Przeczytaj
Aleksander II – cesarz wyzwoliciel?
Starannie wychowywany następca tronu aż do objęcia władzy nie wykazywał sympatii liberalnych. Starannie wychowywany następca tronu aż do objęcia władzy nie wykazywał sympatii liberalnych. W 1856 r. Rosja przegrała wojnę krymską toczoną od 1853 r. o wpływy w rejonie Morza Czarnego między Imperium Rosyjskim a Imperium Osmańskim i jego sprzymierzeńcami - Wielką Brytanią, Francją i Królestwem Sardynii. Klęska przekonała cara, że kraj wymaga głębokich reform. Imperator nie dysponował jednak przemyślanym programem, stąd niektórzy współpracownicy określali jego postępowanie jako „politykę niewyobrażalnych wręcz przekątnych”. Wstępując w 1855 r. na tron, Aleksander II ogłosił amnestię, a wkrótce potem zezwolił na wyjazdy za granicę oraz ograniczył cenzuręcenzurę. Wbrew oporowi Rady Państwa, najwyższego organu doradczego, w 1861 r. ogłosił też zniesienie poddaństwa osobistego i uwłaszczenie chłopów. Jednak w guberniach wielkorosyjskich ziemię nadano nie chłopom indywidualnie, ale wspólnotom wiejskim odpowiedzialnym przed państwem za płacenie podatków i dostarczanie rekrutów. W 1864 r. cesarz wprowadził wybieralne samorządy w guberniach (tzw. ziemstwa), a sześć lat później – w miastach. W sądownictwie przyznał oskarżonym prawo do obrony, o winie miała zaś odtąd orzekać ława przysięgłych. Zarazem jednak władze zachowały prawo zsyłania na Syberię w drodze administracyjnej, co dobrze charakteryzuje reformy Aleksandra: chociaż głębokie, nie dotyczyły one najwyższych władz. Imperator nadal pozostawał władcą samowładnym i nieograniczonym prawem. Usztywnienie polityki cesarza nastąpiło pod wpływem powstania styczniowego, a następnie nieudanego zamachu nań w 1866 roku. Od tego czasu w otoczeniu Aleksandra II zaczęli przeważać konserwatyści.
Dlaczego car został przedstawiony w mundurze?
W polityce zagranicznej imperator planował zbliżenie z Francją, a gdy to nie doszło do skutku, odnowił sojusz z Austrią i Niemcami w 1873 roku. Za jego rządów Rosja rozwinęła ekspansję w Azji Środkowej (Turkiestan, Chiwa, Buchara), a jednocześnie zrezygnowała z posiadłości zamorskich, sprzedając Alaskę Stanom Zjednoczonym w 1867 roku. Przyzwyczajony, że poddani winni okazywać wdzięczność za każdą oznakę łaski, Aleksander nie był w stanie zrozumieć przyczyn klęski swej polityki w Królestwie Polskim. Kontrastem dla niewdzięcznych Polaków mieli być Finowie, którym nadał autonomię.
Podobnie nie potrafił on pojąć przyczyn narastania ruchu rewolucyjnego w Rosji. Niektórzy współpracownicy namawiali go, by wprowadził do rosyjskiego ustroju elementy systemu przedstawicielskiego i tym samym wytrącił radykałom broń z ręki. Podobno cesarz nosił się nawet z zamiarem podpisania rozporządzenia w tej sprawie. Nie zdążył – 13 marca 1881 r., wracając saniami z pałacu swej żony, księżnej Dołgorukiej, padł ofiarą zamachu bombowego. Zabójcą okazał się zrusyfikowany Polak, Ignacy Hryniewiecki.
Wprawdzie reformy Aleksandra II zmieniły Rosję, ale były niekonsekwentne, a społeczeństwo rządzone wcześniej przez Mikołaja I przy użyciu policyjnych metod oczekiwało bardziej zdecydowanych zmian. W efekcie to, co zaproponował imperator, okazało się nie wiosną, lecz zaledwie odwilżąodwilżą.
Odwilż posewastopolska na ziemiach polskich
W 1856 r. nowy cesarz Aleksander II podczas pobytu w Warszawie krótko oświadczył ziemianom zrzeszonym w Towarzystwie RolniczymTowarzystwie Rolniczym: Żadnych marzeń, panowie, co mój ojciec zrobił, dobrze zrobił
. Zadeklarował tym samym kontynuację represyjnej polityki Mikołaja I wobec Królestwa Polskiego. Mimo tego zawodu Polacy – zarówno ziemianie z przewodniczącym Towarzystwa Andrzejem Zamoyskim, jak i liberałowieliberałowie skupieni wokół finansisty Leopolda Kronenberga – liczyli przynajmniej na gesty. Ideolog tej drugiej grupy, skromny urzędnik Edward Jurgens, głosił konieczność pracy organicznejpracy organicznej. Za sprawą innych odradzał się natomiast ruch spiskowy, którego oczy zwrócone były na jednoczące się Włochy i wspomagającą je Francję, co uważano za spełnienie hasła wspierania narodów uciśnionych. Radykalni konspiratorzy określali ziemian i liberałów pogardliwym mianem millenerów (z franc. millénaire – tysiącletni), czyli odkładających sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości na tysiąc lat.
