Wymieranie ludności i rozwój niewolnictwa

Wśród najważniejszych konsekwencji podboju należy wymienić wymarcie znacznej liczby autochtonicznychautochtonautochtonicznych mieszkańców Ameryki. Było to nie tyle konsekwencją okrucieństwa europejskich przybyszów, ile przywiezienia przez nich nieznanych w Ameryce drobnoustrojów chorobotwórczych, np. grypy, odry, ospy, cholery czy gruźlicy. Nie wiadomo, ilu ludzi zamieszkiwało Amerykę ŁacińskąAmeryka ŁacińskaAmerykę Łacińską przed przybyciem Europejczyków, trudno zatem ocenić skalę śmiertelności ludności miejscowej. W 1532 r., a więc 11 lat po katastrofie państwa Azteków, środkowy Meksyk zamieszkiwało ok. 17 mln ludzi. Szesnaście lat później Hiszpanie doliczyli się już tylko 6,3 mln, a w 1608 r. ludności autochtonicznej pozostało zaledwie nieco ponad 1 mln.

Rdzenni mieszkańcy Ameryki byli zmuszani także do pracy w kopalniach złota oraz na wielkich plantacjach zakładanych przez kolonizatorów. Ciężka praca i choroby spowodowały, że miejscowa ludność szybko wymierała. Ich miejsce zajmowali przywożeni z Afryki ciemnoskórzy niewolnicy, których zmuszano do ciężkiej pracy na brazylijskich plantacjachplantacjaplantacjach trzciny cukrowej, północnoamerykańskich plantacjach tytoniu oraz w południowo- i środkowoamerykańskich kopalniach srebra i złota.

R1JHyiu5AruOq

Ilustracja przedstawia plac otoczony budynkami. Na placu stoi drewniany słup, do którego za ręce jest przywiązany czarnoskóry mężczyzna. Jest on biczowany przez innego czarnoskórego mężczyznę. Biczowaniu przyglądają się zgromadzeni wokół ludzie - zarówno biali, jak i czarnoskórzy. W tłumie jedna z czarnoskórych kobiet pomaga wstać mężczyźnie, który już został wychłostany. Jeden z mężczyzn jest doprowadzany siłą do czekającej go za chwilę chłosty. Na ilustracji w tle są góry i rosną drzewa.

Zmiany społeczne i przyrodnicze

Dzięki dogodnym warunkom naturalnym Ameryka stała się terenem osadnictwa Europejczyków. Przybywające wraz z ludźmi zwierzęta, rośliny, a także bakterie natrafiły na lukę ekologiczną, w której mogły się swobodnie rozprzestrzeniać. Rozległe równiny Argentyny zostały opanowane przez niemające tu naturalnych wrogów europejskie zwierzęta. Aż do wynalezienia w XIX w. nowoczesnych technik chłodnictwa, które umożliwiły eksportowanie mięsa do Europy i przyczyniły się do uregulowania hodowli, postrachem rolników były stada zdziczałego bydła i świń. Żywiły się one nie tylko dziko rosnącymi trawami, ale pożerały również uprawy zbóż. Podobne zachwianie równowagi ekologicznej można było obserwować w innych częściach świata, m.in. w Australii, gdzie tzw. dingo – psy, które przywieźli przybysze i które następnie zdziczały – wyniszczyły wiele gatunków zwierząt.

Jednocześnie z odkrytych przez Europejczyków lądów sprowadzano do Europy nowe produkty, owoce i warzywa. Europejczycy mogli poznać smak pomidorów, ziemniaków, kukurydzy, fasoli czy ananasów, importowali tytoń i kakao (z którego Aztekowie wyrabiali czekoladę). Natomiast z Azji na europejskie stoły trafiały przede wszystkim kawa i herbata, a także egzotyczne przyprawy, ryż i jedwab.

RybYiHERobzGY1

Ilustracja przedstawia białego mężczyznę stojącego przy kobiecie o brązowej skórze. Kobieta trzyma na rekach dziecko - ma ono ubraną sukienkę, na szyi powieszony różaniec, w dłoni trzyma grzechotkę. Mężczyzna ma nakrycie głowy i ubiór z rzędami guzików. Kobieta ma kolorowe nakrycie głowy, kolorową narzutę na ramionach, niebieską sukienkę.

