Fundamenty

R1Z0TkJ7lSuIW1

Obraz przedstawia pejzaż. Na pierwszym planie widoczna jest biegnąca między polami droga, którą jedzie wóz oraz jeździec na koniu. Zmierzają w kierunku niewielkiego miasteczka. Na drugim planie widoczna jest góra, zza której wydobywa się słońce. Widoczne są wyraźnie zaznaczone promie słońca i bijący od słońca blask.

Epoka oświecenia w dziejach kultury europejskiej przypada na okres od końca XVII w. do pierwszych lat XIX stulecia. Jej nazwa nawiązuje do „światła” (lub „świateł”), które rozprasza mrok rozumiany jako niewiedza (ciemnota) i przesąd. Uczeni, filozofowie i ludzie pióra wierzyli, że rozwój nauki i oświaty zapewni ogółowi społeczeństwa postęp cywilizacyjny. Według nich ludzie powinni na co dzień kierować się rozumem i wierzyć w prawdy weryfikowalne w sposób naukowy. Wystarczyłoby, gdyby pod uwagę brali tylko niepodważalne fakty, nauczyli się wątpić, a wnioski wyciągali na podstawie obserwacji, doświadczeń (empiryzm) i analizy (racjonalizmracjonalizmracjonalizm).

Tematem poruszanym często w pismach oświeconych była kwestia nietolerancji względem innowierców. Autorzy potępiali władze kościelne za prześladowania wyznawców innych religii i umacnianie wśród wiernych nienawiści do bliźnich. Dla części z nich najmniejszego sensu nie miało kurczowe trzymanie się dogmatówdogmatdogmatów i sprawowanie kultu religijnego. Ukształtowały się dwie postawy filozoficzne wobec istnienia Boga: deizm i ateizm. Deiści byli przekonani, że Bóg stworzył ziemię, ale nie ingeruje w losy ludzkie, natomiast ateiści wykluczali istnienie Boga. Te dwie postawy, zwłaszcza deistyczna, zyskały liczne grono na Zachodzie, natomiast w krajach, w których rozwinęło się tzw. oświecenie katolickie, jak Rzeczpospolita, Hiszpania czy Austria, występowały rzadko.

R1FSjGMHMCPSF1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową O duchu praw Monteskiusza. Tekst na stronie wydrukowany jest w języku francuskim.

Przedstawiciele oświecenia głosili, że każdy człowiek powinien mieć zagwarantowane prawa naturalne do wolności, równego traktowania, szczęścia i posiadania dóbr (własności), niezależnie od swojego pochodzenia czy światopoglądu. Sprzeciwiali się w ten sposób ówczesnym podziałom społecznym, wynikającym z funkcjonowania systemu stanowego. Oprócz sprzeciwu wobec feudalizmu cechą charakterystyczną pism tego okresu była krytyka absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu. Monteskiusz, wydał dzieło O duchu praw (1748), w którym skrytykował rządy absolutne i przedstawił słynną koncepcję trójpodziału władz. Według niej dla zachowania równowagi w państwie poszczególne władze (wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza) muszą być od siebie niezależne. Rozdział zapewnia ich wzajemną kontrolę i uniemożliwia koncentrację władzy w rękach jednej osoby lub grupy. Pod koniec XVII w. John Locke dowodził, że władza państwowa pochodzi od ludu i może on wystąpić przeciwko władzy despotycznejdespotyzmdespotycznej. Ideę tę rozwinął Jan Jakub Rousseau w Umowie społecznej (1762), która promowała ustrój republikańskirepublikanizmustrój republikański i demokrację bezpośredniądemokracja bezpośredniademokrację bezpośrednią. W czasie rewolucji francuskiej książka ta stała się jedną z najważniejszych lektur zwolenników zmian. Na gruncie tej teorii zbudowane są współczesne demokracje.

Nie tylko dla przyjemności

Literatura oświecenia miała nie tylko bawić, ale również uczyć i propagować nowe wzorce zachowań. W XVIII‑wiecznej Europie sukcesywnie rosło czytelnictwo, przede wszystkim w miastach. Bogaci mieszczanie i szlachetnie urodzeni mieli dostęp do większości tytułów, również tych ocenzurowanych, w popularnych wówczas salonach towarzyskich, przeważnie prowadzonych przez arystokratki i zamożne mieszczanki. W czasie tych spotkań ludzie pióra lub któryś z gości czytali współczesne utwory na głos, dostarczając zgromadzonym tematów do rozmów. Osoby spoza tego elitarnego świata mogły znaleźć książki, gazety i inne pisma albo posłuchać ich fragmentów w coraz liczniejszych bibliotekach publicznych, klubach, towarzystwach literackich czy kawiarniach.