W 1860 r. w Warszawie rozpoczęła się seria demonstracji patriotycznych. Na ulicach śpiewano pieśni narodowe i rozmawiano o polityce, nie przechodząc przy tym na francuski, jak to czyniono w epoce paskiewiczowskiej w obawie przed agentami policji. W lutym 1861 r., już po ogłoszeniu przez Aleksandra II reformy rolnej w Rosji, w Warszawie obradowało Towarzystwo Rolnicze, od którego oczekiwano, że zwróci się do władz Kongresówki z inicjatywą podobnych zmian. Tymczasem 27 lutego żołnierze otworzyli ogień do uczestników demonstracji patriotycznej, zabili pięciu z nich.
Wyjaśnij, dlaczego jako okazję do manifestacji politycznej wykorzystywano pogrzeb ofiar, zamiast np. zorganizować demonstrację. Podaj inne przykłady tego typu działań z historii.
W obawie, by pogrzeb ofiar na cmentarzu Powązkowskim nie przerodził się w krwawe rozruchy, namiestnik Królestwa, książę Michał Gorczakow, wycofał z ulic wojsko i zezwolił na ukonstytuowanie się złożonej z wybitnych osobistości polskich (m.in. Kronenberg, Zamoyski, Józef Ignacy Kraszewski, Tytus Chałubiński) Delegacji Miejskiej. Wzięła ona na siebie zadanie zorganizowania pochówku, ale jednocześnie sformułowała pod adresem władz list z prośbą o podjęcie reform politycznych w Królestwie.
Polityka Aleksandra Wielopolskiego
Wydarzenia warszawskie, a zwłaszcza spokojny przebieg uroczystości pogrzebowych, dały do myślenia petersburskiej elicie. Rozruchy w Królestwie utrudniały dyplomatyczne zbliżenie Rosji z Francją, postanowiono zatem rozwiązać sprawy polskie rękami samych Polaków. Pod koniec marca Aleksander Wielopolski, zwolennik polityki ugodowej, odcinający się od postulatów Delegacji Miejskiej, stanął na czele Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wkrótce ogłosił on zaakceptowany w Petersburgu program reform, obejmujących przeprowadzenie wyborów do samorządów powiatowych i miejskich, powołanie przy namiestniku Rady Stanu (jako ciała doradczego) oraz utworzenie w Warszawie uczelni wyższej (w miejsce zlikwidowanego po powstaniu listopadowym uniwersytetu), a także pozwolenie chłopom na wykupienie się od pańszczyzny. Uderzający jest fakt, że projekty Wielopolskiego przypominały reformy samorządu, jakie kilka lat później przeprowadził w Rosji Aleksander II. Cesarz uważał je za wielką łaskę wobec swych rosyjskich poddanych, ale Polacy oczekiwali zmian o wiele głębszych.
Ponownie zatem nasiliły się demonstracje i to mimo faktu, że żołnierzom zezwolono na użycie broni. 8 kwietnia 1861 r. na placu Zamkowym w Warszawie od kul rosyjskich zginęło 200 manifestantów. Chociaż Wielopolski z narażeniem życia udał się na Zamek, by domagać się od Gorczakowa wstrzymania masakry, to właśnie margrabiemu przypisano winę za tragedię. Stracił on tym samym reputację w oczach rodaków, o których miał się wyrazić z goryczą: Dla Polaków można zrobić wszystko, z Polakami nic
. Tymczasem zamiast patriotycznych demonstracji zaczęto organizować msze za ojczyznę. Wkrótce jednak także do kościołów wtargnęło wojsko rosyjskie, by aresztować wiernych. W Królestwie przywrócono stan wojenny, a Wielopolskiego zdymisjonowano.
Wskaż elementy obrazu, które świadczą o stosunku autora do przedstawionych wydarzeń.
Wydarzenia te stworzyły dogodną okazję dla dążących do wywołania powstania radykalnych działaczy patriotycznych, nazywanych czerwonymi. Ich plany niepokoiły umiarkowanych liberałów, tzw. białych, którzy nauczeni doświadczeniem poprzednich zrywów niepodległościowych zdawali sobie sprawę, że jedynym sposobem zapobieżenia wybuchowi powstania jest wejście do konspiracjikonspiracji i przejęcie kontroli nad spiskowcami dążącymi do walki. 17 października 1861 r. czerwoni powołali do życia Komitet Miejski, przekształcony rok później w Komitet Centralny Narodowy, którego zadaniem było przygotowanie zbrojnego zrywu. Podlegały mu organy terenowe, tworzące zręby – jak wówczas mówiono − tajemnego państwa polskiego. Jego przedstawiciele zbierali specjalny podatek narodowy, funkcjonowała też podziemna administracja i policja. Na czele Komitetu stanął oficer armii rosyjskiej Jarosław Dąbrowski. Równocześnie z rozpoczęciem powstania zamierzano ogłosić uwłaszczenie chłopów, by w ten sposób zachęcić ich do walki.
