Ra66WTzVlxMdd1

Jan Chryzostom Pasek urodził się ok. 1636 r. koło Rawy Mazowieckiej. Pochodził z drobnej szlachty; od 1656 pod komendą S. Czarnieckiego brał udział w wojnie ze Szwedami, Siedmiogrodem i Moskwą; podczas rokoszu J. Lubomirskiego walczył po stronie króla; 1667 osiadł na gospodarstwie w Krakowskiem. Zmarł w 1701 lub 1702 r. w Niedzieliskach. W Pamiętnikach z okresu 1656–88 zawarł barwny obraz życia ówczesnej szlachty polskiej. Zachwycał się nimi A. Mickiewicz, czerpali z nich m.in. J. Słowacki, J.I. Kraszewski i H. Sienkiewicz.

Pierwsza część Pamiętników obejmuje okres 1656–1688. Pasek przez dziesięć lat wiódł żywot wojaka, stąd spora część opisanych przezeń historii dotyczy właśnie jego wojennych przygód: potopu szwedzkiego (1656), najazdu Rakoczego (1657), wojny z Rosją (1660–1666) oraz rokoszu Lubomirskiego. Druga część Pamiętników, począwszy od roku 1667, przenosi czytelnika z pól bitewnych w barwny świat szlacheckich włości, sejmikowej dyplomacji i codziennych relacji międzyludzkich.

W burzliwym wieku XVII ludzie zaczęli odczuwać coraz większą potrzebę upamiętniania ważnych wydarzeń, których byli świadkami lub uczestnikami. Kult przeszłości i tradycji oraz waga, jaką przywiązywano do historii własnego rodu, kazały spisywać w najdrobniejszych szczegółach także własne dzieje. Takie są początki polskiego pamiętnikarstwa. To głównie z relacji pamiętnikarzy można dziś czerpać wiedzę na temat kultury, mentalności, upodobań, zwyczajów i życia codziennego ówczesnej szlachty.

Sposób kształtowania wypowiedzi nie jest u Paska jednorodny. Autor, w zależności od tego, co i z jakiej perspektywy opowiada, swobodnie przechodzi z jednego stylu w drugi. Każdy z przytoczonych niżej trzech fragmentów Pamiętników napisany jest nieco inaczej.

Żołnierz

Na początku jednej z opowieści o zmaganiach wojennych narrator stara się oddać atmosferę niespodziewanego wymarszu. Swoje poczucie jedności z kompanami podkreśla nie tylko formą „my”, ale i wzmianką na temat dzielonej wspólnie niepewności co do przyczyn rozkazu dowódcy oraz celu wyprawy. Pasek doskonale oddaje atmosferę oczekiwania. Utrzymana w czasie przeszłym relacja przybiera formę teraźniejszą, przez co opowieść nabiera dynamizmu, a czytelnik w napięciu oczekuje dalszego rozwoju zdarzeń. Już niebawem po opisie przeprawy oddziału przez rzekę następuje relacja ze starcia z wojskami moskiewskimi, które zaatakowały litewski podjazd:

Od pierwszego zdania czytelnik znajduje się w centrum walki i obserwuje bitwę oczyma jednego z jej uczestników. Narrator dba zarówno o ogólną orientację odbiorcy w przedstawianej sytuacji, jak i o oddanie jej dramaturgii. Stosuje w tym celu różne środki – od metonimii (u nich serce coraz mniejsze) i obrazowego porównania (Litwini jak stado powiązanych baranów; wysyp żołnierzy jak z rękawa), poprzez wykrzyknienia, zdania eliptyczne i równoważniki zdań, które oddają panujący na polu walki chaos i dynamikę wypadków (Nuż w się! Widzą, że coraz przybywa [wojska]), po syntetyczne i dosadne określenia (rąbanina sroga, trupi lecą). Można założyć, że Sienkiewicz, pisząc Trylogię, szlifował swój narracyjny warsztat właśnie na dziele Paska. Świadczą o tym wyraźne nawiązania do zdarzeń i postaci, choćby do  pułkownika Kmicica, imiennika głównego bohatera Potopu.

Mówca

Fragment pochodzi z kilkunastostronicowej wypowiedzi relacjonującej proces obwinienia Paska o zdradę Rzeczypospolitej. Narracja pamiętnikarska ustępuje miejsca serii mów oskarżających i obronnych, a całość przypomina traktat oratorski z zachowaniem wszelkich reguł retoryki. Czytelnik bez trudu dostrzeże podobieństwo cytowanego fragmentu Pamiętników Paska z dziełami Modrzewskiego czy Skargi. Stereotypowe alegorie ojczyzny‑matki, apostrofy do odbiorców, kreacja rodowitego Polaka patrioty, liczne makaronizmymakaronizmymakaronizmy – wszystko to kształtuje styl dumnej przemowy. Paskowi zmienia sposób relacji: od prezentowanie własnej biografii przechodzi do popisu oratorskiego. Oczywiste są wątpliwości czytelnika, czy po latach możliwe jest tak dokładne odtworzenie kształtu własnej przemowy. Tak naprawdę nie pamięć kieruje tu piórem pamiętnikarza, ale wyuczona w kolegium jezuickim retoryka. Pod względem literackim te rozwlekłe nieraz oracje wyraźnie ustępują żywej narracji uczestnika zdarzeń.

Ziemianin

W zacytowanym fragmencie Pamiętników nie ma zawiłych, skomplikowanych składniowo zdań. Napisany jest stylem potocznym, dzięki czemu czyta się go nad wyraz lekko. Anegdotyczne, okraszone humorem sceny z życia ziemiańskiego stanowią prawdziwy miąższ tej części dzieła. Fragmenty te mają postać opowiadań lub małych scenek dramatycznych z Janem Chryzostomem w roli głównej. Ich nieodłącznym składnikiem jest dialog lub przytoczone wypowiedzi uczestników sytuacji.

W XVII w., kiedy nie istniała jeszcze norma języka pisanego, wzorowanie tekstów pisanych na wypowiedziach mówionych było powszechne, jednak ostateczny ich kształt zawsze zależał od piszącego. Dlatego właśnie we fragmentach gawędziarskich można dostrzec indywidualne cechy stylu Paska. Autor pisze te historie tak, jakby je opowiadał. Czerpie z żywego języka mówionego, przez co opowieści te pełne są obrazowych, ekspresyjnych i dosadnych sformułowań. Obraz jest plastyczny i dynamiczny. Przekaz narratora jest prosty, jasny i dosłowny, pozbawiony wyszukanych metafor i porównań, dzięki czemu nabiera autentycznych rysów. W analizie przytoczonego fragmentu dociekanie, czy tak rzeczywiście było, ma jednak znaczenie drugorzędne. Być może Pasek podkoloryzował opowieść i wybielił nieco swoją postać. Najistotniejsze jest to, ile ten niewielki obrazek zawiera prawdy o sarmackiej Polsce. To niezwykle wyrazisty portret człowieka z krwi i kości – honorowego, skorego do biesiad, pijaństwa, bójek i awantur typowego polskiego szlachetki. W tym właśnie tkwi autentyzm Pamiętników.

Dzieło Paska to nie tylko skarbnica wiedzy o kulturze i mentalności szlacheckiej czasów baroku. To także nieocenione źródło wiedzy na temat XVII‑wiecznej polszczyzny ukazujące jej bogactwo i różnorodność. Właśnie z tego źródła czerpał Sienkiewicz, stylizując język Trylogii, dzięki czemu jej bohaterowie są tak autentyczni. Bez Pamiętników z pewnością nie byłoby to możliwe.

Słownik