Lot nad kukułczym gniazdem, czyli opowieść o pragnieniu wolności

Doświadczeniem, które dla Kena Keseya (1935–2001) stało się bezpośrednią inspiracją do napisania debiutanckiej i zarazem najważniejszej powieści jego życia, był staż, a potem praca sanitariusza w szpitalu psychiatrycznym. Lot nad kukułczym gniazdem (1962), gorąco przyjęty przez krytykę i czytelników, szybko stał się powieścią kultową, szczególnie dla młodego pokolenia. Pokazując relacje panujące w szpitalach psychiatrycznych, książka tak naprawdę odzwierciedlała charakterystyczną dla Ameryki lat 60. atmosferę buntu wobec społecznej i instytucjonalnej bezduszności. W swojej powieści Kesey położył nacisk właśnie na bunt jednostki wobec zła i hipokryzji instytucji, którą w tym wypadku uosabiała postać Wielkiej Oddziałowej, ale również pozbawieni woli i odwagi pacjenci.

Kiedy czeski reżyser przypadkowo natknął się na książkę Keseya, stwierdził z zachwytem, że ma do czynienia z doskonałym materiałem na film. Co tak bardzo zafascynowało młodego przybysza z Europy Wschodniej w powieści uwielbianej przez pokolenie młodych Amerykanów? Choć Forman pochodził z zupełnie innego świata, znalazł w niej więcej znajomych elementów, niż można by się spodziewać. Bo czyż zamknięta za żelazną kurtyną rzeczywistość krajów socjalistycznych nie przypominała pod pewnymi względami realiów zakładu psychiatrycznego?

R12nFMikmzJMR

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Twarz mężczyzny jest owalna, widać zarysowane na niej zmarszczki. Mężczyzna ma krótko ostrzyżone, szpakowate włosy, nosi okulary. Ubrany jest w garnitur i podkoszulek. Mówi coś do stojącego przed nim mikrofonu.

To nie aluzje polityczne były jednak główną inspiracją reżysera. Miloš Forman dostrzegł w powieściowej fabulefabułafabule szansę stworzenia wyjątkowego obrazu filmowego. Książka ma ciekawą, pełną napięcia akcję, jest bogata w mistrzowskie, nasycone emocjami dialogi, oparte na celnych, dowcipnych ripostach. Jej najmocniejszą stroną są bohaterowie o niebanalnych, wyraziście zarysowanych charakterach, co dla reżysera, który w centrum starał się zawsze stawiać przede wszystkim problem człowieka, miało istotne znaczenie. Wszystko to stanowiło szansę stworzenia świetnego scenariusza (jego autorami są Bo Goldman i Lawrence Hauben) i niezapomnianych kreacji aktorskich.

Rxuf7w3Mm2JhC

Zdjęcie przedstawia kadr z filmu Lot nad kukułczym gniazdem. Widać salę szpitalną, w której znajduje się grupa siedmiu mężczyzn w pidżamach. Mężczyźni rozmawiają ze sobą, niektórzy się śmieją.

Dodatkowym atutem powieści jest plastyczna sugestywność narracji. Opisany w niej szpital został przez Keseya doskonale sportretowany jako miejsce przenikliwie zimne, nieprzyjemne i sztuczne. Sale wypełnia zimne światło żarówek, a jedyne akcenty odcinające się od sterylnej bieli tego świata to czarnoskórzy sanitariusze oraz uszminkowane na pomarańczowo usta siostry Ratched – Wielkiej Oddziałowej. Wszystkie te niezwykle szczegółowe opisy były źródłem cennych scenograficznych i operatorskich wskazówek.

RytcXJJb5x0Ts

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn w średnim wieku. Mężczyźni stoją obok siebie, rozmawiają. Mężczyzna po lewej stronie ubrany jest w golf i dżinsy z różnymi łatami. Trzyma w rękach filiżankę. Mężczyzna stojący po prawej stronie ubrany jest w podkoszulek, kraciastą koszulę i dżinsy. Stoi ze splecionymi na brzuchu rękami.