Ludność napływowa osiedlała się głównie w miastach. Na wsi zasłużonym konkwistadorom nadawano wielkie majątki wraz z przypisanymi do nich rdzennymi mieszkańcami Ameryki. Ponieważ Hiszpanie nie przybywali zwykle na nowe (dla nich) tereny z rodzinami, często zawierali małżeństwa z Indiankami (dzieci pochodzące z takich mieszanych związków nazywano Metysami). W efekcie dochodziło do wytworzenia się nowej struktury społecznej, a nawet systemu kastowego. Na terenach kolonizowanych przez Hiszpanów to oni (przybysze z Europy oraz ludność pochodzenia hiszpańskiego urodzona już w Ameryce) stali najwyżej w hierarchii, ponad rodowitymi mieszkańcami oraz ludnością pochodzenia afrykańskiego.

Do podejmowania ryzykownych wypraw odkrywczych pchały Hiszpanów głównie dwa motywy: poszukiwanie złota oraz chęć głoszenia Słowa Bożego. Motywy te równie często wykluczały się i splatały ze sobą w najbardziej dziwaczne formy, jak w przypadku zabójstwa Atahualpy. Srebro i złoto wprawdzie znajdowano, ale w mniejszych ilościach, niż oczekiwali Europejczycy, przynajmniej do czasu odkrycia złóż w Potosí w Boliwii w 1545 r. Nieco później w Meksyku odkryto zasoby srebra, których eksploatację rozwinięto na wielką skalę w XVIII w. Kruszce wydobywane przez ludność miejscową pracującą po przymusem w kopalniach złota i srebra przetapiano na miejscu na hiszpańskie monety, a następnie przewożono pod osłoną okrętów wojennych do Sewilli. W drogę powrotną wysyłano z Hiszpanii towary rzemieślnicze.

Ciekawostka

Eldorado, Amazonki, Źródło Wiecznej Młodości…

Jednym z efektów konkwisty były narodziny legend, które pobudzały wyobraźnię hiszpańskich przybyszów i skłaniały ich do ryzykownych przedsięwzięć. Wbrew temu, jak się niekiedy przedstawia Hiszpanów, nie byli oni jednak prymitywnymi marzycielami zaślepionymi wizją bogactwa. U podstaw legend o Eldorado, Źródle Wiecznej Młodości, Mieście Cezarów czy Kraju Amazonek legły wiadomości, które Europejczycy uzyskali od ludności miejscowej i zinterpretowali zgodnie z kategoriami myślenia właściwymi mieszkańcom Starego Świata.

Rj5KNNpihc8lE1

Ilustracja przedstawia mężczyzn w zbrojach, hełmach na głowach. Są uzbrojeni, trzymają tarcze. Część osób ma długie, ciemne włosy, niosą coś na plecach. Dwie inne osoby nie są żołnierzami, mają ubrane bufiaste spodnie do kolan.

Pozłacany Kacyk (hiszp. El Dorado – pozłocony) miał być wodzem indiańskim, który kazał pokryć swoje ciało złotym pyłem. Kraina, w której jakoby żył, nazywana Eldorado, musiała więc być pełna tego najszlachetniejszego z kruszców. Legenda ta ukształtowała się dość późno, bo ok. 1540 r., i poruszała wyobraźnię nie tylko Hiszpanów, lecz także Anglików. Przez całą drugą połowę XVI w. trwały bezskuteczne poszukiwania kraju złota, które wielu konkwistadorów przypłaciło życiem.

Z kolei wieść o krainie wojowniczych kobiet, Amazonek, podawał już Kolumb, a również Cortés wierzył w jej istnienie. W latach 1541–1542 i 1545–1546 krainy poszukiwał Francisco de Orellana, płynąc z biegiem największej rzeki Ameryki Południowej, którą właśnie pod wpływem tej legendy (zainspirowanej mitem greckim) nazwał Amazonką.

Legendy konkwistykonkwistakonkwisty przetrwały w różnych wersjach aż do XVIII w., kiedy to stopniowe poznanie wnętrza kontynentu, a przede wszystkim oświeceniowyoświecenieoświeceniowy racjonalizmracjonalizmracjonalizm spowodowały ich zanik lub też przejście do sfery folkloru.

Jeśli jednak ktoś chciałby uznać legendy za dowód łatwowierności i prymitywizmu hiszpańskich konkwistadorów, niech zwróci uwagę na dziesiątki tysięcy ludzi, którzy u schyłku XIX w. ulegli gorączce złota, oraz zważy, jak liczni i dzisiaj są poszukiwacze różnych ukrytych skarbów.

