Funkcje miast

Funkcję miasta określa dominujący rodzaj działalności jego mieszkańców.

Struktura funkcjonalno‑przestrzenna miasta przedstawia rozmieszczenie terenów zajętych przez określony rodzaj działalności (funkcję miasta), a także udział tych terenów w całościowej powierzchni miasta.

Jak zauważa Aleksandra Faron, do podstawowych elementów strukturystruktura funkcjonalno‑przestrzenna miastastruktury miasta zaliczyć można obszary różniące się między sobą rodzajem funkcji, czyli przeznaczeniem i użytkowaniem terenu. Wśród elementów składowych miasta wyróżnia się obszary mieszkalne (osiedla, zespoły osiedli, dzielnice mieszkaniowe), tereny nauki, administracji, produkcji i biznesu, obszary, na których położone są centra usługowe, centra kultury, infrastruktura społeczna, tereny związane z systemem transportowym miasta – sieć ulic, parkingi, dworce, stacje i przystanki transportu zbiorowego, węzły przesiadkowe.

Indeks dolny Źródło: A. Faron, Wybrane czynniki struktury funkcjonalno‑przestrzennej miasta, których kształtowanie może wpływać na zachowania transportowe mieszkańców, „Logistyka” 2014, nr 3, s. 1666–1667. Indeks dolny koniec_{Źródło: A. Faron, Wybrane czynniki struktury funkcjonalno‑przestrzennej miasta, których kształtowanie może wpływać na zachowania transportowe mieszkańców, „Logistyka” 2014, nr 3, s. 1666–1667.}

Modele struktury przestrzennej miasta są przedstawieniem procesów rozwoju i ich wpływu na kształtowanie się struktur przestrzennych. Możemy wyróżnić następujące modele:

• model koncentryczny miasta – ukazujący miasto jako sekwencję koncentrycznych stref, które otaczają obszar śródmiejski (zwany centralnym obszarem działalności gospodarczej); został opracowany w Chicago w 1925 roku przez Charles’a Burgess’a; obszar centralny jest ośrodkiem, wokół którego gromadzi się ludność (np. może być nim zakład przemysłowy, port, rynek); w miarę rozwoju miasta powstaje druga strefa, która obejmuje obszary mieszkalne; w ostatecznej fazie rozwoju miasto posiada pięć stref: centralny obszar działalności gospodarczej, strefę przejściową składającą się z zakładów przemysłowych oraz budynków mieszkalnych o niższym standardzie, strefę mieszkaniową ludności pracującej w centrum, obszar mieszkalny klasy średniej z wysokim standardem zabudowy, obszar mieszkaniowy klas wyższych w znacznej odległości od centrum;

• model klinowy – będący modyfikacją modelu koncentrycznego; opracowany przez Homera Hoyta w 1939 roku; w modelu tym zakłady przemysłowe są lokalizowane w miejscach, które zapewniają im dogodny transport kołowy lub kolejowy; ciągi komunikacyjne są w tym przypadku głównym czynnikiem miastotwórczym; teren najintensywniej użytkowany znajduje się w pobliżu centrum; teren otaczający centrum zajmują mieszkania o wysokim standardzie, a nie jak w poprzednim modelu dzielnice klasy robotniczej;

• gwieździsty model korytarzowy – jest odmianą modelu sektorowego; zakłada on rozwój miasta wzdłuż linii transportowych, które zapewniają miastu rozwój usług, handlu oraz dogodny rozwój przemysłu; równolegle do tych korytarzy powstają strefy zamieszkania osób uboższych; ludzie o wyższym poziomie dochodów zamieszkują nieco odleglejszą strefę, która zapewnia lepszy komfort życia (jest oddalona od centrum i transportu);

• model wieloogniskowy – model ten opiera się na założeniu, że miasto może tworzyć kilka niezależnych ośrodków (nie musi koncentrować się wokół jednego centrum); model opracowali Chauncy Harris i Edward Ullmann; model opiera się na czterech twierdzeniach: 1. pewne funkcje miasta wymagają specjalnych urządzeń, które nie mogą znajdować się w centrum miasta; 2. niektóre działalności nie są w stanie pokryć wysokich kosztów działania i tworzą niezależne ośrodki; 3. niektóre elementy zagospodarowania znajdują się w sprzeczności, np. bogate dzielnice mieszkaniowe i przemysł; 4. funkcje takiego samego rodzaju mają nierzadko tendencje do rozwijania się na tym samym obszarze dzięki korzyściom zewnętrznym.

