Liczebność populacji organizmów może ulegać zmniejszeniu wskutek różnych czynników naturalnych, a także wskutek pośredniej i bezpośredniej działalności człowieka. Proces ten może być powolny lub gwałtowny. Do głównych czynników naturalnych wpływających na liczebność gatunków zaliczają się zmiany środowiska, wiążące się np. z wybuchem wulkanu, uderzeniem meteorytu czy powolną zmianą klimatu, wynikającą ze zmiany aktywności Słońca. Od kilkuset lat działalność człowieka szczególnie znacząco wpływa na stan środowiska i populacji organizmów na całym świecie.

Przyglądając się dokładnie dziejom geologicznym Ziemi, możemy w wielu warstwach skalnych odnaleźć ślady procesów życiowych organizmów żyjących miliony lat temu. Wiele z tych organizmów występowało licznie na dużym obszarze, ale w stosunkowo krótkim okresie geologicznym, stąd określa się je mianem skamieniałości przewodnichskamieniałości przewodnieskamieniałości przewodnich. Doskonałym przykładem takich skamieniałości są amonity zaliczane do głowonogów, występujące w okresie jury i kredy, oraz trylobity będące przedstawicielami stawonogów, występujące od kambru do permu. Zarówno amonity, jak i trylobity padły ofiarą wielkiego wymierania organizmów, chociaż w różnych okresach geologicznych.

RWFJjEhykd4Xm

Zdjęcie przedstawia przybliżoną skamieniałość trylobita. To morskie stworzenie było niewielkie. Jego ciało mierzyło pół centymetra. Ma opływowy kształt. Jest owalne i spłaszczone grzbietobrzusznie. Część grzbietowa trylobita jest pokryta kalcytowym pancerzem. Pancerz trylobita składał się z tarczy głowowej, tułowiowej i ogonowej. Ciało stawonoga było podzielone przez głębokie bruzdy dzieląc je wyraźnie na trzy płaty. Przez środek ciała stworzenia biegł wyraźny płat osiowy. Pancerz był złożony z niewielkich, przylegających do siebie segmentów. Trylobit miał małe odnóża. Parę tysięcy tego typu zwierząt żyło w morzach.

Równie ciekawymi organizmami wymarłymigatunek wymarływymarłymi, a występującymi na Ziemi w okresie od późnego syluru do dewonu, były grzyby z rodzaju Prototaxites. Ich pokrój (czyli ogólny wygląd) części nadziemnej przypominał drzewa, a osiągały one aż do 8 m wysokości. Skamieniałości tych grzybów, odnalezione w 1843 r. na wybrzeżu Kanady, przysporzyły naukowcom wielu problemów diagnostycznych. Przez wiele lat ich przynależność taksonomiczna stanowiła zagadkę. Wyjątkowa budowa sugerowała początkowo, że są to zrolowane płaty wątrobowców, jednak dokładna analiza, m. in. składu biochemicznego, zdawała się nie potwierdzać tej tezy. Dopiero nowe dowody, zebrane na początku XXI w., umożliwiły wyjaśnienie budowy i fizjologii tych specyficznych organizmów i jednoznaczne uznanie ich za grzyby. Co więcej, liczne przesłanki wskazują, że były to organizmy symbiotyczne, na kształt dzisiejszych porostów. Grzyby z rodzaju Prototaxites wymarły prawdopodobnie w wyniku naturalnie zachodzących zmian w środowisku przyrodniczym, np. osuszania siedlisk, i szybko ustąpiły miejsca roślinom krzewiastym i drzewiastym.

Wartymi uwagi są także tak zwane mikroskamieniałości, wśród których znajdują się mikroorganizmy czy pyłki roślin. Szczególnie pyłki i zarodniki, wytwarzane przez rośliny w celach rozrodczych, mogą dobrze zachowywać się w materiale skalnym i stanowić skamieniałości przewodnie.

Badania pyłków stanowią ważny element diagnostyczny, także w obecnych czasach, przy określeniu zasięgów występowania gatunków i zmian zachodzących w przyrodzie. Dzięki tej metodzie odkryto m.in. endemiczny gatunekgatunek endemicznyendemiczny gatunek palmy Paschalococos disperta, która występowała jedynie na Wyspach Wielkanocnych i – jak można przypuszczać na podstawie odnalezionych fragmentów tej rośliny – przypominała palmę kokosową.

Populacja palmy Paschalococos disperta całkowicie wyginęła po zasiedleniu wysp przez plemiona Maorysów, którzy przybyli tam około 1280 r. n.e. Korzystając z ograniczonych zasobów palm, Maorysi wycinali je w szybkim tempie, by z pni budować łodzie. Prawdopodobnie wraz z ludźmi na wyspy przybyły szczury, które żywiły się orzechami palmy, co uniemożliwiło odtwarzanie się populacji tej rośliny.

Lista współcześnie wymarłych gatunków jest długa – według danych z 2011 r. w Czerwonej Księdze IUCN znajdowało się 76 gatunków wymarłych ssaków, 132 gatunki wymarłych ptaków, 21 gatunków wymarłych gadów, 37 gatunków wymarłych płazów i 59 gatunków wymarłych ryb. Przyczyną wymierania wielu spośród tych organizmów były zmiany środowiska związane z działalnością człowieka, takie jak niszczenie siedlisk przyrodniczych, nadmierna eksploatacja zasobów (w tym polowania), zanieczyszczenie środowiska czy ocieplający się klimat, który wpływa m.in. na topnienie lodowców i lądolodu.