RZvzWB54LhSMT

Obraz przedstawia salę pałacową. Znajduje się w niej siedmioosobowa grupa osób. Są tu dwaj mężczyźni w osiemnastowiecznych arystokratycznych strojach i pięć kobiet w strojnych, eleganckich sukniach. Cztery kobiety wpółleżą na fotelach, a jeden z mężczyzn siedzi między nimi. Siedzący mężczyzna trzyma w rękach otwartą książkę. Za jego plecami stoi kobieta, a tuż obok niej mężczyzna.

R1Be2JZvH6JEW

Rysunek przedstawia angielską kawiarnię. W części centralnej znajduje się bar, za którym stoi kobieta. Obok na ścianie znajduje się kominek, nad paleniskiem którego powieszony jest garnek. Obok baru znajduje się ława, przy której siedzi wielu gości. Rozmawiają, omawiają jakieś dzieła, siedzą i popijają trunki. Na ścianach widnieją portrety kobiet i mężczyzn. Na pierwszym planie widoczne są dwa szczeniaki, które bawią się ze sobą. Mężczyźni mają charakterystyczne, długie do ramion włosy i trójkątne kapelusze.

R7soOWnnRe6Nx

Obraz przedstawia pomieszczenie, w którym zgromadzeni są wyłącznie mężczyźni. Siedzą przy stole pokrytym zielonym suknem. Część z nich pije trunki z kieliszków, część z nich gra w karty. Widoczny jest również pies łowczy. Ściany pomieszczenia zdobione są obrazami, a sufit sztukaterią. Mężczyźni mają białe, długie do ramion włosy.

RovsMnzjDqpDy

Zdjęcie przedstawia salę czytelni biblioteki. Widoczne są rzędy stołów, przy których stoją krzesła obite zieloną tapicerką. Na stołach stoją lampy. Przy ścianach stoją regały w stylu klasycznym, wypełnione książkami. Podłoga jest drewniana, ma wzór w jodełkę. Wzdłuż przejścia między stołami leży czerwony, długi dywan ciągnący się przez całą czytelnię Na ścianie wisi ogromny rysunek przedstawiający panoramę miasta.

Mistrzowie pióra i ich dzieła

W utworach z okresu oświecenia często pojawia się bohater nieszlacheckiego pochodzenia, który poprzez swoją otwartość na nowe idee, naukę i ciężką pracę odnosi sukces. Pisarze próbowali dotrzeć ze swoim przesłaniem do jak najszerszego grona odbiorców, dlatego ich teksty cechowała prostota i klarowność wywodu. Niejednokrotnie mamy do czynienia z dialogiem prowadzonym między zwolennikami starego i nowego porządku. Powodzeniem cieszyły się satyrasatyrasatyra, bajkabajkabajka, powiastka filozoficzna, poemat heroikomicznypoemat heroikomicznypoemat heroikomiczny, felietonfelietonfelieton, dramat (zwłaszcza komedia) i poezja. W oświeceniu powstały też całkiem nowe gatunki: powieść realistyczna i sentymentalna, esejesejesej i sielankasielankasielanka. O ile w pierwszej połowie XVIII w. literaci hołdowali klasycyzmowiklasycyzmklasycyzmowi, który odwoływał się do antycznych form i racjonalizmu, o tyle pod koniec stulecia upowszechnił się sentymentalizm − ponad rozum stawiający uczucia i emocje, przyrodę i powrót na łono natury.

Twórczość sentymentalna miała ogromny wpływ na autorów zaliczanych do prekursorów kolejnej epoki − romantyzmu. To m.in. Nowa Heloiza pióra Rousseau zainspirowała Johanna Wolfganga Goethego (1749−1832) do napisania Cierpień młodego Wertera (1774). Chociaż (sentymentalne) utwory Sterne’a, Rousseau czy Goethego cieszyły się dużą popularnością, w XVIII w. przeważały jednak pisma w nurcie klasycystycznym. W Niemczech tworzył Gotthold Ephraim Lessing (1729−1781), współtwórca niemieckiego dramatu mieszczańskiego (Pani Sara Sampson, Minna von Barnhelm) i autor pierwszej narodowej komedii (Żołnierska dola). W Rosji za głównego przedstawiciela literatury oświecenia uchodzi z kolei Aleksander Radiszczew (1749−1802), który w powieści Podróż z Petersburga do Moskwy skrytykował poddaństwopoddaństwopoddaństwo chłopów, pańszczyznępańszczyznapańszczyznę, przywileje stanowe i absolutyzm, za co został zesłany na Syberię. W Rzeczypospolitej największą sławę zyskał biskup warmiński Ignacy Krasicki (1735−1801). Specyfika literatury polskiego oświecenia wynikała z silnej pozycji Kościoła katolickiego (pisarze raczej krytykowali lenistwo i zacofanie duchownych niż Kościół jako instytucję) oraz słabości mieszczaństwa. Oświeceniowi pisarze wywodzili się głównie ze szlachty, stąd chociaż pojawiały się postulaty zniesienia podziałów stanowych, to dominowały głosy mówiące o reformie ustroju z zachowaniem uprzywilejowania tej warstwy społecznej.