Struktura funkcjonalno‑przestrzenna miast

Miasta w państwach słabo rozwiniętych

• dominuje zabudowa mieszkalna niższej klasy społecznej,

• niski standard życia ludzi,

• słabo rozwinięta infrastruktura drogowainfrastruktura drogowainfrastruktura drogowa,

• słabo rozwinięty transport lub całkowity jego brak,

• brak dużych inwestycji (np. w centra handlowe, gdyż byłoby to zupełnie nieopłacalne),

• duża liczba osób zajmująca się rolnictwem,

• mała liczba lokali usługowych,

• mało miejsc związanych z rekreacją, wypoczynkiem, kulturą,

• niski wskaźnik urbanizacji.

Miasta w państwach średnio rozwiniętych

• coraz większa liczba osób zatrudnionych w usługach, coraz mniej osób trudniących się rolnictwem,

• dobrze rozwinięta infrastruktura technicznainfrastruktura technicznainfrastruktura techniczna, słabiej usługowa (ale ciągle rozwijająca się),

• przewaga zakładów tradycyjnego przemysłu przetwórczego nad przemysłem zaawansowanych technologiiprzemysł zaawansowanych technologiiprzemysłem zaawansowanych technologii,

• rosnący standard życia ludzi,

• restrukturyzacjarestrukturyzacjarestrukturyzacja przemysłu,

• wysoki wskaźnik urbanizacji (napływ ludności wiejskiej do miast),

• zwiększająca się liczba tzw. „dzielnic nędzy”.

Miasta w państwach wysoko rozwiniętych

• duża liczba lokali usługowych,

• wysoki standard życia ludzi,

• bardzo niewielka liczba osób zajmujących się rolnictwem,

• dominuje zabudowa mieszkalna ludzi zamożnych,

• całkowity brak lub nieliczna zabudowa mieszkalna niższej klasy społecznej,

• dobry stan infrastruktury drogowej,

• bardzo dobrze rozwinięta sieć transportu,

• duża liczba inwestycji (nowoczesne apartamentowce, galerie handlowe, obiekty związane z kulturą),

• dominacja przemysłu wysokich technologii,

• duży napływ imigrantów, który może się wiązać z problemami komunikacyjnymi.

Każde miasto pełni kilka funkcji, choć niektóre z nich można określić jako wiodące:

• administracyjna – związana z obecnością siedzib władz lokalnych, a także różnego rodzaju urzędów. Przykłady miast: Warszawa, Bruksela, Londyn, Waszyngton, Canberra, Brasília;

• przemysłowa – związana z występowaniem ośrodków przemysłowych. Przykłady miast: Łódź, Dortmund, Liverpool, Johannesburg;

• naukowa – związana z występowaniem ważnych placówek oświaty, szkół wyższych. Przykłady miast: Toruń, Oxford, Cambridge, Berkeley;

• handlowa – związana z występowaniem ośrodków handlowych oraz organizacją imprez związanych z handlem, np. jarmarków, targów. Przykłady miast: Poznań, Frankfurt, Nowy Jork, Paryż;

• transportowa – związana z występowaniem węzłów kouminikacyjnych, np. kolejowych, lotniczych, portów morskich. Przykłady miast: Koluszki (węzeł kolejowy), Rotterdam, Singapur (porty morskie), Chicago (węzeł lotniczy);

• uzdrowiskowa – związana z występowaniem walorów uzdrowiskowych (zarówno przyrodniczych, jak i odpowiedniej infrastruktury, np. sanatoria). Przykłady miast: Rabka‑Zdrój, Vichy, Baden‑Baden, Karlowe Wary;

• turystyczna – związana z występowaniem walorów turystycznych, jak i odpowiedniej bazy turystycznej (miejsca noclegowe, wypożyczalnie, restauracje). Przykłady miast: Zakopane, Nicea, Rzym, Aspen, Giza;

• kulturalna – związana z występowaniem walorów kulturowych, np. znanych zabytków, teatrów, oper. Przykłady miast: Paryż, Wenecja, Berlin, Cannes, Mediolan;

• religijna – związana z występowaniem miejsc kultu religijnego. Przykłady miast:  Częstochowa, Fatima, Asyż, Watykan, Mekka, Jerozolima;

• polityczna – związana z występowaniem siedzib organizacji międzynarodowych. Przykłady miast: Haga, Strasburg, Bruksela;

• wypoczynkowa – związana z występowaniem miejsc wypoczynkowych, odpowiednich walorów przyrody. Przykłady miast: Ciechocinek, Władysławowo, Zakopane, Łeba;

• militarna – związana z występowaniem miejsc strategicznych np. dla obronności kraju. Przykłady miast: Kaliningrad, Władywostok.

Zmiana liczby ludności jako przyczyna zmiany struktury funkcjonalno‑przestrzennej miast

• Najszybciej rozwijającymi się miastami pod względem liczby ludności są miasta Ameryki Południowej oraz Azji Wschodniej,

• największy przyrost ludności miejskiej następuje w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo,

• w miastach Ameryki Północnej i Europy następuje spadek liczby ludności miejskiej wskutek powszechnej dezurbanizacji i kontrurbanizacji oraz niskiego przyrostu naturalnego.

