczaństwo i chłopstwo. Każdy ze stanów różnił się od pozostałych stanowiskiem prawnym, a co za tym idzie – pozycją społeczną. Każdy stan był wewnętrznie zróżnicowany i nierzadko w jego łonie występowały konflikty.

RMORkTBIhu22w

Miniatura składa się z trzech malowideł umieszczonych pomiędzy łacińskimi tekstami. Na górnym rysunku nad śpiącym królem stoją trzej chłopi trzymający w rękach łopatę, widły i kosę. Na drugim rysunku nad śpiącym królem stoi czterech rycerzy w średniowiecznych zbrojach. Mają w rękach miecze, włócznie i tarcze. Na dolnym rysunku nad śpiącym królem stoi dwóch zakonników w habitach oraz trzech biskupów w szatach liturgicznych z nakryciami głowy. Trzymają w rękach laski biskupie.

Nie przez urodzenie

Najwcześniej ukształtował się stan duchownystan duchownystan duchowny. Duchowni wyróżniali się spośród społeczności świeckich ubiorem, sposobem życia, rodzajem zajęcia oraz kryteriami przynależności. Był to jedyny stan, do którego wchodziło się nie na drodze dziedziczenia. Duchowieństwo zajmowało się głównie sprawami religijnymi, opieką duszpasterską, kopiowaniem ksiąg w klasztornym skryptoriach i prowadzeniem kancelarii oraz szkół. Ukształtowanie się odrębności prawnej duchowieństwa nastąpiło w wyniku wielkiej reformy kościelnej zwanej reformą gregoriańskąreforma gregoriańskareformą gregoriańską. Od tej pory duchowni podlegali pod prawo kanoniczne, a nie pod prawo królewskie. Duchownych na godności mianował biskup albo papież, byli oni zwolnieni z podatków, mieli własne sądownictwo. Najwyższe godności kościelne powierzano osobom pochodzącym z możnowładztwa, a walory intelektualne czy zasługi nie odgrywały przy tym zbyt dużej roli.

Dużą grupę wśród duchowieństwa stanowili zakonnicy. Żyli oni we wspólnotach, niektórzy w odosobnieniu, przestrzegając reguł narzuconych przez założycieli. Głównym zadaniem zakonników była modlitwa i praca fizyczna.

Przy stole i w garderobie, czyli o życiu rycerstwa

RhRziU9Je4yGV1

Zdjęcie przedstawia widok na kamienny zamek stojący na wzgórzu. Jest to masywna budowla zajmująca całe wzgórze. Z lewej strony mamy okrągłą, wysoką wieżę, pośrodku wieżę w kształcie kwadratu. Dalej ciągnie się zębaty mur obronny zakończony kwadratową wieżą ze spadzistym dachem. W tle rozciągają się zalesione wzgórza.

Kolejnym stanem, który zdobył odrębność prawną i ekonomiczną, było rycerstwo. Górną jego warstwę tworzyło możnowładztwo. Wyłoniło się ono z drożyny przybocznej władcy, której członkowie w zamian za służbę wojskową otrzymywali lennolennolenno. Powinnością stanu rycerskiego była obrona całej wspólnoty tj. chrześcijaństwa, ojczyzny i innych stanów. Siedziba przedstawiciela stanu rycerskiego - zamek był umocnioną fortecą broniącą dostępu ludziom z zewnątrz. Z czasem z warstwy rycerskiej wykształciła się szlachta. Nie miała ona już obowiązku walczyć, a by do niej należeć, wystarczyło posiadać ziemię.

R1PxdYmwjMcoF

Ilustracja przedstawia scenę z wnętrza sali królewskiej. Za podłużnym stołem siedzą trzy postaci w szatach królewskich i koronach na głowie oraz jedna osoba w stroju duchownego. Stół jest zastawiony złotą zastawą. Do stołu z prawej strony dochodzi służba niosąca potrawy. Z lewej strony widoczni są trębacze dymiący w długie trąby.

Przynależność do stanu szlacheckiego stawała się dziedziczna, a dostęp do niego trudniejszy. Szlachta była obok duchowieństwa kolejnym stanem uprzywilejowanym. Jej przedstawiciele mieli zagwarantowaną dziedziczną własność ziemską, byli zwolnieni z płacenia podatków, mieli wyłączność na sprawowanie urzędów politycznych. Do przywilejówprzywilejprzywilejów tego stanu należało noszenie miecza, ostróg, a w przypadku kobiet sukien z długim welonem. W łonie tej warstwy wykształciła się specyficzna obyczajowość różniąca ją od pozostałych grup społecznych.

R1E6Z5Vlh6eB3

Ilustracja przedstawia konnych rycerzy w zbrojach z mieczami pojedynkujących się ze sobą. Na górze zza zębatego muru pojedynek obserwują cztery kobiety z długimi włosami, ubrane w szaty. Kobiety gestykulują i pozdrawiają walczących.

R1UjiLYRarfNo

Scena przedstawia moment zaręczyn. Na głównym planie widzimy cztery osoby, dwie kobiety i dwóch mężczyzn w długich zdobionych szatach, w czepcach na głowach. Jeden z mężczyzn wyciąga dłoń w kierunku dłoni kobiety. Pozostałe osoby obserwują sytuację. Z boku widać dwie inne kobiety w długich szatach, pochylone i zbierające coś z trawnika. W tle widzimy zamek z wieżyczkami, zabudowania i drzewa.