Rozwój chrześcijaństwa na nowych terenach

Nie mniej ważną motywacją do działań Europejczyków była chęć chrystianizacji miejscowej ludności. Pierwszą mszę świętą w Nowym ŚwiecieNowy ŚwiatNowym Świecie odprawiono w 1494 r. na Haiti. Na początku XVI w. do hiszpańskich posiadłości w Ameryce przybyli franciszkanie, którzy zainicjowali systematyczną chrystianizację. Wedle opinii pierwszego biskupa Meksyku pomiędzy 1524 a 1531 r. chrzest przyjęło od 2 do 5 mln pogan.

RQYEaUyLmFMoq

Ilustracja przedstawia plener, w którym postawiono ołtarz z krzyżem. Pod krzyżem stoi ksiądz w szacie liturgicznej i zakonnik. Wokół ołtarza jest dużo ludzi. To kolonizatorzy i ludność miejscowa. Na pierwszym planie są półnadzy ludzie, mają czarne włosy. Niektórzy mają na głowach pióropusze. Kobiety, mężczyźni, dzieci. Na twarzach można odczytać niepokój, strach (uniesione ręce), brak zainteresowania (odwróceni tyłem).

R1c1GYzdMhdYG1

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego przy stole i piszącego ptasim piórem na kartce. Mężczyzna ma ogoloną część głowy. Ubrany jest w czarno‑biały habit.

Gotowość Indian do przyjmowania chrześcijaństwa spowodowała, że przynajmniej część przedstawicieli Kościoła brała ich w obronę przed zachłannością kolonizatorów. Największy rozgłos zyskały wystąpienia dominikanina Bartolomé de Las Casasa, autora Krótkiej relacji o wyniszczeniu Indian, zwanego kolektorem łez indiańskich (od kolekty – modlitwy, którą w imieniu całego zgromadzenia odmawia kapłan w czasie mszy). Głos w tej sprawie zabrała w końcu Stolica Apostolska. W 1537 r. papież napisał o Indianach, że są naprawdę ludźmi i nie tylko zdolni są zrozumieć religię katolicką, ale – według naszych informacji – pragną jej z całego serca. Aż do 1622 r., gdy utworzono w kurii rzymskiej Kongregację Propagandy Wiary, sprawy chrystianizacji należały do kompetencji władców świeckich, oni zatem mieli w nich decydujący głos. W 1542 r. król Hiszpanii, a zarazem cesarz Karol V mianował Indian „wolnymi wasalami”. Nowe prawo wywołało jednak opór kolonistów i w konsekwencji nie udało się go w pełni wprowadzić w życie. Obrońcy Indian godzili się na niewolnictwo ludności ciemnoskórej, widząc w nim sposób na poprawienie doli autochtonicznych mieszkańców Ameryki.

Największym sukcesem katolickich misjonarzy była chrystianizacja Filipin. Przybyszów z Europy było tam zbyt mało, aby mogli dokonać zbrojnego podboju. Prowadzili więc handel z tubylcami i intensywnie chrystianizowali wyznającą dotąd animizmanimizmanimizm ludność, m.in. organizując święta, procesje i tańce. W rezultacie w 1585 r. już 400 tys. Filipińczyków było chrześcijanami, a w 1620 r. – 2 mln.

Ciekawostka

Guarani

Chrystianizacja Ameryki Południowej przebiegała wolniej niż w przypadku Meksyku. Wyjątkowy charakter miały dzieje Indian Guarani, mieszkających na wschód od łańcucha Andów. Staraniem jezuitów w 1609 r. władze hiszpańskie zagwarantowały im samodzielność na terytoriach w dolinie rzeki Parany. Guarani w związku z napaściami ze strony białych osadników – za zgodą hiszpańskiej korony i swych duchowych przewodników, jezuitów – zakupili od Europejczyków broń, dzięki której ocalili swą niezależność. Ich państwo na terenie dzisiejszego Paragwaju, w 1649 r. formalnie uznane przez króla za niezależne, zamieszkiwało w XVII w. ok. 200 tys. ludzi. Dzieliło się ono na wspólnoty liczące po kilka tysięcy osób, zarządzane przez dwóch jezuitów oraz miejscową starszyznę. Nie znano w nich pieniędzy ani niewolnictwa, razem wznoszono kościoły, urządzenia komunalne i szkoły. Kres tej wzorowanej na renesansowych utopiach republice położyła kasatakasatakasata zakonu jezuitów i ich wygnanie z terenów podległych Królestwu Hiszpanii w 1767 r. Historię jezuickiego państwa Indian Guarani przypomina głośny film Misja (1986 r., reż. Roland Joffé).

RYUb0YnAdZhOB

Zdjęcie przedstawia ruiny. Zachowała się dolna część budynku z kolumnami. Budynek wykonano z cegły. Ma ona pomarańczowy kolor.

