Przeczytaj
Samorząd terytorialny
Jednym z najważniejszych wyznaczników współczesnych państw demokratycznych jest funkcjonowanie samorządu terytorialnego. Dzięki jego działalności, budowane jest społeczeństwo obywatelskie i następuje uspołecznienie władzy publicznej. Samorząd terytorialny jest obecny we wszystkich państwach demokratycznych, ale zwłaszcza w państwach unitarnychpaństwach unitarnych jest formą podziału kompetencji między władzą centralną a organami samorządowymi. Jego kompetencje ukazują poziom decentralizacjidecentralizacji władzy w państwach unitarnych. Aby decentralizacja była faktyczna, każda z jednostek musi mieć zapewnioną niezależność struktur od władz centralnych.
Samorząd terytorialny w państwach demokratycznych powinien charakteryzować się sześcioma najważniejszymi cechami.
-
Pierwszą z tych cech jest odrębność i względna niezależność polityczna. Oznacza to, że każda wspólnota lokalna zarządza swoimi sprawami w granicach prawa, przez wybranych w wolnych wyborach obywateli. Przedstawiciele reprezentują tych, którzy ich wybrali i przed nimi są odpowiedzialni.
-
Druga cecha jednostki samorządu terytorialnego w państwie unitarnym to jej odrębność i osobowość prawna. Oznacza to, że może mieć ona majątek, którym dowolnie dysponuje, realizuje zadania, za których efekty odpowiada. Może również dochodzić swoich praw na drodze sądowej.
-
Trzecie to odrębność finansowa. Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo decydowania o swoim majątku, ale także mogą uczestniczyć w podziale podatków. Przynależy jej część podatków państwowych, ale również może pobierać opłaty lokalne i ustanawiać własne podatki. Ważniejsze jednak dla samodzielności jednostek samorządu terytorialnego jest prawo do dysponowania uzyskiwanymi dochodami, prowadzenia własnej gospodarki finansowej, odpowiadanie za swoje decyzje przed wyborcami lub, w razie wątpliwości prawnych, przed sądem.
-
Czwarta cecha to odrębność ekonomiczna. Jest ona ściśle związana z odrębnością finansową. Pozwala decydować o kolejności inwestycji i kierunkach rozwoju lokalnego, a także na popieranie aktywności członków wspólnoty, np. przez rozwój atrakcyjności turystycznej regionu.
-
Piątą cechą określającą samodzielność jednostek samorządu terytorialnego jest odrębność administracyjna. Każda z jednostek ma określone zadania. Jej władze podejmują decyzje na podstawie prawa, które muszą przestrzegać i nikomu w tym zakresie nie podlegają. Zazwyczaj są to decyzje z zakresu edukacji, zarządzania spółkami komunalnymi, polityką społeczną, budową i utrzymaniem lokalnych dróg, organizowaniem imprez dla obywateli.
-
Szóstą i ostatnią cechą jednostki samorządu terytorialnego jest odrębność organizacyjna. Oznacza to, że sposób zorganizowania każdej jednostki samorządu terytorialnego jest wyłączną jej kompetencją i nie podlega kontroli ze strony państwa. Zgodnie z tą zasadą również wszystkie sfery życia publicznego na danym obszarze, pod względem organizacyjnym, są określane przez organy samorządu na podstawie obowiązującego prawa.
Wszystkie przedstawione powyżej cechy dotyczą kompetencji jednostek samorządu terytorialnego w unitarnym państwie zdecentralizowanym. W państwach scentralizowanych nie ma pochodzących z wyboru organów władzy lokalnej. Nie mogą one również podejmować samodzielnych decyzji związanych z nowymi podatkami czy sposobem wydatkowania pieniędzy publicznych, ponieważ nie mają osobowości prawnej. Wszystkie decyzje podejmowane są przez rząd, władze centralne – przez nie są również mianowani terenowi urzędnicy. W takiej sytuacji trudno mówić o podziale kompetencji, ponieważ urzędnicy terenowi wyłącznie przekazują i realizują decyzje władz centralnych, przez które są powoływani.
Zastanów się, w jaki sposób w państwach zdecentralizowanych władze jednostek samorządu terytorialnego mogą wpływać na życie codzienne obywateli. Podaj przykłady z własnego życia.
Państwo federalne
Zupełnie inaczej wygląda podział władzy w państwach federalnychpaństwach federalnych. Jednym z wyróżników państwa federalnego jest właśnie podział kompetencji między federację i jej części składowe. Podział ten ma charakter konstytucyjny i nie może podlegać decyzjom ustawodawcy zwykłego, czyli aktualnej większości rządzącej.
