Przeczytaj
Kubańska droga do komunizmu
Zastanów się, dlaczego obaj przywódcy noszą ubrania o charakterze militarnym.
Kuba była niepodległą republiką od 1902 r., ale pozostawała pod politycznymi i gospodarczymi wpływami Stanów Zjednoczonych. Podczas gdy w latach 20. XX w. w USA panowała prohibicjaprohibicja, Kuba stała się dla Amerykanów doskonałym miejscem nie tylko wypoczynku i rozrywek, ale także biznesu (często nielegalnego i mającego podłoże mafijne). Hawana z szybko powstającymi kasynami i klubami nocnymi, w których nie obowiązywał zakaz sprzedaży alkoholu, była żywym symbolem dekadencji. Neokolonialne władze kubańskie nie przeszkadzały w tej działalności. Miejscowi politycy sami często czerpali korzyści finansowe z istniejącej sytuacji. Kubą kierowały proamerykańskie rządy, a same Stany Zjednoczone nie cofały się przed ingerencją w wewnętrzne sprawy wyspy. W 1952 r. w wyniku zbrojnego zamachu stanu władzę objął tu dyktator Fulgencio Batista, który wprowadził brutalny reżimreżim. Na czele niezadowolonych zwolenników demokracji stanął młody Fidel CastroFidel Castro. W 1959 r. szybko rosnące szeregi oddziałów partyzanckich dowodzonych przez niego i Ernesta „Che” GuevaręErnesta „Che” Guevarę pokonały wojska dyktatora i zmusiły go do opuszczenia wyspy. Władzę przejęli stronnicy Castro.
Szybko okazało się jednak, że starą dyktaturę zastąpiła nowa – komunistycznakomunistyczna. Castro wkrótce rozprawił się ze swoimi dawnymi sojusznikami, z którymi walczył pod hasłami demokracji i swobód obywatelskich. Wprowadził system totalitarny, znacjonalizowałznacjonalizował gospodarkę, skolektywizowałskolektywizował rolnictwo, rozwiązał partie opozycyjne, a ich przywódców pozamykał w więzieniach lub zmusił do emigracjiemigracji. Budziło to zarówno sprzeciw Kubańczyków, jak i zaniepokojenie na świecie. Dla Amerykanów dodatkowym argumentem za interwencją była podjęta przez rząd Castro decyzja o nacjonalizacji działających na Kubie firm północnoamerykańskich. Jesienią 1960 r. władze USA nałożyły embargo na handel z Kubą, a na początku stycznia następnego roku zerwały z nią stosunki dyplomatyczne.
W obawie przed umacniającym się komunizmemkomunizmem w pobliżu swoich granic Amerykanie zaczęli działać. Wraz ze zwolennikami reżimureżimu Batisty, którzy wyemigrowaliwyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, podjęli próbę obalenia Castro. Plan był prosty: na południowej Kubie miał wylądować desant morski złożony z wyszkolonych przez CIACIA imigrantów wspieranych przez amerykańskich najemników, a poprzedzać go miały akty sabotażu oraz kampania dezinformacyjna. Amerykanie chcieli, by oficjalnie to sami Kubańczycy obalili rząd Fidela Castro w wyniku ogólnonarodowego powstania. Inwazja w Zatoce Świń rozpoczęła się 17 kwietnia 1961 r., ale zamach stanu – wskutek braku poparcia społeczeństwa, które jeszcze nie odwróciło się od komunistówkomunistów – nie powiódł się i został stłumiony po trzech dniach. W efekcie tych wydarzeń władze kubańskie zacieśniły współpracę z ZSRSZSRS. Związek Sowiecki przekazywał reżimowireżimowi Fidela Castro broń i sprzęt wojskowy, ponieważ chciał zbudować blisko USA własny przyczółek.
Świat na krawędzi wojny
Dla ZSRS wsparcie reżimu Castro na Kubie miało na celu nie tylko umocnienie komunistycznych rządów oraz pomoc Kubańczykom w przypadku ewentualnych kolejnych „imperialistycznych” prób interwencji. Równie istotnym celem było zdobycie przez Związek Sowiecki równowagi w nuklearnym pojedynku z USA. W maju 1962 r. Nikita Chruszczow uzgodnił z Fidelem Castro szczegóły operacji „Anadyr”. Zakładała ona m.in., że Sowieci po kryjomu zainstalują na Kubie pociski balistyczne średniego zasięgu, dzięki którym będą mogli bezpośrednio zagrozić blisko połowie terytorium Stanów Zjednoczonych. Uzupełnienie zbrojnego arsenału miało też stanowić kilkadziesiąt sowieckich bombowców Ił‑28.