Ameryka: rozwój zależny kolonii i katastrofa metropolii

RWi3cCf3E21nN1

Zdjęcie ukazuje zdobiony nóż. Ma złoty kolor. W dolnej części jest ostra, półokrągła część. Rączka to postać z nogami, rękami i głową. Głowa jest ozdobiona niebieskimi kamieniami.

Największymi bogactwami Ameryki okazały się srebro i złoto. Ich eksploatacja zadecydowała o przyszłych losach nie tylko tego regionu świata, ale również samej Hiszpanii. Złoża w Potosí dostarczały rocznie 266 ton srebra i 5,5 tony złota, podczas gdy w Europie wydobywano średnio 31 ton srebra i 3 tony złota. Załadowane monetami żaglowce złotej floty pod eskortą statków wojennych docierały do Sewilli, gdzie miała siedzibę Rada do spraw Indii, kierująca całością hiszpańskiej polityki w Ameryce. Port ten posiadał monopolmonopolmonopol na handel z koloniami, jednak popyt na towary rzemieślnicze w Nowym Świecie przekraczał możliwości produkcyjne rzemieślników nie tylko Sewilli, lecz także całej Hiszpanii. Nabywali więc oni towary za granicą i eksportowali je jako własne, stając się nie tyle producentami, ile pośrednikami. Na procederze tym korzystali Holendrzy, i to nawet w czasie wojny pomiędzy Niderlandami a Hiszpanią. W konsekwencji, mimo prawnych zakazów, ogromne ilości amerykańskiego kruszcu wypływały do innych krajów europejskich, a jego część w ogóle na Półwysep Iberyjski nie docierała, Holendrzy i Anglicy uprawiali bowiem na wielką skalę przemyt do Ameryki Łacińskiej tańszych towarów, które wymieniali na złoto. Bogactwo Hiszpanii okazało się zatem pozorne, a uprzywilejowanie sewilskich rzemieślników w końcu zwróciło się przeciwko nim. Monopol nie skłaniał do doskonalenia towarów ani nawet do ich produkcji, skoro można było je kupić, a następnie sprzedać z zyskiem.

Bogactwo kruszcu i sprzyjające warunki do uprawy pożądanej w Europie trzciny cukrowej zadecydowały o losach krajów południowoamerykańskich na wiele stuleci. Tamtejszy system gospodarczy został zdominowany przez produkcję na potrzeby rynków zewnętrznych, a związaną z tym drogę przemian społecznych i cywilizacyjnych określa się mianem rozwoju zależnego. Cukier, który wytwarzano na plantacjach zatrudniających czarnoskórych niewolników, był w całości eksportowany. Dochody z handlu wydawano na sprowadzane z zagranicy towary rzemieślnicze, przeznaczone na potrzeby właścicieli plantacji. Skrajnym przypadkiem rozwoju zależnego jest Brazylia, w której osadnictwo ograniczyło się do terenów leżących w pobliżu wybrzeża, a sieć miejską tworzyły wyłącznie miasta portowe, przez które utrzymywano kontakty z Europą. Podobny model gospodarki rozwinął się od XVII w. na Wyspach Karaibskich, gdzie uprawa trzciny cukrowej zajmowała tak dużą część powierzchni uprawnej, że sprowadzać trzeba było nawet żywność.

Ciekawostka

Trzcina cukrowa pochodzi z wybrzeży indyjskiego Bengalu. Ta początkowo dzika roślina trafiła do ogrodów, gdzie uprawiano ją z uwagi na domniemane wartości lecznicze. W Persji, Bizancjum i na Sycylii od X w. cukier uważany był za lekarstwo. W epoce krucjat do Ziemi Świętej zetknęli się z nim zachodni krzyżowcy i przewieźli go na Cypr. Dzięki odkryciom geograficznym cukier stał się składnikiem pożywienia wyższych warstw społecznych. W 1570 r. niderlandzki geograf Abraham Orteliusz pisał, że Dawniej cukier można było dostać u aptekarzy […], dziś ludzie objadają się nim z łakomstwa. Jednak w rzeczywistości aż po XIX w. jego konsumpcja w Europie nie przekraczała 1 kg na głowę rocznie, a całe połacie kontynentu nie znały go w ogóle i nadal używały miodu. Upowszechnienie cukru nastąpiło dopiero dzięki technologii opracowanej przez niemieckiego chemika Andreasa Marggrafa, który w 1747 r. uzyskał cukier z buraka cukrowego.