Cała wiedza w jednym miejscu − Encyklopedia

Pisarze oświecenia byli przekonani, że wiedza powinna być dostępna dla każdego. We Francji grupa skupiona wokół matematyka Jeana Le Ronda d’Alemberta i filozofa Denisa Diderota podjęła próbę zebrania i przedstawienia w formie słownikowej ówczesnego stanu wiedzy ze wszystkich dziedzin nauki. Chociaż tego rodzaju próby były podejmowane w różnych krajach już wcześniej, Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł (1751–1780, 35 tomów) odniosła ogromny sukces w Europie. Swoją popularność zawdzięczała z jednej strony niemal powszechnej znajomości języka francuskiego wśród elit, a z drugiej renomie pisarzy, którzy zgodzili się wziąć udział w projekcie. Do Wielkiej encyklopedii francuskiej, jak z czasem zaczęto ją nazywać, pisali bowiem m.in Wolter i Monteskiusz. Pierwsze tomy ukazywały się za zgodą władz, jednak później Ludwik XV objął Encyklopedię cenzurą, a papież umieścił ją na Indeksie ksiąg zakazanych ze względu na zawartą w niej krytykę feudalizmu i Kościoła.

R1KwIzgy7gPV9

Grafika przedstawia pierwszą stronę to mu encyklopedii zatytułowanej ENCYCLOPEDIE . Oprócz tytułu sporządzonego w języku francuskim, na stronie znajduje się rysunek. Na rysunku, wewnątrz ornamentu roślinnego znajduje się anioł ze skrzydłami. Stoi on na stosie różnych przedmiotów, skojarzonych z naukami ścisłymi, są to: globus, książka, ekierka, linijka, liczydło i tak dalej.

Narodziny czwartej władzy

W XVIII w. narodziło się nowoczesne dziennikarstwo. Co prawda pierwszym regularnie wydawanym tytułem była kontrolowana przez francuski dwór „Gazette de France” (ukazująca się od 1631 r.), ale to właśnie w oświeceniu doszło do rozwoju prasy i jej upowszechnienia. Ówczesne czasopisma i gazety zawierały informacje o charakterze politycznym, gospodarczym, naukowym, kulturalnym i obyczajowym oraz drobne ogłoszenia. Bardzo często pojawiały się w nich utwory literackie: fragmenty prozy, wiersze, felietony, artykuły na tematy literackie i filozoficzne. Pierwsze dzienniki powstały na początku XVIII w. w Anglii. Były to „Daily Courant” i „Spectator”, które miały charakter moralizatorski i propagowały oświeceniowe idee. Dziennikarstwem zajmowali się politycy i literaci, m.in. wspomniani już Daniel Defoe i Jonathan Swift. Na angielskich tytułach wzorowali się wydawcy w innych europejskich krajach (np. „Monitora” w Rzeczypospolitej) i koloniach (np. „Boston Gazette” w Massachusetts). O ile w Polsce i Ameryce dziennikarze cieszyli się stosunkowo dużą swobodą, o tyle tam, gdzie panował absolutyzm, musieli się oni liczyć z ograniczeniami wynikającymi z cenzury. Na przykład we Francji pierwszy dziennik, konkurencyjny dla „Gazette de France”, pojawił się dopiero w 1777 r. i był nim „Journal de Paris”.

Słownik

Słowa kluczowe

literatura, oświecenie, Wolter, Jean‑Jacques Rousseau, Gotthold Ephraim Lessing, Aleksander Radiszczew, Daniel Defoe

Bibliografia

Z. Libera, Oświecenie, Warszawa 1991.

Historia literatury światowej w dziesięciu tomach, red. T. Skoczek, t. 5, Oświecenie, Bochnia−Kraków−Warszawa 2006.

J. Snopek, Oświecenie: szkic do portretu epoki, Warszawa 1999.

W. Nawrocki, Oświecenie. Wykłady o europejskiej literaturze na Zachodzie i w Polsce, Piotrków Trybunalski 1998.