W ostatnich dekadach gatunki wymarły także na terenie Polski. Przykładem może być żyjący w naszych lasach dziki koń – tarpan (Equus ferus ferus). Gatunek ten, od czasów plejstocenu, występował w Europie i na stepach środkowej Azji. Zachowało się wiele archeologicznych artefaktów związanych z tym zwierzęciem, a nawet obrazujące go naskalne malowidła. Koń ten był niewysoki (około 140 cm w kłębie), miał niesterczącą grzywę, ulokowaną wysoko na głowie, a na podstawie analizy genetycznej określono, że dominującym było umaszczenie kasztanowe.

Proces wymierania tego gatunku rozpoczął się prawdopodobnie w południowej Europie w starożytności, kiedy stał się celem polowań (ceniono jego mięso). Z czasem, w rozszerzającej się cywilizacji, dzikie konie stały się intruzami niszczącymi uprawy i zbiory oraz zapładniającymi udomowione klacze. W 1879 r. potwierdzono śmierć ostatniego wolno żyjącego tarpana czystej krwi, który padł prawdopodobnie w czasie próby odłowienia. W Polsce ostatnie tarpany zostały odłowione na terenie Puszczy Białowieskiej ok.1780 r. i umieszczone w zwierzyńcu koło Biłgoraja. Następnie przekazano je okolicznym chłopom, którzy skrzyżowali je z udomowionymi końmi, co zapoczątkowało nową rasę – konika polskiego.

R1LIIM5gvrYny

Zdjęcie przedstawia tarpana. Jest trzymany za uzdę przez człowieka. Zdjęcie wykonano w moskiewskim zoo. Jest to wymarły gatunek dzikiego konia przez niektórych uważany za przodka konia domowego. Tarpan mierzył niecałe sto trzydzieści centymetrów. Umaszczenie konia było szare. Na jego grzbiecie przebiegała ciemna, wyraźna pręga wzdłuż kręgosłupa. Miał też pręgowane nogi, co jest cechą charakterystyczną ras prymitywnych. Jego grzywa była krótka i stojąca, a ogon długi i czarny. Mężczyzna stojący obok zwierzęcia jest ubrany w długi, sięgający kolan płaszcz przewiązany wąskim paskiem z klamrą. Ma wysokie jasne buty. Na głowie ma owalną czapkę. Tarpan i człowiek stoją na trawie na tle drewnianego zabudowania. Strój mężczyzny sugeruje, że zdjęcie zostało wykonane w końcu dziewiętnastego wieku.

Najbardziej zagrożonegatunek zagrożonyzagrożone wyginięciem są jednak gatunki endemiczne i przystosowane do życia w specyficznym środowisku przyrodniczym. Niszczenie ich siedlisk wpływa na drastyczny spadek liczebności populacji. Takim organizmom przyznaje się status gatunków zagrożonych. Przykład stanowią tu m.in. niedźwiedzie polarne (Paschalococos disperta), które w związku z ociepleniem klimatu tracą dogodne tereny do polowań i często stają się ofiarami głodu.

RkmbommwhzbVn

Zdjęcie przedstawia niedźwiedzia polarnego, który ma małe uszy. Pomaga mu to redukować utratę ciepła. Ma duży czarny nos i niewielkie, czarne oczy. Stosunkowo mała głowa i długie, zwężające się ku tyłowi ciało nadają mu opływowy kształt przydatny do pływania. Jest ssakiem prowadzącym niemal morski tryb życia, potrzebującym do przetrwania jedynie kawałka pływającego lodu. Zdjęcie zostało wykonane nad wodą. Niedźwiedź leży na śniegu. W wodzie zwierzę poszukuje żywności. Grube futro i warstwa tłuszczu chronią go przed zimnem. Włosy tworzące sierść niedźwiedzia są półprzezroczyste. Jego sierść jako całość ma kolor kremowy. Ten duży drapieżny ssak zamieszkuje Arktykę.

Na szczęście przyroda potrafi zaskakiwać. Niektóre organizmy zagrożone wymieraniem lub nawet uznawane za wymarłe i nieobserwowane w stanie dzikim przez wiele lat nagle zostają ponownie odkryte. Tak optymistycznym przykładem jest kanczyl srebrnogrzbiety (Tragulus versicolor) popularnie określany jako myszojeleń. Gatunek ten jest przedstawicielem endemicznego ssaka z rodziny kanczylowatych (Tragulidae) i występuje w Wietnamie. Był uznany za wymarły, gdyż nie obserwowano go od 30 lat. Przyczyną drastycznego spadku liczebności jego populacji były nadmierne polowania oraz wycinka lasów, a tym samym zniszczenie siedlisk. Tymczasem w listopadzie 2019 r. został przypadkowo zarejestrowany przez leśną fotopułapkę. Dane dotyczące jego populacji są jednak niewystarczające do określenia liczebności i stanu zagrożenia. Podjęto więc działania mające na celu ochronę tego gatunku i odtworzenia populacji.

Również w świecie roślin wiele gatunków uznawanych za wymarłe udaje się ponownie odnaleźć w środowisku naturalnym. W Polsce uznanego od 60 lat za wymarłego storczyka trójzębnego (Orchis tridentata) ponownie znaleziono w 2012 r. w naturalnym ekosystemie (w liczbie około 50 sztuk!).

RMX7bRXYKApdt

Zdjęcie przedstawia storczyk trójzębny. Kwiat na długiej, tęgiej, zielonej łodydze. Kwiatostan zawiera wiele kwiatów. O lilowej barwie. Płatki kwiatów są nakrapiane gęsto fioletowymi, niewielkimi plamkami.

Słownik