Istotną modyfikacją była także zmiana narracji. W powieści narratorem jest jeden z jej bohaterów – Indianin Bromden (William Sampson), który udaje głuchoniemego. Narracja w pierwszej osobie zupełnie jednak nie nadawała się do filmu, którym z natury rzeczy rządzi obiektywny obraz. Owszem, można było zachować ją w formie głosu zza kadru, ale tego rodzaju zabieg miał zapewne dla Formana za dużo wspólnego z literaturą, a za mało z filmem. Zamiast tego reżyser postanowił skupić się na szczególnej relacji łączącej głównych bohaterów, Indianina i McMurphy’ego, którą jego zdaniem znacznie ciekawiej można było pokazać poprzez z pozoru niezaangażowaną i obiektywną narrację trzecioosobową. Analizując poszczególne kadry filmu, można się łatwo zorientować, jak reżyser próbował związać ze sobą obie postaci. Już na początku sąsiadują ze sobą ujęcia przedstawiające nam kolejno McMurphy’ego i Indianina. Ich wspólna obecność w kadrze w kluczowych momentach filmu oraz pewien rodzaj bezsłownego porozumienia, jaki od samego początku nawiązują, podkreślają znaczenie obu tych postaci dla ideowego wymiaru dzieła.
Jak to jednak często bywa, reżyser adaptujący literaturę nie znalazł zrozumienia u pisarza.

R14vozqpmvE9x

Zdjęcie z kadru filmu Lot nad kukułczym gniazdem. Widać na nim mężczyznę w średnim wieku, w szpitalnej pidżamie założonej na podkoszulek. Mężczyzna jest w łazience, trzyma w ręku wąż, z którego leci intensywny strumień wody. Mężczyzna cieszy się.

Dramatyzm obu utworów oparty jest na zderzeniu dwóch odmiennych wartości. Z jednej strony mamy do czynienia z wyregulowanym jak zegarek umysłem siostry Ratched i jej obsesją na punkcie dyscypliny, z drugiej – z niezależną, spontaniczną i trudną do ujarzmienia naturą McMurphy’ego, który kieruje się sprytem i emocjami. To napięcie między obydwojgiem bohaterów zostało w filmie wydobyte w sposób mistrzowski. Opanowana Ratched i pełen emocji McMurphy często w następujących po sobie kadrach mierzą się wzrokiem, a ich wzajemna relacja urasta do rangi znakomitego aktorskiego pojedynku. Za te wybitne kreacje Jack Nicholson i Louise Fletcher zostali nagrodzeni Oskarami.

R1BxGilWt5rqP

Zdjęcie przedstawia stary autobus, który jest pomalowany w tęczowe kolory.

U Formana również bardzo mocno zaznaczony został kontekst natury. Dwa ważne ujęcia – pierwsze i ostatnie – reżyser poświęcił właśnie naturze, która jest tutaj symbolem wolności. Na początku filmu pojawiają się spowite różową poranną mgiełką góry, a dopiero potem kamera płynnie przenosi nas do wnętrza szpitala, jakby ze zdziwieniem mówiąc: „popatrzcie, a cóż to wyrosło na tej pięknej ziemi?!” Ostatni kadr jest podobny, lecz kierunek akcji odwrotny – Indianin, który wybijając szybę, wydostaje się na wolność, znika w cieniu majaczących w oddali gór. Stamtąd przecież pochodzi i tylko one mogą mu dać siłę i poczucie sensu życia.

Tytuł Lot nad kukułczym gniazdem pochodzi ze starej indiańskiej wyliczanki, jest więc również powrotem do pierwotnych tradycji. Wolność nie jest kaprysem człowieka, ale jego prawem, wartością ukrytą głęboko w historii ludzkiego istnienia. Przedstawiciel gatunku homo sapienshomo sapienshomo sapiens wyróżnia się spośród innych istot, które sobie podporządkował. Dzięki sile swojego umysłu, wielkim odkryciom i rozwojowi nauki potrafi wzbijać się w przestworza, pokonywać śmiertelne choroby, panować nad światem i naturą. Osiągnięcia cywilizacji, które w założeniu miały służyć dobru ludzkości, często jednak okazują się dla niej prawdziwym zagrożeniem. Człowiek staje się wówczas ofiarą własnych wynalazków. Nawet bowiem uwolniony z ograniczeń i pozornie niezależny rozum nie jest w stanie odpowiedzieć na wszystkie dręczące ludzkość pytania. Tylko w połączeniu z siłą serca, z miłością do drugiego człowieka rozum może stać się prawdziwą wartością. Być wolnym nie znaczy przecież być wolnym od współodpowiedzialności za los innych ludzi.

Słownik