Przeczytaj
Rozbudzone nadzieje
Symbolem „drugiej Polski” stała się budowa Huty Katowice. Powstały też wtedy inne duże zakłady przemysłowe, m.in. kopalnia węgla brunatnego i elektrownia w Bełchatowie oraz rafineria gdańska. Przemysł ciężki wciąż był najważniejszy, choć zwiększono także nakłady na rozwój transportu (m.in. na budowę trasy Warszawa–Katowice, tzw. gierkówki).
Początkowo sukcesy polityki gospodarczej Gierka były widoczne: produkcja przemysłowa zwiększyła się o połowę, dochód narodowy wzrastał, Polaków było stać na więcej towarów dawniej luksusowych, udało się też unowocześnić polską wieś, przede wszystkim dzięki zakupieniu dużej ilości maszyn rolniczych. Modernizacja kraju okazała się jednak powierzchowna, a centralnie zarządzane przedsiębiorstwa były nieefektywne. Polska importowała więcej, niż eksportowała, przy czym towary wytworzone z półfabrykatówpółfabrykatów kupionych na Zachodzie po normalnych cenach sprzedawała po niekorzystnym kursie. „Cud gospodarczy” skończył się wraz z pożyczonymi dewizamidewizami. Pozostały niespłacone kredyty i rozbudzone oczekiwania społeczne. Pod koniec lat 70. Polaków coraz bardziej absorbowały narastające problemy z zapewnieniem sobie nawet podstawowych środków do życia.
Doszło do tego, że w sklepach spożywczych na półkach stał jedynie ocet. Coraz więcej towarów było na kartkikartki, to jednak nie rozwiązywało problemów z zaopatrzeniem, ponieważ do sprzedaży trafiało za mało produktów, żeby pokryć nawet limity kartkowe. Wydłużały się kolejki, ludzie ustawiali się przed sklepami już w nocy i informowali znajomych o tym, że gdzieś zostanie „rzucony” jakiś towar.
W Polsce powojennej kartki na żywność zniesiono w 1949 r., jednak pogarszająca się sytuacja gospodarcza jeszcze kilkakrotnie zmuszała władze do czasowego reglamentowania niektórych towarów. Talony na cukier wprowadzono w drugiej połowie lat 70. XX w. W 1981 r. reglamentacją objęto kolejne produkty: mięso, masło, środki czystości, benzynę, słodycze, papierosy i alkohol. Kartki stały się stałym elementem rzeczywistości gospodarczej PRL. Były też talony na samochód, przydziały na mieszkanie i bony na zakup deficytowych towarów. W latach 80. XX w. nawet papier toaletowy należał do produktów reglamentowanych – można go było kupić po okazaniu kwitu ze skupu makulatury (1 rolka za 1 kg makulatury). Ostatnie kartki zostały wycofane w 1989 r.
Produkty niedostępne w powszechnej sprzedaży można było kupić za dewizy w sieci sklepów Pewex (Przedsiębiorstwo Eksportu Wewnętrznego), powstałej w latach 70. Sprzedawano tam zarówno eksportowe towary krajowe, jak i zagraniczne, np. dżinsy, sprzęt RTV, klocki Lego, słodycze, papierosy, alkohol czy kosmetyki. Ceny ustalano na podstawie kursu dolara. Jednym z celów utworzenia sieci sklepów dewizowych było pozyskanie od społeczeństwa i zgromadzenie przez państwo maksymalnej ilości walut zagranicznych. Doprowadziło to do absurdalnej sytuacji: obywatele mogli legalnie kupować za dewizy, których formalnie nie posiadali, ponieważ handel walutą zagraniczną był w PRL zabroniony.
Protesty w 1976 r. i rozwój opozycji
W czerwcu 1976 r. ponownie ogłoszono podwyżki cen żywności, średnio o 70%. Doszło do protestów robotniczych, które najbardziej burzliwy przebieg miały w Ursusie, Płocku czy Radomiu, gdzie 25 czerwca 1976 r. protestujący podpalili budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Władze, mimo że w innych miastach zwlekały z użyciem siły, to do Radomia sprowadziły nawet oddziały ZOMOZOMO. Miasto spacyfikowano z użyciem gazu łzawiącego i armatek wodnych. Wielu uczestników demonstracji aresztowano i znęcano się nad nimi – byli przeganiani przez tzw. ścieżki zdrowiaścieżki zdrowia, czyli szpalery milicjantów, którzy bili pałkami biegnących między nimi ludzi.
Zastanów się, dlaczego do Radomia wysłano ZOMO. Jakie działania groźne dla władzy podjęli demonstranci?
We wrześniu 1976 r. Warszawie opozycjoniści utworzyli Komitet Obrony Robotników (KOR)Komitet Obrony Robotników (KOR). Środowisko KOR skupiało ludzi o różnych poglądach, których celem było organizowanie pomocy prawnej i finansowej dla aresztowanych robotników i ich rodzin. Dzięki temu represjonowani, których pozbawiono pracy, mieli środki do życia. Pod koniec września przedstawiciele KOR wystosowali apel do społeczeństwa i władz państwowych, w którym przedstawiali sytuację w kraju i opisywali cele Komitetu:
Apel do społeczeństwa i władz PRL, Warszawa, 23 września 1976 r.