Podział kompetencji zauważalny jest w trzech wymiarach:
kompetencje ustawodawcze
Kompetencje ustawodawcze przypisane są władzom federalnym lub regionom na mocy konstytucji. Najczęściej władze centralne mają prawo decydowania w zakresie polityki zagranicznej, bezpieczeństwa zewnętrznego, polityki imigracyjnej, monetarnej, transportu morskiego i lotniczego czy handlu zagranicznego. Ważnym obszarem przypisywanym władzom części składowych federacji jest utrzymanie porządku wewnętrznego, samorządu terytorialnego i większości usług publicznych. Istnieje jednak również sfera kompetencji konkurencyjnych, które mogą być wykonywane zarówno przez władze centralne, jak i przez części składowe federacji. Obowiązuje przy tym zasada, że w przypadku kolizji między prawem federalnym a regionalnym decyduje prawo federalne. Oczywiście nie można zapominać, że w przypadku większości sporów decyzje ostateczne podejmują organy władzy sądowniczej, określone w konstytucji jako uprawnione do rozstrzygania takich sporów. Praktyka polityczna jest różna, ale dominują rozstrzygnięcia centralistyczne.
kompetencje wykonawcze
W rozwiązaniach konstytucyjnych i praktyce politycznej wykonywanie prawa federalnego należy przede wszystkim do władz regionalnych. Działalność ta podlega nadzorowi federalnemu, ale w skrajnie zdecentralizowanych państwach może on ograniczać się tylko do kontroli legalności działań obszarów związkowych albo obejmować kontrolę nad celowością, nadzór nad jakością i kompetencjami urzędników lokalnych oraz prawo wydawania instrukcji. Części składowe federacji nie mogą być jednak zobowiązane do wykonywania prawa federalnego jednostronnym aktem ustawodawcy. Musi dojść do porozumienia między władzami centralnymi i lokalnymi, choć czasami porozumienie to może zostać wypracowane obietnicą zwiększenia funduszy federalnych płynących do regionów.
kompetencje sądownicze
W znacznej większości państw federalnych występuje również podział władzy sądowniczej. Sądy części składowych federacji orzekają w niższych instancjach, a sądownictwo federalne składa się wyłącznie z sądów ostatniej instancji i sądów wyspecjalizowanych.
Scharakteryzuj obszary życia publicznego, za które w państwach federalnych odpowiedzialne są władze regionalne. Zastanów się nad możliwością finansowania tych działań.
Rozproszenie i podział kompetencji między władze centralne i regionalne w państwach federalnych prowadzi do sporów kompetencyjnych. Spory te są rozstrzygane przez kontrolę konstytucyjności prawa federalnego i prawa części składowych państwa. Organami rozstrzygającymi są sądy, w państwach anglosaskich sądy najwyższe, w państwach niemieckojęzycznych sądy konstytucyjne. Jednak, zwłaszcza w państwach niemieckojęzycznych, najwyższą wagę przykłada się do unikania sporów między władzami centralnymi a władzami landówlandów. W każdym jednak przypadku władza sądownicza jest arbitrem i jej decyzja jest ostateczna.
Słownik
ustawowe, trwałe, chronione prawem przekazywanie organom regionalnym władzy publicznej (gminom, powiatom, województwom itd.) zadań, kompetencji, środków i odpowiedzialności, w które do tej pory były wyposażone organy władzy centralnej
formalny lub nieformalny podział kompetencji władczych między kilka podmiotów, instytucji, ośrodków decyzyjnych; metoda dekoncentracji kompetencji jest na dużą skalę stosowana w obrębie poszczególnych szczebli organizacyjnych
swoiste, jednostronne przekazanie władzy lub konkretnego zadania do wykonania przez organ wyższy organowi niższego szczebla
podstawowa, terytorialna jednostka administracyjna Szwajcarii; Szwajcaria jest państwem federacyjnym, składającym się z 26 kantonów, 143 okręgów i 2222 gmin, które mają bardzo szeroką autonomię
jeden z 16 niemieckich krajów związkowych
państwo składające się z części obdarzonych autonomią, ale mających wspólny rząd; części tworzące federację mają zwykle szeroką autonomię wewnętrzną oraz tworzą w niektórych kwestiach własne prawa; wspólna jest waluta oraz polityka zagraniczna i obronna
forma państwa charakteryzująca się wewnętrzną jednolitością; wszystkie jednostki administracyjne wchodzące w skład państwa są tak samo zorganizowane i podporządkowane organom centralnym, które określają ich ustrój i właściwość
zasada mówiąca o tym, że każdy szczebel władzy powinien realizować tylko te zadania, które nie mogą być skutecznie zrealizowane przez szczebel niższy lub same jednostki działające w ramach społeczeństwa