Na początku 1862 r. Petersburg podjął próbę uspokojenia sytuacji w Królestwie za cenę nadania mu dużej autonomii administracyjnej, ale bez faktycznych ustępstw politycznych. Zreorganizowano władze, sprawy wojskowe oddano w ręce nowego namiestnika, wielkiego księcia Konstantego Mikołajewicza, brata cesarza. Władzę cywilną powierzono natomiast Wielopolskiemu, który od razu ogłosił kolejne reformy: zniesienie pańszczyzny, równouprawnienie Żydów, rozbudowę polskiego szkolnictwa i otwarcie Szkoły Głównej w Warszawie, czyli reaktywowanego uniwersytetu. Choć nie miał on poparcia w społeczeństwie, czerwoni obawiali się, że jego polityka może udaremnić rewolucyjny wybuch. Aby do tego nie dopuścić, przeprowadzono – bez skutku – próby zamachów na margrabiego i wielkiego księcia, których sprawcy, pojmani i straceni, stali się męczennikami sprawy narodowej.
Jesienią 1862 r. Wielopolski postanowił rozprawić się ze spiskowcami, wykorzystując do tego coroczny pobór do wojska. Zamiast przeprowadzać losowanie, kazał przygotować listy proskrypcyjne, na których umieszczono nazwiska działaczy niepodległościowych. Mimo ograniczenia liczby opracowujących je osób po mieście rozeszła się wiadomość o nowym trybie brankibranki, jak z rosyjska nazywano pobór. Władze zwlekały z jej przeprowadzeniem, czekając, aż ukrywający się konspiratorzy wrócą do domów. W środku zimy, kiedy zbrojny wybuch wydawał się nieprawdopodobny, przystąpiono do działania. Brankę zarządzono na noc z 14 na 15 stycznia, ale większość umieszczonych na listach spiskowców w ukryciu szykowała się już wówczas do powstania.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DGYiNjqzO
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Odwilż posewastopolska. Polityka Wielopolskiego.
Słownik
tutaj: przymusowy pobór do wojska
(z łac. censura – sąd, krytyka) kontrola, zazwyczaj państwowa, wszelkich publikacji, widowisk teatralnych, audycji radiowych itp.; urzędowa ocena ich pod względem politycznym i moralnym; cenzura prewencyjna – weryfikacja dzieła przed jego rozpowszechnieniem (np. publikacji przed jej ukazaniem się w druku); cenzura represyjna – weryfikacja dzieła po jego upowszechnieniu (np. publikacji po jej wydaniu)
złagodzenie represyjnej polityki władz w różnych dziedzinach życia; odwilż posewastopolska to określenie okresu w historii Rosji, który nastąpił po klęsce wojsk rosyjskich w wojnie krymskiej; nazwa pochodzi od miasta Sewastopol, które stało się symbolem rosyjskiej klęski; car w latach 1857‑1864 wprowadził liczne reformy, m.in. uwłaszczenie chłopów, reformę wojskową i samorządową, złagodził kary (np. zniesiono tortury w czasie przesłuchań)
działanie na rzecz rozwoju gospodarczego oraz kulturalnego ziem polskich; do najważniejszych instytucji działających w zaborze pruskim na rzecz pracy organicznej można zaliczyć Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Spółkę Akcyjną Bazar
(z łac. liberalis – dotyczący wolności, liber – wolny) ideologia i kierunek polityczny, według których wolność jest nadrzędną wartością, ma charakter indywidualistyczny; przeciwstawia się uciskowi i łamaniu wolności jednostki. Do podstawowych wartości liberalnych zalicza się: wartości demokratyczne, prawa obywatelskie, własność prywatną i wolny rynek. Liberalizm powstał w epoce oświecenia, jako sprzeciw wobec absolutyzmu i instytucji feudalnych
(z łac. conspiratio – spisek) tajna, nielegalna działalność skierowana przeciwko opresyjnej władzy, też: organizacja prowadząca taką działalność
utworzone ukazem cesarza Aleksandra II z 24 listopada 1857 r. na fali reform w czasie odwilży posewastopolskiej; pierwsza organizacja pozarządowa w Królestwie Polskim, nie poddana kontroli władz carskich; zajmowała się polityką rolną; dbała o podniesienie rentowności polskiego rolnictwa, opowiadała się za odchodzeniem od pańszczyzny i oświatę chłopów; rozwiązane 6 kwietnia 1861 r. przez Aleksandra Wielopolskiego; dwa dni później wybuchła demonstracja przeciw rozwiązaniu Towarzystwa, ponad 100 osób zginęło, a ok. 200 zostało rannych
Słowa kluczowe
odwilż posewastopolska, biali, czerwoni, Aleksander Wielopolski, demonstracje patriotyczne, Komitet Centralny Narodowy, powstanie styczniowe, kongres wiedeński, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami
Bibliografia
Polska w walce. Zbiór wspomnień i pamiętników z dziejów naszego wyjarzmiania, oprac. A. Giller, Paryż 1868.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.