Cyprian Kamil Norwid. Ostatni despotyzm. „Cóż nowego?” – Despotyzm runął!... wraz opowiem: Oto depesza...” „... jakże? Pan cieszy się zdrowiem; Niech Pan siądzie! – depesza?... mówi?... – spocząć proszę – Któś nadchodzi! – to Baron – jakże? cenne zdrowie... Niech siądzie! – cóż? nowego nam Baron opowie... „Depesza ta... co? mówi... może pomarańczę?... Lub może wody z cukrem?” – – „upadły szarańcze W Grecji – – na Cyprze brzeg się w otchłanie usunął! – W Cyruliku sewilskim występuje Pitta – – Pomarańcza, jak widzę, z Malty – wyśmienita!” „Może drugą?...” * „... i jakże Despotyzm ów runął??” * Lecz właśnie anonsują eks‑szambelanowę Z synem przybranym – – „cóż Pan mówisz na nepotyzm? Chłopiec starszy od matki o rok i o głowę... Właśnie nadchodzą... ...jakże? runął ów Despotyzm”. Warstwa formalna. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Rodzaj wiersza. Wiersz sylabotoniczny, stroficzny, 13-zgłoskowiec (choć kilkakrotnie zostaje on rozbity:
wers 2: „Oto depesza” = pięć głosek + wers 3: „...jakże? Pan cieszy się zdrowiem” = osiem zgłosek; 5 + 8 = 13;
wers 12: „Może drugą...” = cztery głoski + wers 13: „...i jakże Despotyzm ów runął??” = dziewięć głosek, 4 + 9 = 13;
wers 16: „Właśnie nadchodzą” = pięć głosek + wers 17: „...jakże? runął ów Despotyzm” = osiem głosek, 5 + 8 = 13).
Układ rymów:
aabbcc, ccdeed, fgfg;
są to rymy żeńskie, dokładne. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Ostatni despotyzm. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Tytuł. Dwuznaczny, odnoszący się zarówno do tematu salonowej rozmowy, jak i sugerujący znaczenia szersze – symboliczne. Warstwa formalna. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Liryka pośrednia. Podmiot liryczny nie ujawnia się w wierszu bezpośrednio, „ukrywa się” za sytuacją, którą przedstawia. Wiersz naśladuje salonową rozmowę. Z tego wynika określony sposób zapisania (dialog) i specyficzna składnia naśladująca mowę potoczną. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Pierwsza część: „Cóż nowego?” – Despotyzm runął!... wraz opowiem: Oto depesza...” „... jakże? Pan cieszy się zdrowiem; Niech Pan siądzie! – depesza?... mówi?... – spocząć proszę – Któś nadchodzi! – to Baron – jakże? cenne zdrowie... Niech siądzie! – cóż? nowego nam Baron opowie... Druga część: „Depesza ta... co? mówi... może pomarańczę?... Lub może wody z cukrem?” – – „upadły szarańcze W Grecji – – na Cyprze brzeg się w otchłanie usunął! – W Cyruliku sewilskim występuje Pitta – – Pomarańcza, jak widzę, z Malty – wyśmienita!” „Może drugą?...” Trzecia część: * „... i jakże Despotyzm ów runął??” * Czwarta część: Lecz właśnie anonsują eks‑szambelanowę Z synem przybranym – – „cóż Pan mówisz na nepotyzm? Chłopiec starszy od matki o rok i o głowę... Właśnie nadchodzą... ...jakże? runął ów Despotyzm”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Kompozycja. Utwór zbudowany jest z czterech części, choć część trzecia stanowi w zasadzie przedłużenie strofy drugiej, tak więc można je potraktować jako jedną całość. Warstwa formalna. Fragment tekstu: „Cóż nowego?” – Despotyzm runął!... ...jakże? runął ów Despotyzm”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Klamra kompozycyjna. Wiersz zaczyna się i kończy pytaniem o despotyzm (czyli wydarzenia związane z upadkiem powstania styczniowego), skierowanym do podmiotu wiersza, który nie ma okazji na nie odpowiedzieć albo nie chce odpowiedzieć. Warstwa treściowa. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Wiersz naśladuje towarzyską rozmowę, która odbywa się w jakimś znanym salonie paryskim w latach 60. XIX wieku. Świadczą o tym słowa i realia tamtych czasów: „mekintosze”, „W Cyruliku sewilskim występuje Pitta”. O tym, że jest to salon, w którym zbiera się wytworne towarzystwo, świadczą tytuły, jakimi się honoruje gości: „baron”, „eks-szambelanowa”. Sytuacja, która została przedstawiona w wierszu, to błaha rozmowa salonowa, której przysłuchuje się podmiot liryczny utworu. Rozmowa pozornie na tematy polityczne i poważne (despotyzm, zmiany polityczne w Europie), w gruncie rzeczy schodzi na zagadnienia błahe (występy Pitty, plotki towarzyskie – przybrany syn baronowej). Warstwa treściowa. Fragment tekstu: „Cóż nowego?” – Despotyzm runął!... ...jakże? runął ów Despotyzm”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 7. Wiersz zaczyna się i kończy pytaniem o despotyzm (czyli wydarzenia związane z upadkiem powstania styczniowego), skierowanym do podmiotu wiersza, który nie ma okazji na nie odpowiedzieć albo nie chce odpowiedzieć.

Stanisław Barańczak. Garden party. - Pomarańcza, jak widzę, z Malty – wyśmienita! Norwid. Przepraszam, nie dosłyszałam nazwiska?... Banaczek?... Czy to czeskie nazwisko? A, polskie! To znaczy, pan z Polski? jakże miło. Państwo przyjechali całą rodziną? dawno?”, „No nie, wybacz, Sally, zamęczasz pytaniami, a trzeba, po pierwsze, zaprowadzić do stołu – proszę, tu krakersy, potato chips, sałatka – pan sobie naleje sam, prawda? Witaj, Henry –”, „I co też się dzieje ostatnio w Polsce? Co porabia Wa..., no, ten z wąsami, zna go pan osobiście? nie? Widzę czasami w dzienniku demonstracje – choć czy można wierzyć tej naszej telewizji, koszmar, prawda? jeży się włos od wszystkich tych reklam – cenzury – Europejczycy słusznie twierdzą, że kultury nam brakuje –”, „Cześć, jestem Sam. Mówi mi Billy, że Pan z Polski – znam Polskę, widziałem dwa filmy z Papieżem – ten wasz Papież nic nie wie o świecie, straszny konserwatysta –”, „A jak pańskie dzieci? Mówią już po angielsku? czy chodzą do dobrej szkoły?”, „Te szkoły publiczne to problem numer jeden, niestety –”, „Nie zgadzam się, Sammy, szkoły są lepsze, jeśli rodzice, my sami, dbamy o to –”, „Tak, ale ten budżet federalny –”, „Hej, wy tam, skończcie wreszcie, co to za fatalny obyczaj – dyskutować przy winie, zakąsce na poważne tematy –”, „Więc? co słychać w Polsce? Warstwa formalna. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Rodzaj wiersza. Wiersz wolny, stychiczny, zróżnicowany układ rymów – parzyste i przeplatane; w konstrukcji rymotwórczej wiersza zastosowany został w kilku wersach rodzaj paronomazji, która polega na rymowaniu wyrazów o powtarzalnym układzie głosek („Sammy – sami”, „federalny – fatalny”, „zakąsce – Polsce”) – zabieg ten doskonale podkreśla ironiczny wydźwięk wiersza i wskazuje na dwuznaczne znaczenie wyrazów. Wiersz naśladuje dialog; poeta osiągnął ten efekt poprzez: zapisanie wypowiedzi w cudzysłowie, zdania pytające, zdania niedokończone, pauzy. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Garden party. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Tytuł. Określa sytuację, w jakiej znajduje się podmiot liryczny, wskazuje na miejsce i okoliczności, podkreślając (poprzez użycie języka angielskiego), że podmiot liryczny znajduje się w Stanach Zjednoczonych. Warstwa formalna. Fragment tekstu: - Pomarańcza, jak widzę, z Malty – wyśmienita! Norwid. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Motto. Zaczerpnięte z wiersza Ostatni despotyzm, wskazuje, że utwór powstał z inspiracji tekstem Norwida. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Przepraszam, nie dosłyszałam nazwiska?... Banaczek?... Czy to czeskie nazwisko? Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Wiersz rozpoczyna się pytaniami skierowanymi do podmiotu lirycznego. Bohater utworu jest Polakiem i jednym z gości na przyjęciu, które odbywa się w domu (a dokładniej w ogrodzie, bo to garden party) u jakiejś amerykańskiej rodziny. Wiersz jest zapisem towarzyskiej konwersacji. Podmiot liryczny jako przybysz z Polski budzi pewne zainteresowanie wśród amerykańskich gości. W kolejnych miniscenkach, czyli w kolejnych dialogach (raczej pozornych, bo podmiot liryczny wiersza nic nie mówi) z amerykańskim gospodarzami i ich gośćmi, poeta pokazuje niewiedzę Amerykanów na temat Polski, prezentuje ich stereotypowe sądy o naszym kraju (oparte głównie na wiadomościach telewizyjnych) i ograniczone do postaci Lecha Wałęsy i Jana Pawła II. Amerykanie nie interesują się Polską, lecz tylko tym, co bezpośrednio ich dotyczy (nadmiar reklam w telewizji, problem szkół publicznych, budżet federalny). Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Co to za fatalny obyczaj – dyskutować przy winie, zakąsce na poważne tematy –”, „Więc? co słychać w Polsce? Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Rozmowy na poważne tematy są nieustannie przerywane przez grzecznościowe, nic nie znaczące wypowiedzi, zaproszenia gospodarzy do jedzenia i picia. Wypowiedź jednego z uczestników przyjęcia: „co to za fatalny obyczaj – dyskutować przy winie i zakąsce na poważne tematy” zestawiona z kończącym wiersz pytaniem: „co słychać w Polsce?” nadaje zakończeniu wiersza wydźwięk silnie ironiczny.

Schemat interaktywny przedstawia utwór Ostatni despotyzm Norwida. Treść utworu: „Cóż nowego?” — „Despotyzm runął!… Wraz opowiem… / Oto depesza…” / „Jakże pan cieszy się zdrowiem? / Niech pan siędzie! Depesza? mówi… Spocząć proszę. / Lecz co słyszę! W przysionku chrzęszczą mekintosze / Ktoś nadchodzi! — To baron! Jakże cenne zdrowie? / Niech siędzie! Cóż nowego nam baron opowie?…” / „Depesza ta co mówi?… Może pomarańczę?… / Lub może wody z cukrem?” — „Upadły szarańcze / W Grecji… Na Cyprze brzeg się w otchłanie usunął… / W Cyruliku Sewilskim / występuje Pitta… / — Pomarańcza, jak widzę, z Malty — wyśmienita!” / „Może drugą?…” / „I jakże despotyzm ów runął?” / Lecz — właśnie anonsują eksszambelanowę / Z synem przybranym… — Cóż pan mówisz na nepotyzm? / Chłopiec starszy od matki o rok i o głowę… / Właśnie nadchodzą… / Jakże? Runął ów despotyzm?». Fragmenty utworu są oznaczone różnymi kolorami, co prezentuje zastosowane w nim środki stylistyczne. Pauzy i wypowiedzi w cudzysłowach. W tekście znaczone są wszystkie myślniki oraz każdy cudzysłów. Zapisywanie niektórych słów drukiem rozstrzelonym. Są to następujące fragmenty: Depesza?... mówi?... Depesza ta… Zdanie niedopowiedziane, urwane. Są to następujące fragmenty: Oto depesza… Cenne zdrowie… Nowego nam Baron opowie… Depesza ta… co? mówi… może pomarańczę?... Może drugą?... …i jakże Despotyzm ów runął? Właśnie nachodzą… …jakże? Runął ów Despotyzm. Zdania wykrzyknikowe i pytające. Są to następujące fragmenty: Despotyzm runął!... Niech Pan siądzie! Depesza?... mówi…? Któś nadchodzi! Niech siądzie! Cóż? Depesza ta… co? Może pomarańczę?... Lub może wody z cukrem? W Grecji — — na Cyprze brzeg się otchłanie usunął! — Pomarańcza, jak widzę, z Malty — wyśmienita! Może drugą?... …i jakże Despotyzm ów runął? Cóż Pan mówisz na nepotyzm? Powtórzenia. Są to następujące fragmenty: Despotyzm runął!... Depesza. Jakże? Pan cieszy się zdrowiem. Niech Pan siądzie! Depesza?... Niech siądzie! Depesza. Despotyzm ów runął? Runął ów despotyzm. Inwersja. Inwersja, czyli szyk przestawny. Są to następujące fragmenty: Depesza?... mówi?... Depesza ta… co? mówi… Epitety. Są to następujące fragmenty: Cenne zdrowie. Pomarańcza wyśmienita. Syn przybrany.