R9n2v39wfubGj

Ilustracja przedstawia czarnoskórego mężczyznę ścinającego długie rośliny. Mężczyzna ma na głowie zawiniętą tkaninę, ubrany jest w białą koszulę, na niej jest niebieska, zapinana bluza, ma spodnie do kolan, a na nich czerwona spódnicę. Jest boso.

W warunkach rozwoju zależnego każde załamanie się popytu lub nagły brak rąk do pracy wywołuje kryzys, przy czym jednostronność gospodarki powoduje, że właściwie nie sposób znaleźć dróg wyjścia z tej sytuacji, chyba że odkryty zostanie nowy produkt, na który istnieje zapotrzebowanie za granicą. W Brazylii załamanie takie miało miejsce na początku XVIII w. wskutek konkurencji Karaibów. Miejsce cukru zajęło najpierw złoto, odkryte w stanie Minas Gerais, potem kamienie szlachetne, kauczuk i kawa i za każdym razem – aż do XX w. – odtwarzany był model gospodarki uzależnionej od zewnętrznego popytu.

Wąską elitę społeczeństwa brazylijskiego stanowili bogaci właściciele plantacji. Ich zapotrzebowanie na towary luksusowe, dzięki którym manifestowali swą wysoką pozycję społeczną, kształtowało gusta warstw średnich i determinowało strukturę importu, zdominowanego przez towary pochodzenia europejskiego. Nawet trumny dla elity sprowadzano w XIX w. z Anglii. Uboższa ludność wolna nie miała odpowiednio dużej siły nabywczej, by pobudzić rozwój rodzimego rzemiosła, a potem przemysłu. Niewiele zmieniło się również po upadku panowania hiszpańskiego i portugalskiego w XIX w., gdyż Ameryka Łacińska stała się wówczas rynkiem zbytu dla przemysłu angielskiego, a w XX w. – amerykańskiego. Uporczywe trzymanie się zasady wolnego, nieskrępowanego przepisami celnymi handlu nie przysłużyło się temu regionowi. Historia Ameryki PołudniowejAmeryka PołudniowaAmeryki Południowej uczy zatem, że nie zawsze i nie wszędzie z równą skutecznością sprawdzają się recepty ekonomiczne z powodzeniem stosowane w innych miejscach na świecie.

Między idealizacją a stereotypizacją

RY2RGhIKbtcaa1

Ilustracja przedstawia miasto otoczone wodą. W mieście widać między innymi kościół. Na pierwszym planie jest statek oraz kilka osób.

Równolegle do idei cywilizowania „dzikich” pojawiała się w myśli europejskiej skłonność do idealizowaniaidealizacjaidealizowania mieszkańców Nowego Świata lub Azji, jako niezepsutych przez cywilizację „dobrych dzikich”. Ich skąpe odzienie lub nagość odkrywcy Ameryki interpretowali jako dowód niemowlęcej wręcz niewinności. Idealizacja autochtonów wpływała na kształtowanie się stereotypów na ich temat, np.: Indianin – gościnny i dobry, a zarazem łatwowierny; Chińczyk – mądry i wyrafinowany. Te powielane później wielokrotnie klisze kontrastują z innymi doniesieniami o obyczajach ludów zamorskich: o Aztekach składających ofiary z ludzi i rytualnie spożywających ich mięso czy zadufanych w sobie Chińczykach. Zwolennicy wyidealizowanego obrazu nowo poznanych ludów woleli jednak o tym nie słyszeć, ważny element ich motywacji stanowiło bowiem rozczarowanie Starym Światem. Nie przypadkiem angielski mąż stanu Tomasz Morus swoje idealne społeczeństwo umieścił na leżącej na środku oceanu wyspie Utopii i skontrastował szczęśliwe życie jej mieszkańców z odrażającymi realiami Anglii czasów Henryka VIII. Dwa stulecia później podobną wizję skonstruował myśliciel francuski Jan Jakub Rousseau, tyle że idealnego „dzikiego” umieścił w dalekiej przeszłości.

Słownik

Słowa kluczowe

niewolnictwo, Ameryka Łacińska, Meksyk, Indianie, Metysi, kolonializm, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

Historia powszechna XIV‑XV w. Wybór tekstów, A. Wyrobisz, B. Geremek, M. Małowist, Warszawa 1964.

M.L. Pisarek, Świat oczami odkrywców, Warszawa 1971.

Wiek XVI–XVIII w źródłach, S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk; tłum. E. Milewska, Warszawa 1999.

Edukacja globalna. Poradnik metodyczny dla nauczycieli II, III i IV etapu edukacyjnego, ORE 2015.

H. Zinn, Ludowa historia Stanów Zjednoczonych. Od 1492 roku do dziś, Warszawa 2016.