Odmiana rzeczowników o zakończeniu samogłoskowym

Jest to grupa rzeczowników żeńskich o różnym pochodzeniu, reprezentujących różne kręgi znaczeniowe, ale wspólnych pod względem posiadania końcówki samogłoskowej w mianowniku l.p. Należą do tego podzbioru rzeczowniki takie jak: żona, dusza, bogini, studnia.

Rzeczowniki o temacie twardymrzeczowniki twardotematoweRzeczowniki o temacie twardym zachowały starą końcówkę -a. Rzeczowniki miękkotematowerzeczowniki miękkotematoweRzeczowniki miękkotematowe miały końcówkę -i w wyrazach takich jak bogini, pani, albo pochylone -å (żądza, tęcza, dola), rzadziej jasne -a (żmija, nadzieja, twórca). Pochylone -å przyjęły też rzeczowniki zapożyczone zakończone na -ja, które w staropolszczyźnie były o sylabę dłuższe, np. Maryja, komedyja, infamija (dziś: Maria, komedia, infamia).

Pierwotną końcówką dopełniacza rzeczowników żeńskich miękkotematowych (z deklinacjideklinacjadeklinacji -ja‑tematowej) była samogłoska -ě, która w staropolszczyźnie przeszła w -e. Ta końcówka fleksyjna występowała w tekstach aż do XVIII wieku, np. (nie ma) dusze, ziemie itd. Później zastąpiła ją końcówka -i/-y na wzór rzeczowników twardotematowych: (nie ma) duszy, ziemi.

Rzeczowniki zakończone w mianowniku na -a mają od najdawniejszych czasów biernikową końcówkę -ę, natomiast te zakończone w mianowniku na -å (z dawnego -ija) oraz -i miały niegdyś w bierniku końcówkę -ą: (widzę) pustynią, tęczą, boginią, panią. Ta końcówka utrzymała się mniej więcej do połowy XVIII wieku, a ślad po niej pozostał w bierniku liczby pojedynczej od wyrazu pani (widzę panią, nie *widzę panię).

Dopełniacz l.mn. rzeczowników żeńskich deklinacji III pierwotnie miał końcówkę –ъ/-ь. Po zaniku jerujerjeru tworzącego taką końcówkę powstała końcówka zerowa, przez co forma dopełniacza l.mn. zyskała postać samego tematu wyrazu. Przykładowo w wyrazie żona forma dopełniacza l.mn. żon stała się formalnie tożsama z tematem tego wyrazu: żon-. Różnice są natomiast rezultatem wymian fonetycznych, takich jak wzdłużenia zastępcze i pochylenia samogłosek (por. męka – mąk, krowa – krów itd.) lub obecność e ruchomego (matka – matek, trumna - trumien, bitwa - bitew). Rzeczowniki, które w mianowniku kończą się na -nia (studnia), mają w dopełniaczu l.mn. końcówkę -i (studni).

Pierwotnie celownik l.mn. rzeczowników deklinacji -a-/-ja‑tematowej miał końcówkę -am. Takie formy można spotkać w tekstach staropolskich: duszam, paniam itd. Po wyrównaniu analogicznym z celownikiem l.mn. rzeczowników męskich i nijakich końcówka -am zmieniła się na -om, tak jak w dzisiejszych formach duszom, paniom.

R1e17O1icK5qS

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę ubranego w koszulę. Ma głowę przechyloną na lewy bok, delikatnie uniesioną prawą brew i palec wskazujący lewej ręki oparty o brodę. Nad głową dymek wskazujący, co myśli postać, w treści dymnku: jak to odmienić?.

ODMIANA RZECZOWNIKÓW O ZAKOŃCZENIU SPÓŁGŁOSKOWYM

Do tych rzeczowników należą m.in. kość, krew, macierz. Genezy ich końcówek były różne, ale najważniejsze jest to, że ostatecznie wszystkie przyjęły w mianowniku końcówkę zerową.

Mianownik i biernik były i są sobie równe. Obie formy kończą się na spółgłoskę. Zanik wygłosowego jeru powodował niekiedy wzdłużenie zastępcze lub pojawienie się e ruchomego, por. gałąź – gałęzi, wieś – wsi. Rzeczowniki kończące się na -ew, jak krew, chorągiew, cerkiew, marchew należały niegdyś do deklinacji V -ū‑tematowej, w której mianownik kończył się na -y, stąd gdzieniegdzie w tekstach staropolskich można spotkać formę kry ‘krew’. Macierz z kolei to pierwotnie forma biernikowa, która przeszła do mianownika, wcześniej brzmiącego mać (mati).

We wszystkich tych przypadkach niemal powszechnie od najdawniejszych czasów występuje końcówka -i (po stwardniałych spółgłoskach -y). Jedynie w przypadku rzeczowników na -ew oraz wyrazu macierz do końca XVIII wieku w dopełniaczu i miejscowniku funkcjonowała końcówka -e, później wyrównana także do -i/-y.

Pierwotna jest końcówka -i-/-y- (np. myszy, kości) natomiast innowację stanowiła końcówka -‘e, przejęta z deklinacji -ja‑tematowej (gałęzie, kiście). Współcześnie występują wahania między obiema końcówkami, np. dopuszczalne są formy postaci – postacie, osi : osie itd.

Podobnie jak w rzeczownikach z dawnej deklinacji -a-/-ja‑tematowej, ukonstytuowała się końcówka -om, przejęta od rzeczowników męskich i nijakich (kościom, myszom, gałęziom).

Pierwotną końcówką narzędnika l.mn. rzeczowników żeńskich zakończonych na spółgłoskę było -mi, które zachowało się w niektórych wyrazach (por. kośćmi, dłońmi, nićmi). Jednak przewagę ma końcówka -ami, przejęta z narzędnika rzeczowników żeńskich z dawnej deklinacji -a/-ja.

W miejscowniku l.mn. pierwotną końcówkę -ech (kościech, postaciech) zastąpiła końcówka -ach (kościach, postaciach). Ta końcówka, jak i końcówka narzędnika, były bardzo produktywne i miały duży wpływ na pozostałe deklinacje (por. mężach, latach, synach, kościach, imionach).

Słownik