Robotniczy protest przeciw wygórowanym podwyżkom, który był wyrazem postawy całego niemal społeczeństwa, pociągnął za sobą brutalne prześladowania. W Ursusie i innych miastach bito, kopano i masowo aresztowano demonstrantów. Najszerszy zasięg miało wyrzucanie z pracy, co oprócz aresztowań szczególnie uderzyło w rodziny represjonowanych.
Stosowanie represji z reguły związane było z łamaniem prawa przez organa władzy. Sądy wydawały orzeczenia bez materiału dowodowego, z pracy wyrzucano, naruszając przepisy k.p. Nie cofnięto się przed wymuszaniem przemocą zeznań. Postępowanie takie nie jest, niestety, u nas nowością. Wystarczy przypomnieć bezprawne represje, które spadły na sygnatariuszy listów protestujących przeciwko zmianom w konstytucji: niektórych wyrzucano z pracy, uczelni, bezprawnie przesłuchiwano, szantażowano. Od dawna jednak represje nie były tak brutalne i masowe jak ostatnio. Po raz pierwszy od wielu lat aresztowaniom i przesłuchiwaniom towarzyszy terror fizyczny.
Ofiary obecnych represji nie mogą liczyć na żadną pomoc i obronę ze strony instytucji do tego powołanych, np. związków zawodowych, których rola jest żałosna. Pomocy odmawiają też agendy opieki społecznej. W tej sytuacji rolę tę musi wziąć na siebie społeczeństwo, w którego interesie wystąpili prześladowani. Społeczeństwo bowiem nie ma innych metod obrony przed bezprawiem jak solidarność i wzajemna pomoc.
Dlatego niżej podpisani zobowiązują Komitet Obrony Robotników celem zainicjowania wszechstronnych form obrony i pomocy. Niezbędna jest pomoc prawna, finansowa, lekarska. Nie mniej istotna jest pełna informacja o prześladowaniach. Jesteśmy przekonani, że jedynie publiczne ujawnienie poczynań władzy może być skuteczną obroną. Dlatego m.in. prosimy wszystkich, którzy ulegli prześladowaniom lub wiedzą o nich, o przekazywanie członkom Komitetu wiadomości na ten temat.
Według informacji posiadanych przez członków Komitetu dotychczas zebrano już i użyto na cele pomocy ok. 160 tys. zł. Potrzebom tym jest w stanie zaradzić jedynie szeroka inicjatywa społeczeństwa. Gdziekolwiek w kraju są represjonowani – obowiązkiem społeczeństwa jest organizowanie się celem ich obrony. W każdym środowisku, w każdym zakładzie powinni znaleźć się ludzie odważni inicjujący zbiorowe formy pomocy.
Zastosowane wobec robotników represje stanowią naruszenie podstawowych praw człowieka uznanych zarówno w prawie międzynarodowym, jak i obowiązujących w polskim prawodawstwie: prawo do pracy, prawo do swobodnego wyrażania własnych przekonań, prawo do udziału w zebraniach i demonstracjach. Dlatego Komitet domaga się amnestii dla skazanych i aresztowanych oraz przywrócenia wszystkim represjonowanym pracy – solidaryzując się w tych żądaniach z uchwałą Konferencji Episkopatu z dnia 9 września 1976 r.
Komitet wzywa społeczeństwo do poparcia tych żądań.
Jesteśmy jak najgłębiej przekonani, iż powołując Komitet Obrony Robotników do życia oraz działania, spełniamy obowiązek ludzki i patriotyczny, służąc dobrej sprawie Ojczyzny, Narodu, Człowieka.
Komitet Obrony Robotników – ofiar represji w związku z wydarzeniami 25 czerwca 1976 r.
Jerzy Andrzejewski, Stanisław Barańczak, Ludwik Cohn, Jacek Kuroń, Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, Antoni Macierewicz, Piotr Naimski, Antoni Pajdak, Józef Rybicki, Aniela Steinsbergerowa, Adam Szczypiorski, ks. Jan Zieja, Wojciech Ziembiński.
Cytat za: Zygmunt Hemmerling, Marek Nadolski, Opozycja demokratyczna w Polsce 1976–1980. Wybór dokumentów, Warszawa 1994, s. 112–114.
Indeks dolny Z czego wynikała potrzeba powołania komitetu? Jak zinterpretujesz jego pierwotną i późniejszą nazwę? Indeks dolny koniecZ czego wynikała potrzeba powołania komitetu? Jak zinterpretujesz jego pierwotną i późniejszą nazwę?
KOR wydawał też w drugim obiegudrugim obiegu, czyli poza cenzurącenzurą, „Biuletyn Informacyjny KOR”, z którego można się było dowiedzieć m.in. o przebiegu wypadków czerwcowych.