Stan trzeci

W XI w. rozpoczął się także proces uniezależniania się ludności miejskiej od władzy monarchów i wielkich właścicieli ziemskich. W Europie Środkowo‑Wschodniej następowało to w wyniku XIII‑wiecznej kolonizacji, czyli zakładania nowych osad lub przenoszenia starych na nowe prawo, najczęściej niemieckie. Miasta otrzymały nowe prawa, które gwarantowały ich mieszkańcom własność, regulowały stosunki między nimi oraz kwestie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Posiadały one własny samorząd i sądy. Mieszczanie mieli zapewnioną wolność osobistą, a wszyscy tworzyli wspólnotę obywatelską zwaną komuną. Mieszczanie zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem.

RoeGGFlqJywCQ1

Scena przedstawia dwa obrazy. Na górnym widzimy dwie osoby dyskutujące nad jakimś planem, dalej dwie osoby motyką karczujące roślinność. Z prawej osoba stawiająca drewniane rusztowanie. Na dole widzimy gotową budowlę z wyższą i niższą wieżą oraz rozmawiające ze sobą osoby.

W czasach kolonizacji również osadnicy wiejscy wyodrębnili się pod względem prawnym. Posiadali własny samorząd wiejski, mieli prawo do okresu zwolnienia z podatków, dziedzicznej dzierżawy gospodarstw czy nienaruszalności ustalonej renty feudalnej.renta feudalnarenty feudalnej. W dalszym ciągu była to jednak grupa, która miała więcej obowiązków niż praw. W zamian za uprawę ziemi chłopi byli zobowiązani m.in. do świadczenia panu renty feudalnejrenta feudalnarenty feudalnej albo w formie pańszczyzny (czyli uprawiania jego ziemi przez określoną liczbę dni w tygodniu), albo czynszu. Mieszkali w rodzinach wielopokoleniowych, w drewnianych. przeludnionych chałupach. które dzielili ze zwierzętami domowymi.

Współrządzący i współdecydujący

R1VQNcK9KzVBT1

Miniatura przedstawia osobę siedzącą na koniu. Mężczyzna na głowie ma koronę, odziany jest w szaty, w rękach trzyma kopię i tarczę. Nad postacią widnieje rysunek muszli oraz napis po łacinie.

Wzrost pozycji prawnej grup społecznych spowodował, że zaczęli oni domagać się większego udziału w rządzeniu państwem, m.in. możliwości współdecydowania o podatkach. Podstawę do tego rodzaju roszczeń stanowiło przekonanie, że każde prawo tyczące się ogółu powinno być tworzone w zgodzie z wolą ludu oraz rozpatrywane i tworzone przez wszystkich obywateli. Nowe uprawnienia były gwarantowane społeczeństwu w specjalnych przywilejachprzywilejprzywilejach wydawanych przez króla, najczęściej pod presją. Zawierały one bardzo konkretne zobowiązania, a ich niewypełnienie groziło władcy detronizacją. W czasach monarchii stanowej monarcha zaczął zasięgać opinii i rady szerszych kręgów społecznych. Z reguły byli to wasalewasalwasale królewscy, właściciele ziemscy, biskupi i opaci, rzadziej niższy kler, rycerstwo oraz mieszczaństwo. Zbierali się oni w określonym miejscu w wyznaczonym przez dwór czasie. Rycerstwo i mieszczaństwo z reguły na te spotkania wysyłały swoich reprezentantów, stąd zgromadzenia te nazywano przedstawicielskimi. Zdarzało się, że przedstawiciele poszczególnych stanów obradowali osobno: duchowieństwo, szlachta i tzw. stan trzeci (w praktyce wyłącznie mieszczaństwo). Król nigdy nie rządził sam, zawsze korzystał z rad innych, ale wcześniej była to wąska grupa, ludzie należący do elity władzy.

Zgromadzenia stanowe zaczęły powstawać w państwach europejskich od końca XII w. Najstarszy znany przywilejprzywilejprzywilej generalny, zwany Wielką Kartą, na mocy którego je powołano, wydał w 1188 r. władca Leónu Alfons IX.

W krajach Europy Zachodniej monarchia stanowamonarchia stanowamonarchia stanowa przeżywała rozkwit w XIV w. i w pierwszej połowie XV w. W Europie Środkowej nastąpił on trochę później. W niektórych państwach, np. w Anglii, zgromadzenia stanowe były zwoływane regularnie i stały się tam ważnym elementem ustroju politycznego. W innych krajach reprezentacje stanowereprezentacja stanowareprezentacje stanowe zbierały się dorywczo, a z czasem ich znaczenie coraz bardziej malało. Najczęstszą przyczyną ich zwoływania były sprawy związane z uchwaleniem nowego podatku. Niekiedy przedstawiciele wypowiadali się także w sprawach polityki zagranicznej. W epoce monarchii stanowej król nie mógł już samodzielnie podejmować decyzji dotyczących np. rezygnacji ze swoich uprawnień lub swego majątku. Państwo przestało być jego własnością. Konsekwencją tego było pojawienie się idei „korony królestwa”, do której nie tylko król, ale też jego poddani mają prawo.

Słownik

Słowa kluczowe

monarchia stanowa, stan społeczny, reprezentacja stanowa, Europa późnego średniowiecza

Bibliografia

Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, Świat Książki, Warszawa 2000.

O.G. Oexle, Społeczeństwo średniowiecza. Mentalność – grupy społeczne – formy życia, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2000.

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

J. Huizinga, Jesień średniowiecza, Vis‑á-Vis/Etiuda, Kraków 2016.

B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, wyd. Trio, Warszawa 2015.