Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać,
że pod pojęciem tym kryją się różne etapy pracy z tekstem, które jednak ściśle się
ze sobą łączą. Analiza polega na zrozumieniu budowy dzieła. Ważne są: jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie znalezienie odpowiedzi
na pytania:

• Czemu służy zastosowana budowa wiersza?

• Dlaczego określone elementy zostały wykorzystane w tekście?

• Jak wyglądają relacje między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie można poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. jedynie jego ukształtowanie wersyfikacyjne
albo stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z tekstem. Bardzo często łączy się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Rodzaje kontekstów przydatnych
przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukuje się dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które można się powołać, należą:

• kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

• kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

• kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

• kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

• kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

• kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem eksplikacjieksplikacjaeksplikacji, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński,Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński,Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.}

Konteksty

Wiersz Norwida Ostatni despotyzm podejmuje kilka ważnych tematów. Jest zjadliwą satyrą na obyczajowość salonową drugiej połowy XIX wieku. Poeta obnaża powierzchowność salonowego życia, ograniczonego do grzecznościowych formułek. Pokazuje, że w świecie sztucznych form, tytułomanii i plotek nie ma miejsca
na prawdziwą rozmowę.

To także wiersz o Polaku, który, przebywając z dala od Polski, czuje się obcym w innym kraju. Traktując to zagadnienie bardziej uniwersalnie, można powiedzieć,
że jest to także wiersz o samotności człowieka w grupie spętanej konwenansem, o tym szczególnym rodzaju samotności, gdy będąc między innymi ludźmi, czujemy się samotni.

Czym więc jest „ostatni despotyzm”? Czy w XIX‑wiecznym świecie upadających despotyzmów (czego bacznym obserwatorem był Norwid) ostatnim despotyzmem
nie jest despotyzm społeczeństwa? Czy ludźmi nie władają absolutnie i despotycznie: społeczne konwenanse, materializm, egoizm?

Drugi utwór przedstawiony w lekcji - Garden partygarden partyGarden party autorstwa Stanisława Barańczaka - jest zarówno utworem o „mało komfortowej” sytuacji Polaka, który znalazł się na Zachodzie w latach 80. XX w., jak i, w szerszym znaczeniu, o barierach i niemożliwości porozumienia ludzi pochodzących z różnych kręgów kulturowych.

Poza pewnymi różnicami, jakie istnieją na poziomie środków formalnych, oraz realiów, w jakich osadzone są wiersze, są to utwory o bardzo podobnej wymowie. Z utworu Barańczaka, nawiązującego tak ściśle do wiersza Norwida, wynika, że przez ponad sto lat pewne problemy nie uległy zmianie. Dotyczy to zarówno obcości kulturowej, jak i języka jako narzędzia zniewolenia. Nie jest to wymowa optymistyczna, ale tym bardziej warto się nad nią zastanowić.

Cyprian Kamil Norwid Ostatni despotyzm

Konteksty biograficzne

Urodzony w roku 1821 Cyprian Kamil Norwid od 1842 roku przebywał poza granicami kraju, około roku 1846 przyjął status emigranta. Mieszkał m.in. w Rzymie (tu przeżył Wiosnę Ludów) i w Paryżu, gdzie spotykał się z wybitnymi przedstawicielami polskiej emigracji (Mickiewiczem, Słowackim, Chopinem i in.). Jego życie osobiste było naznaczone niepowodzeniami: uczuciowym (odrzucona miłość do M. Kalergis – „wielkiej damy”) i materialnym. Aby rozwiązać te ostatnie problemy, Norwid wyjechał do Stanów Zjednoczonych (1852‑54), gdzie imał się różnych zawodów, m.in. pracował jako rysownik i rzeźbiarz w Nowym Jorku. Pod koniec 1854 roku wrócił do Paryża.
Tu powstało wiele jego najważniejszych utworów, m.in. przygotowywane do druku w latach 1865‑66 wiersze ze zbioru poetyckiego Vade‑mecum. Norwidowi nie udało się jednak wydać tego tomu. W 1877 roku, będąc praktycznie bez środków do życia, zamieszkał na przedmieściu Paryża Ivry w Zakładzie Świętego Kazimierza, przeznaczonym dla polskich sierot i weteranów. Zmarł w roku 1883 roku. Początkowo został pochowany na cmentarzu w Ivry, parę lat później jego szczątki zostały przeniesione do grobu zbiorowego na polskim cmentarzu w Montmorency
pod Paryżem.

Konteksty historycznoliterackie

Tom Vade‑mecum składał się ze 100 ogniw (wierszy), przedmowy prozą oraz wstępu poetyckiego, czyli wiersza Okólniki, i epilogu, czyli Listu do Walentego Pomiana Z. Wiersze, które weszły do tego tomu, powstawały przez długi czas, prawdopodobnie między rokiem 1847 a 1866, w cykl zostały ujęte w latach 1865‑66. Tom za życia autora, mimo jego usilnych starań, nie ukazał się. We fragmentach zbiór ten wydawał „odkrywca” Norwida Z. Przesmycki (Miriam) w latach 1903‑33. Jako całość tom ukazał się dopiero w roku 1947. Vade‑mecum jest kwintesencją poetyckiego programu Norwida, w którym dochodzą do głosu takie aspekty jak: polemika z tradycją mickiewiczowską, dyskusja na temat roli sztuki w dobie rozwoju kapitalizmu, wątki religijne, a także nowe podejście do języka poetyckiego.

Stanisław Barańczak Garden party

Kontekst biograficzny i historycznoliteracki

RJ07c1fTDn87h1

Zdjęcie przedstawia kobietę i mężczyznę, którzy idą obok siebie. Mężczyzna ma ciemnosiwe włosy, ciemną brodę z wąsami oraz okulary w dużych oprawkach. Ma jasnoniebieską koszulę, czarną marynarkę i szare spodnie z brązowym paskiem. Idąca obok niego kobieta ma ciemne blond włosy sięgające do ramion, okulary w dużych oprawkach, niebieską sukienkę z paskiem oraz czarny płaszcz. W prawej ręce trzyma czarną torebkę. Za parą widoczni są inni idący mężczyźni oraz stoliki z krzesłami i parasolem.

Urodzony w roku 1946 Stanisław Barańczak, w latach 70. był jednym z najwybitniejszych poetów Nowej FaliNowa FalaNowej Fali. Poezja Nowej Fali krytykowała ówczesną władzę, zakłamanie języka, dążyła do prawdy, zarówno w wymiarze politycznym, jak i literackim. Barańczak, podobnie jak inni poeci (np. Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski), włączył się w działalność polityczną; był jednym ze współzałożycieli KOR‑u (Komitetu Obrony Robotników). Za tę działalność spotkały go represje: w 1977 roku został zwolniony dyscyplinarnie z pracy na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu, do roku 1980 wszystkie jego teksty były objęte zakazem druku, nie pozwolono mu także na wyjazd za granicę. W 1981 roku otrzymał paszport i mógł objąć, czekającą na niego od... 3 lat katedrę literatury polskiej na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge. Wiersz Garden party powstał w pierwszym okresie jego pobytu w Stanach Zjednoczonych i został wydany w tomiku Atlantyda i inne wiersze, który ukazał się w Londynie w roku 1986.

Słownik