W 1976 r. zmieniono konstytucję PRL, dodano zapisy o tym, że Polska jest państwem socjalistycznym, PZPR zaś – „przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu”. Pojawił się też zapis o nierozerwalnej przyjaźni ze Związkiem Sowieckim.
Choć sytuacja gospodarcza w Polsce coraz bardziej się pogarszała, w telewizji, radiu i prasie kontynuowano propagandępropagandę sukcesu. Wydatki państwa przeznaczano głównie na konsumpcję kosztem rozwoju energetyki i transportu. Płace wprawdzie rosły, ale w związku z ogólnym obniżeniem wydajności gospodarki pogarszało się zaopatrzenie sklepów. Rosły długi zagraniczne, a ich obsługa pochłaniała dochody z eksportu. Tymczasem jednak władze, by uchronić kraj przed upadkiem gospodarczym i wybuchem niezadowolenia społeczeństwa, nie mając pomysłu na poprawę sytuacji, zaciągały kolejne kredyty.
W obliczu wzrostu aktywności działaczy opozycyjnych coraz trudniej było utrzymać w tajemnicy informacje o fatalnej sytuacji gospodarczej, szykanach wobec współpracowników KOR i nadużyciach władzy. Środowiska opozycyjne pod koniec lat 70. działały coraz bardziej jawnie, co w okresie odprężenia w stosunkach międzynarodowych utrudniało ich likwidację. W 1977 r. grupa działaczy niepodległościowych (m.in. Andrzej Czuma i Leszek Moczulski) powołała Ruch Obrony Praw Człowieka i ObywatelaRuch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), którego celem programowym była walka o przestrzeganie przez władzę komunistyczną praw człowieka i obywatela. Pod koniec lat 70. zaczęły powstawać wolne związki zawodowewolne związki zawodowe; w gdańskim związku działał m.in. Lech Wałęsa.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DHpUBYzkv
Nagranie filmowe dotyczące protestów w 1976 roku i rozwoju opozycji.
Słownik
(z łac. censura – sąd, krytyka) kontrola, zazwyczaj państwowa, nad przekazywaniem i upowszechnianiem informacji (obejmująca m.in. prasę, widowiska teatralne, audycje radiowe itd.); urzędowa ocena ich pod względem np. prawnym, politycznym i moralnym; cenzura prewencyjna – weryfikowanie treści przed ich upowszechnieniem; cenzura represyjna – weryfikowanie treści po ich upowszechnieniu
(z franc. devise od łac. divisa – znak odróżniający) zagraniczne środki płatnicze (pieniądze, czeki itd.), którymi można się posługiwać w obrocie międzynarodowym
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wszelkiego rodzaju publikacje musiały uzyskać akceptację cenzury – Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk. Już w latach 60. zaczęły się pojawiać druki i wydawnictwa powstałe i kolportowane poza legalną siecią, a pod koniec lat 70. ten tzw. drugi obieg wydawniczy był sprawnie działającym systemem, który w tysięcznych nakładach udostępniał Polakom dzieła autorów nieakceptowanych przez władze
bony/kupony uprawniające do nabywania towarów; w PRL nie zastępowały one pieniędzy, wprowadzały ograniczenia w kupnie pewnych produktów do ściśle określonej ilości; stosowane w gospodarkach w czasie niedoborów na rynku spowodowanych np. wojną i w okresie powojennym
organizacja opozycyjna działająca w latach 1976–1977, sprzeciwiała się polityce represji władz PRL wobec uczestników protestów z czerwca 1976 r.
(z łac. propagare – krzewić, szerzyć) celowe działania mające doprowadzić do określonych zachowań i poglądów oraz służące do upowszechnienia informacji korzystnych dla nadawcy; w języku potocznym synonim kłamstwa i manipulacji
produkt surowy wymagający dalszej obróbki; półprodukt
organizacja antykomunistyczna i niepodległościowa powołana w 1977 r.; w chwili powstania liczyła 80–120 osób, a jej celem było wymuszenie na władzy ratyfikowania Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i Obywatela
ironiczne określenie formy tortur stosowanych w PRL przez SB, ZOMO i MO, zwłaszcza wobec działaczy opozycji, polegała ona na uderzaniu pałkami milicyjnymi aresztanta biegnącego pomiędzy dwoma szeregami bijących
organizacje związków zawodowych niezależnych od wpływów PZPR i władz państwowych, tworzone od 1978 r. przede wszystkim przez członków KOR i ROPCiO (definicja na podstawie Encyklopedii PWN)
oddziały Milicji Obywatelskiej powołane w drugiej połowie 1956 r. do tłumienia protestów społecznych, a także do udzielania pomocy ludności w czasie klęsk żywiołowych i ochrony imprez masowych
Słowa kluczowe
Edward Gierek, gierkówka, kartki, Polska, 1976 rok, czerwiec 1976, Polska w latach 1957–1981, komunizm w Polsce
Bibliografia
A. Jezierski, B. Petz, Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944–1985, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
W. Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Difin, Warszawa 2010.
J. Skodlarski, Historia gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.