Amerykańskie samoloty szpiegowskie odkryły jednak w połowie października 1962 r. na Kubie sowieckie wyrzutnie rakietowe, które miały ułatwić Związkowi Sowieckiemu atak jądrowy na Stany Zjednoczone. Prezydent John Fitzgerald Kennedy zażądał ich usunięcia, a także zarządził blokadę morską Kuby i rozpoczął przygotowania do inwazji. 23 października 1962 r. Kennedy wydał oświadczenie:
Proklamacja prezydenta Johna F. Kennedy’ego w sprawie blokady Kuby (23 października 1962 r.)Zważywszy, że pokój świata i bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych oraz wszystkich państw amerykańskich zostały zagrożone wskutek zainstalowania na Kubie przez Chiny i Związek Radziecki ofensywnych baz wojskowych łącznie z bazami dla wyrzutni rakiet, których zasięg obejmuje większą część obszaru Ameryki Północnej i Południowej; zważywszy, że wspólna uchwała Kongresu […] stwierdza, że Stany Zjednoczone są zdecydowane – przy pomocy wszelkich środków, jakie mogą się okazać konieczne, nie wyłączając użycia broni – zapobiec rozszerzeniu przez panujący na Kubie reżym marksistowsko‑leninowski, przy użyciu siły lub groźby użycia siły, swej agresywnej lub wywrotowej działalności […], wobec tego ja, John F. Kennedy, prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki […] niniejszym ogłaszam, że siły zbrojne będące pod moim dowództwem otrzymały rozkaz, by uniemożliwić, począwszy od godziny 14.00 czasu Greenwich, dnia 24 października 1962 r. […] – dostarczanie Kubie broni ofensywnej i innych materiałów pomocniczych. […] Każdy statek lub łódź płynące w kierunku Kuby mogą być zatrzymane w celu zidentyfikowania ich bander, sprawdzenia rodzaju ładunku, wyposażenia i zapasów oraz portu przeznaczenia.
Źródło: Proklamacja prezydenta Johna F. Kennedy’ego w sprawie blokady Kuby (23 października 1962 r.). Cytat za: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2002, s. 347.
W tym czasie w kierunku wyspy płynęły już sowieckie okręty m.in. z kolejnymi rakietami i inną bronią. Waszyngton był zdecydowany przeprowadzić bombardowanie Kuby, gdyby Moskwa nie chciała się wycofać i zdemontować wyrzutni. Początkowo Chruszczow w tajnych rozmowach zgodził się wycofać okręty płynące na wyspę, ale szybko zmienił zdanie – uznał, że blokada morska (nazywana eufemistycznie przez Amerykanów „kwarantanną”) jest agresją USA. W obu państwach przygotowywano głowice jądrowe, rakiety oraz bombowce, kilka sowieckich okrętów atomowych opuściło bazę w Murmańsku, Moskwa ogłosiła alarm dla wojsk Układu Warszawskiego, Amerykanie zaś podnieśli stan gotowości bojowej do poziomu DEFCON 2, ostatniego stopnia przed wojną nuklearnąwojną nuklearną. Oba mocarstwa zagroziły użyciem broni jądrowej – świat stanął na krawędzi atomowej zagłady. Wystarczyło, by w atmosferze narastającego napięcia i niepewności dowódca którejś z łodzi podwodnych wydał rozkaz odpalenia rakiet…
Wyjaśnij znaczenie takich fotografii nie tylko w sytuacji kryzysu politycznego.
Wyjaśnij, dlaczego podejmowali takie działania.
Wytłumacz, jaki był cel tego wystąpienia.
Wygrywa dyplomacja i zdrowy rozsądek
Przez kilka dni trwały ożywione negocjacje pomiędzy przywódcami Związku Sowieckiego i Stanów Zjednoczonych. Wiele lat później wydarzenia kryzysu kubańskiego Leopold Unger, wówczas polski korespondent na Kubie, opisywał tak:
Piątek i sobota, 26 i 27. […] Niby wszystko się może jeszcze zdarzyć, ale zwrot jest oczywisty. Nadszedł czas na wielką dyplomację. I rzeczywiście. O prawdziwych szczegółach, m.in. o zasadniczej roli chaotycznej wymiany listów między Kennedym a Chruszczowem, my w Hawanie niczego nie wiemy (później się okaże, że główną rolę w rozwiązaniu kryzysu odegrali w Waszyngtonie sowiecki agent KGB i amerykański dziennikarz). Ale jest depesza o próbie mediacji i listach U Thanta, sekretarza generalnego ONZ, do Kennedy’ego i Chruszczowa. Inna depesza informuje o wymianie listów między Chruszczowem a Bertrandem Russellem. Chruszczow proponuje szczyt z Kennedym. To dobry znak. […] radio Moskwa nadaje tekst listu Chruszczowa z propozycją zdemontowania amerykańskich baz w Turcji w zamian za zdemontowanie baz sowieckich na Kubie. Propozycja – oficjalnie – dla USA nie do przyjęcia. Ale to początek końca. Karaibskiej Hiroszimy nie będzie.