Schemat interaktywny przedstawia utwór Garden party Barańczaka. Treść wiersza: „Przepraszam, nie dosłyszałam nazwiska? ...Banaczek? ... / Czy to czeskie nazwisko? A, polskie! To znaczy, / pan z Polski? jakże miło. Państwo przyjechali / całą rodziną? dawno?”, „No nie, wybacz, Sally, / zamęczasz pytaniami, a trzeba, po pierwsze, / zaprowadzić do stołu – proszę, tu krakersy, / potato chips, sałatka – pan sobie naleje / sam, prawda? Witaj Henry –”, „I co też się dzieje / ostatnio w Polsce? Co porabia Wa..., no, ten z wąsami, / zna go pan osobiście? Nie? Widzę czasami / w dzienniku demonstracje – choć czy można wierzyć / tej naszej telewizji, koszmar, prawda? Jeży / się włos od wszystkich tych reklam – cenzury – / Europejczycy słusznie twierdzą, że kultury / nam brakuje-”, „Cześć, jestem Sam. Mówi mi Billy, / że pan z Polski - znam Polskę, widziałem dwa filmy / z Papieżem – ten wasz Papież nic nie wie o świecie, / straszny konserwatysta -”, „A jak pańskie dzieci? / Mówią już po angielsku? Czy chodzą do dobrej / szkoły?”, „Te szkoły publiczne to problem / numer jeden, niestety –”, „Nie zgadzam się, Sammy, / szkoły są lepsze, jeśli rodzice, my sami, / dbamy o to -”, „Tak, ale budżet federalny –”, / „Hej, wy tam, skończcie wreszcie, co to za fatalny / obyczaj – dyskutować przy winie, zakąsce / na poważne tematy -”, „Więc? co słychać w Polsce?”. Fragmenty tekstu są oznaczone różnymi kolorami, co prezentuje zastosowane w nim środki stylistyczne. Słowa obce z języka angielskiego. Są to następujące fragmenty: Garden party. Potato chips. Pauzy oraz wypowiedzi zapisywane w cudzysłowach. W tekście znaczone są wszystkie myślniki oraz każdy cudzysłów. Zdania wykrzyknikowe i pytające, zdania zapisane w cudzysłowie. Są to następujące fragmenty: Przepraszam, nie dosłyszałem nazwiska?... Banaczek?... Czy to czeskie nazwisko? A, polskie! To znaczy, pan z Polski? Całą rodziną? Dawno? Pan sobie naleje sam, prawda? I co też się dzieje ostatnio w Polsce? Co porabia Wa…, no, ten z wąsami, zna go pan osobiście? Nie? A jak pańskie dzieci? Mówią już po angielsku? Czy chodzą do dobrej szkoły? Więc? Co słychać w Polsce? Epitety. Są to następujące fragmenty: Czeskie nazwisko. Całą rodziną. Naszej telewizji. Dobrej szkoły. Szkoły publiczne. Problem numer jeden. Budżet federalny. Fatalny obyczaj. Poważne tematy. Elipsa. Są to następujące fragmenty: Pan z Polski? Jeży się włos od wszystkich tych reklam — cenzury. Szkoły publiczne to problem numer jeden. Powtórzenia. Są to następujące fragmenty: I co też się dzieje ostatnio w Polsce? Więc? Co słychać w Polsce? Zdanie niedopowiedziane, urwane. Są to następujące fragmenty: Przepraszam, nie dosłyszałem nazwiska?... Banaczek?... Co porabia Wa…, no, ten z wąsami. Przerzutnie. Jest ich bardzo dużo – spełniają podwójną rolę: 1) kawałkując tekst, dzieląc go, upodabniają język wiersza do wypowiedzi mówionej; 2) podziały tekstu podkreślają pewne słowa, sugerują ich wieloznaczność. Są to następujące fragmenty. To znaczy, (przerzutnia) pan z Polski? Przyjechali (przerzutnia) całą rodziną? Pan sobie naleje (przerzutnia) sam. I co też się dzieje (przerzutnia) ostatnio. Widzę czasami (przerzutnia) w dzienniku. Czy można wierzyć (przerzutnia) tej. Jeży (przerzutnia) się włos. Kultury (przerzutnia) nam brakuje. Mówi mi Billi, (przerzutnia) że Pan z Polski. Widziałem dwa filmy (przerzutnia) z Papieżem. Czy chodzą do dobrej (przerzutnia) szkoły? To problem (przerzutnia) numer jeden. My sami, (przerzutnia) dbamy o to. Dyskutować przy winie, zakąsce (przerzutnia) na poważne tematy. Inwersja. Inwersja, czyli szyk przestawny. Jest to następujący fragment. Kultury nam brakuje.

Stanisław Barańczak. Garden party. - Pomarańcza, jak widzę, z Malty – wyśmienita! Norwid. Przepraszam, nie dosłyszałam nazwiska?... Banaczek?... Czy to czeskie nazwisko? A, polskie! To znaczy, pan z Polski? jakże miło. Państwo przyjechali całą rodziną? dawno?”, „No nie, wybacz, Sally, zamęczasz pytaniami, a trzeba, po pierwsze, zaprowadzić do stołu – proszę, tu krakersy, potato chips, sałatka – pan sobie naleje sam, prawda? Witaj, Henry –”, „I co też się dzieje ostatnio w Polsce? Co porabia Wa..., no, ten z wąsami, zna go pan osobiście? nie? Widzę czasami w dzienniku demonstracje – choć czy można wierzyć tej naszej telewizji, koszmar, prawda? jeży się włos od wszystkich tych reklam – cenzury – Europejczycy słusznie twierdzą, że kultury nam brakuje –”, „Cześć, jestem Sam. Mówi mi Billy, że Pan z Polski – znam Polskę, widziałem dwa filmy z Papieżem – ten wasz Papież nic nie wie o świecie, straszny konserwatysta –”, „A jak pańskie dzieci? Mówią już po angielsku? czy chodzą do dobrej szkoły?”, „Te szkoły publiczne to problem numer jeden, niestety –”, „Nie zgadzam się, Sammy, szkoły są lepsze, jeśli rodzice, my sami, dbamy o to –”, „Tak, ale ten budżet federalny –”, „Hej, wy tam, skończcie wreszcie, co to za fatalny obyczaj – dyskutować przy winie, zakąsce na poważne tematy –”, „Więc? co słychać w Polsce? Warstwa formalna. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Motto: zaczerpnięte z wiersza Norwida.
Wiersz naśladuje rozmowę, efekt ten został osiągnięty poprzez: zapisanie wypowiedzi w cudzysłowie, zdania pytające, wykrzyknikowe, niedokończone, pauzy, powtórzenia.
Przerzutnie.
Epitety.
Słowa obce.
Inwersja.