Postępujące procesy urbanizacyjne prowadzą do rozwoju miast i stref podmiejskich. Wzrost powiązań społeczno‑ekonomicznych pomiędzy miastami prowadzi do powstania typów zespołów miejskich.

Typy zespołów miejskich

Aglomeracja monocentryczna

Jest to zespół miast powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie, wśród których jedno jest dominujące pod względem pełnionych funkcji. Z reguły miasto centralne (rdzeń) skupia największą liczbę ludności, a wokół niego rozmieszczone są mniejsze miasta satelitarne. Wśród miast satelitarnych wyróżnia się „miasta sypialnie”, których mieszkańcy pracują w ośrodku centralnym. Aglomeracje monocentryczne związane są najczęściej z miastami stołecznymi, przykładem może być aglomeracja Warszawy, Paryża, Londynu, Moskwy, Meksyku czy – na szczeblu krajowym – aglomeracja Łodzi, Krakowa, Wrocławia.

R13yDcplbdzlA

Przedstawiony jest schemat aglomeracji monocentrycznej. W centralnej jego części widoczny jest czerwony, okrągły punkt obrazujący ośrodek centralny. Od niej odchodzą linie łączące punkt z innymi żółtymi punktami dookoła. Są to miasta satelity.

Aglomeracja policentryczna (konurbacja)

Jest to zespół miast powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie, wśród których żadne nie odgrywa wyraźnie dominującej roli. Kilka lub kilkanaście miast pełni równorzędne funkcje i wszystkie wzajemnie się uzupełniają. Konurbacje kształtują się przede wszystkim w okręgach przemysłowych, przykładem może być konurbacja Zagłębia Ruhry (Gelsenkirchen, Dortmund, Bochum, Hagen, Essen, Mülheim, Duisburg, Düsseldorf), konurbacja górnośląska (Katowice, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Bytom, Zabrze) czy konurbacje w obrębie Zagłębia Uralskiego i Zagłębia Donieckiego.

RqJMxJ6FN7HGH

Na obrazku widać schemat aglomeracji policentrycznej. Widoczne są okrągłe punkty w kolorze żółtym i czerwonym o podobnej wielkości, które są ze sobą nawzajem połączone. Część z nich jest podpisana jako ośrodki równorzędne.

Megalopolis

Megalopolis to zespół osadniczy zajmujący ogromne przestrzenie, powstały w efekcie łączenia się aglomeracji wraz z ich strefami podmiejskimi. Najbardziej klasycznym przykładem megalopolis jest BosNyWash (akronim pochodzący od nazw miast: Boston, New York, Washington) – położone na północno‑wschodnim wybrzeżu USA od Bostonu do Waszyngtonu wraz z takimi miastami jak: Hartford, Filadelfia czy Baltimore. Zamieszkuje je ok. 45 mln osób. Do megalopolis można zaliczyć również inne obszary. Mają one jednak mniejszą spójność. Są to:

• CHICATOR (akronim pochodzący od nazw miast: Chicago, Toronto) – megalopolis wokół Wielkich Jezior w USA i Kanadzie (Milwaukee, Chicago, Detroit, Toledo, Cleveland, Buffalo, Toronto),

• SanSan – megalopolis na zachodnim wybrzeżu USA obejmujące aglomerację San Francisco z Berkeley, Oakland, San Jose, Palo Alto, Santa Cruz oraz Sacramento, a także aglomerację Los Angeles na południu Kalifornii z Santa Barbara, Ventura, Long Beach, San Bernardino, San Diego,

• Nippon Megalopolis – megalopolis w Japonii, w południowej części Honsiu, obejmujące zespoły metropolitalnemetropoliametropolitalne: Tokio – Jokohama – Kawasaki, Osaka – Kioto – Kōbe – Sakai oraz Nagoja – Gifu,

• w Europie megalopolis kształtuje się w krajach Beneluksu; obejmuje Amsterdam, Hagę, Rotterdam i Brukselę.

Największe miasta świata skoncentrowane są przede wszystkim w Azji i Amerykach, głównie na wybrzeżach. W Europie największe miasta położone są w zachodniej części kontynentu. Najmniej wielkich miast jest w Australii. Biorąc pod uwagę strefy klimatyczne, największa koncentracja wielkich miast występuje w strefie międzyzwrotnikowej. Miasta z dużą liczbą mieszkańców (według ONZ – powyżej 8 mln) określa się jako megamiasta. Są one najczęściej ośrodkami władzy politycznej, centrami finansowymi, informacyjnymi i ważnymi węzłami transportu. Należy podkreślić, że dokładne określenie liczby ludności miast i zespołów miejskich jest trudne, zwłaszcza w dynamicznie rozwijających się, słabo rozwiniętych gospodarczo krajach.

Słownik