Będzie! O ludzie, krzyczę w telefon, 27 października sowiecka rakieta SAM zestrzeliła amerykański U‑2U‑2 nad Kubą. Pilot (major Anderson) nie żyje. Nie wiemy, kto strzelał (dopiero później się dowiemy, że rozkaz wydali miejscowi dowódcy sowieccy), ale wiemy, że będzie gorąco i że cały wysiłek dyplomatów może pójść na marne. Napięcie nagle wzrosło. W Hawanie cisza w eterze, nikt nie wie, co się dzieje, jak zareaguje Waszyngton. Po wszystkim okaże się, że major Anderson będzie jedyną ofiarą kryzysu kubańskiego. I że w chwili jego śmierci właściwie kryzys się skończył.
Niedziela, 28. Chruszczow kapituluje: w zamian za amerykańską obietnicę nieatakowania Kuby Moskwa zdemontuje bazy, wycofa rakiety i eskadrę iliuszynów‑28. […] „Najdłuższy tydzień” skończył się ogólnym happy endem, świat cofnął się znad przepaści.
Cytat za: Leopold Unger, Intruz (fragment), Warszawa 2002, tekst online: kultura.onet.pl [dostęp 20.05.2021].
W końcu zawarto kompromis: Ameryka zrezygnowała z opanowania Kuby, a Rosjanie zdemontowali wyrzutnie i wycofali rakiety. Dla całego świata było to znaczące doświadczenie, uświadamiające dobitnie, jak niewiele brakowało, by rywalizacja Wschód–Zachód doprowadziła do globalnego konfliktu nuklearnego. Kuba pozostała socjalistycznym państwem, rok później (1963 r.) został podpisany układ o ograniczeniu prób atomowych, a następnie w 1968 r. – o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Od kryzysu kubańskiego działał także tzw. czerwony telefon łączący Waszyngton i Moskwę, który służył do bezpośredniej komunikacji między przywódcami obu mocarstw i zapobiegania podobnym niebezpiecznym konfliktom w przyszłości.
Słownik
(z franc. prohibition, łac. prohibitio – utrudnianie, zabranianie) zakaz prowadzenia działalności uznawanej za społecznie szkodliwą, wydawany przez państwo; najczęściej termin ten odnosi się do zakazu produkcji oraz sprzedaży alkoholu
(z łac. emigratio – wyprowadzenie się) wyjazd z własnego kraju do innego w celu osiedlenia się tam na stałe
(z łac. collectivus – zbiorowy, wspólny) nadanie formy kolektywnej, przekształcenie drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
(z łac. communis – wspólny, powszechny) ideologia i doktryna społeczna postulująca zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr
(z łac. natio – naród) likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcie ich przez państwo
(z franc. régime, łac. regimen – kierownictwo, zarządzanie) system rządów, w którym władza stosuje wobec społeczeństwa przemoc i ucisk polityczny
działania wojenne, w których broń jądrowa może zostać zastosowana na masową skalę
(ang. Central Intelligence Agency – Centralna Agencja Wywiadowcza) amerykańska rządowa agencja wywiadowcza
(skrót od Lockheed U‑2) amerykański wysokościowy samolot rozpoznawczy, zbudowany na zamówienie CIA, lecz użytkowany również przez USAF (United States Air Force – Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych) i NASA National Aeronautics and Space Administration – Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej)
inaczej: Związek Sowiecki; państwo komunistyczne istniejące w latach 1922–1991 ze stolicą w Moskwie
Słowa kluczowe
kryzys kubański, komunizm, Fidel Castro, John Kennedy, broń jądrowa, zimna wojna, Kuba, świat po II wojnie światowej
Bibliografia
E. Cziomer, Przesłanki i istota kształtowania się konfliktu Wschód–Zachód, w: Międzynarodowe stosunki polityczne, red. E. Cziomer, Kraków 2008.
L. Unger, Intruz, Warszawa 2002.
R. Braithwaite, Armagedon i paranoja. Zimna wojna – nuklearna konfrontacja, tłum. M. Bielewicz, Kraków 2019.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2002.
N. Malik, Rola broni nuklearnej w procesie budowania międzynarodowego ładu i jej wpływ na bezpieczeństwo międzynarodowe, „Roczniki Studenckie Akademii Wojsk Lądowych” 1/I (2017).