Elipsa. Warstwa treściowa. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Podmiot liryczny – Polak – jest gościem na amerykańskim garden party. Budzi pewne zainteresowanie towarzystwa, które pozornie chce się czegoś dowiedzieć o sytuacji w Polsce. W rzeczywistości jest zainteresowane wyłącznie swoimi problemami. Minidialogi ujawniają niewiedzę Amerykanów na temat Polski (cała wiedza na temat Polski ogranicza się do znajomości, zresztą raczej powierzchownej, osoby Jana Pawła II i Lecha Wałęsy). Próby poważnych rozmów są nieustannie przerywane przez grzecznościowe frazy. Interpretacja. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Barańczak podejmuje w swoim wierszu kilka istotnych problemów. Motto zaczerpnięte z wiersza Norwida wskazuje, że będą to w jakiejś mierze zagadnienia podobne do tych, o których pisał romantyczny poeta. Jeśli weźmiemy pod uwagę czas powstania utworu, a także okoliczności, w jakich został napisany, to będzie to wiersz o sytuacji Polaka, który w latach 80. XX wieku znalazł się w Stanach Zjednoczonych. Zderzony z obcą kulturą i cywilizacją, czuje się obco i nie potrafi znaleźć sobie miejsca w tym świecie. Na czym polegają różnice kulturowe? Autor pokazuje dwa różne światy: z jednej strony bogate, konsumpcyjne, demokratyczne społeczeństwo amerykańskie, zainteresowane wyłącznie swoimi sprawami. Z drugiej strony Polska lat 80., biedne państwo ze skomplikowaną historią, wyzwalające się spod komunistycznych rządów. Czy obywatele tych krajów mogą się porozumieć i zrozumieć? Raczej nie, ponieważ ich doświadczenia, mentalność, spojrzenie na świat są zupełnie inne, mówią oni innymi (nie tylko w sensie dosłownym) językami.
Wiersz Barańczaka jest także satyrą obyczajową na społeczeństwo amerykańskie. Autor obnaża ograniczenie Amerykanów, ich niewiedzę na temat Polski, posługiwanie się stereotypami (Polska = Papież + Wałęsa), ciasne horyzonty umysłowe. (W tym miejscu nasuwa się uwaga na temat czytania tego wiersza dzisiaj, ponad 20 lat od jego wydania, gdy tak wiele zmieniło się w sytuacji polityczno-społecznej Polski; czy dzisiaj my, Polacy, nie staliśmy się społeczeństwem konsumpcyjnym? Czy takie garden party nie mogłoby się odbyć dzisiaj w Warszawie lub w Krakowie? Czy goście nie dyskutowaliby o nadmiarze reklam w telewizji lub o tym, czy lepiej posłać dzieci do szkoły państwowej, czy prywatnej?).
Najważniejszym wyróżnieniem wiersza jest ironia (jedna z podstawowych cech całej twórczości Barańczaka), która obnaża ograniczenie amerykańskiego społeczeństwa oraz język, jakim się posługuje. To ostatnie nie odnosi się już zresztą tylko do kultury amerykańskiej. Barańczak pokazuje, w jaki sposób język, zamiast ułatwiać komunikację, utrudnia ją, a nawet uniemożliwia prawdziwe porozumienie. Aby pokazać niedoskonałość języka, autor stosuje wiele zabiegów: jego bohaterowie mówią niepełnymi, często urwanymi zdaniami (pokazują to np. pauzy), wchodzą sobie w słowo, przekręcają wyrazy („Banaczek” zapewne zamiast „Barańczak”) lub nie pamiętają ich („Wa..., no, ten z wąsami”). Autor bawi się także rymami: „federalny – fatalny”, „zakąsce – Polsce”, które poprzez swoje skojarzenia wywołują efekt nieco groteskowy (np. w zestawieniu Polski z zakąską). Także zakończenie wiersza okazuje się pełną ironii pointą – po przemowie o niestosowności poruszania poważnych tematów na przyjęciu pada pytanie o to, „co słychać w Polsce?”. Bohaterowie wiersza wypowiadają bardzo wiele słów, które tak naprawdę nic nie znaczą, gdyż jest to towarzyska rozmowa o niczym. Wiersz podejmuje więc uniwersalne zagadnienie – niemożliwości porozumienia z drugim człowiekiem, w czym przeszkodą jest język (który może być także narzędziem zniewolenia), a także brak zainteresowania drugim człowiekiem.