Język i metoda

RotbDY3IX87ce1

Portret przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma podłużną twarz z rzadkimi, roztrzepanymi włosami. Spogląda w bok. Ubrany jest w czarną czapkę, ciemny szlafrok oraz eleganckie, czarne buty. Siedzi on na krześle, opierając lewą rękę na drewnianym stole z książkami. O nogę stołu również oparta jest księga. W tle znajduje się stół oraz regał z wieloma książkami i papierami.

Język Hegla nie jest jakoś szczególnie nasycony neologizmamineologizmneologizmami. Występują w nim terminy powszechnie stosowane w filozoficznej tradycji bądź terminy wzięte z języka potocznego. Rzecz w tym, że Hegel nadaje im nowe, odmienne od tradycyjnych znaczenia. Dotyczy to choćby takich wyrazów jak „substancja”, „podmiot”, „element”, „idea”, „pojęcie”, „prawda”, czy takich jak „innobytinnobytinnobyt”, „zapośredniczenie”, „zniesienie”, które dzięki syntaktycznym właściwościom języka niemieckiego, poprzez złożenia terminów potocznych, uzyskują charakter terminów technicznych. Dlaczego Hegel tak postępuje? Otóż dość wcześnie dochodzi on do przekonania (a pełny wyraz znajduje ono już w Fenomenologii ducha), że zadaniem filozofii jest przezwyciężanie różnic, przeciwieństw i pozornych sprzeczności, jakie ludzki umysł spotyka w świecie doświadczenia. Zadanie to polega na osiągnięciu całościowej syntezy wiedzy, na przezwyciężeniu dualizmu skończoności i nieskończoności, podmiotu i przedmiotu, myślenia i bytu. Wyrażają to takie choćby słowa Hegla jak:

Rzuca się od razu w oczy dynamizm takiego ujęcia „całości”: całość ta to nie żadna trwała struktura, żaden niezmienny absolutabsolutabsolut, ale rozwój, wewnętrzna przemiana rzeczywistości zmierzająca do jakiegoś celu. Przy tym owa dynamiczna całość nazwana jest „prawdą”, co oznacza, że prawda nie stanowi własności poznania opisującego rzeczywistość, lecz urzeczywistnia się w samym byciebytbycie, który dzięki temu „wznosi się do poziomu pojęcia”. Nie trzeba chyba specjalnie podkreślać, że następuje tu zerwanie z klasyczną definicją prawdy jako zgodności sądów poznawczych z rzeczywistością. Hegel ujmuje to jeszcze na inny sposób, mówiąc: „Prawdziwą postacią istnienia prawdy może być tylko jej naukowy system” (Fenomenologia ducha, jw.). System – ponieważ prawda jest właśnie całością, a naukowy – dlatego że prawda istnieje dopiero na poziomie myślenia, które przekracza zmysłowe oglądanie i intuicyjne odczuwanie, a osiąga formę „pojęcia”, czyli spekulatywnej wiedzy.

Tu właśnie natrafiamy na specyfikę Heglowskiego rozumowania i zarazem jego zasadniczą trudność. Z jednej strony filozofia ma być „naukowym systemem”, który ogarnia pojęciowo całość rozwoju rzeczywistości, a z drugiej strony, by uchwycić istotę tej całości, polegającą na ciągłej przemianie, trzeba, jak domaga się Hegel, „uczynić zakrzepłe myśli płynnymi”. A to oznacza przekroczenie tradycyjnego myślenia w kategoriach sztywnych przeciwieństw, czyli w istocie przekroczenie klasycznej logikilogikalogiki dwuwartościowej, oceniającej sądy o rzeczywistości wedle niezmiennych wartości prawdy i fałszu. Takie tradycyjne myślenie Hegel nazywa myśleniem „rezonującym”, które nie mogąc wniknąć w wewnętrzną dynamikę badanych zjawisk, ujmuje je z zewnątrz i jest zarezerwowane dla „rozsądku” (Verstand). Owo „formalistyczne”, „dogmatyczne” myślenie (bo i takich określeń Hegel używa) ma swoją rację bytu w codziennej praktyce życiowej, zwróconej ku odizolowanym zjawiskom czy przedmiotom, a także w naukach szczegółowych (np. w matematyce), które operują na wielkościach skończonych (występujące w nich pojęcie nieskończoności jako definiowane jedynie przez opozycję do skończoności i treściowo puste nazywa Hegel „złą”, „fałszywą” nieskończonością). Kiedy jednak chce się uchwycić jedność przechodzących w siebie przeciwieństw, wewnętrzne „życie” rzeczywistości wyłaniające ze skończonych momentów stawania się nieskończoną całość trzeba wznieść się od zwykłej rozsądkowej refleksji na poziom „rozumu” (Vernunft). Rozum bowiem jest zdolny do dialektycznejdialektykadialektycznej syntezy wszelkich różnic w myśleniu spekulatywnym i dlatego właśnie Hegel uznaje go za władzę budowania „naukowego systemu” prawdy. Stąd może wprost powiedzieć:

Te właśnie cechy myślenia i stylu Hegla zdecydowały o języku, jakim się w swej twórczości posługiwał – z jednej strony wywody na najwyższym poziomie abstrakcji, a z drugiej strony celne pointy, żywe, plastyczne metafory przybierające kształt aforyzmów. Język Hegla to język zarówno bardzo „techniczny”, jak i „ezopowy”, niestroniący od zabawy słowem – filozof, jak się jeszcze przekonamy, był mistrzem aforyzmów, które na trwałe weszły do skarbnicy naszej kultury. Te właściwości Heglowskiego języka wiązały się jednak organicznie, jak już wspomnieliśmy, z metodą, jaką filozof przypisywał prawdziwie filozoficznemu myśleniu. Myślenie to nie może polegać na procedurze opisu rzeczywistości „z zewnątrz”, z pozycji zewnętrznego wobec niej obserwatora. Taka tradycyjna procedura, zachowując dychotomię bytu i myślenia, nie pozwala na wniknięcie w dynamikę ruchu nieustannie zmieniającej się rzeczywistości. By ruch ten uchwycić, filozof sam musi wprawić swą świadomość w proces wewnętrznych przeobrażeń, prowadzących od jej najprostszych form do pełnej samowiedzy. Te przemiany świadomości, od jej zalążkowej, zmysłowej postaci do postaci kompletnego, pojęciowego systemu, są tożsame z ruchem samej rzeczywistości – zdaniem Hegla bowiem rzeczywistość rozwija się właśnie od najprostszych form przyrodniczych do najbardziej wyrafinowanych form życia społecznego, kulturalnego i intelektualnego ludzkości. Tylko tak może się urzeczywistnić tożsamość myślenia i bytu. Postulat ten ma u Hegla sens zarazem epistemologicznyepistemologiaepistemologiczny i ontologicznyontologiaontologiczny – określa zarówno charakter płodnego poznania, jak i najgłębszą istotę rozwijającej się rzeczywistości: mianowicie immanentnąimmanencjaimmanentną tendencję do postępującej racjonalizacji. Jeśli byt określimy – jak to zresztą często czyniono – jako „substancję”, a myślenie, świadomość uznamy za czynność jakiegoś „podmiotu”, to nie zdziwi nas kolejne zdanie Hegla, tak odstręczające dla „zdrowego rozsądku”:

Skoro substancja jest podmiotem, a substancją jest nieskończony ruch osiągającej coraz bogatsze formy rzeczywistości, to można ją również określić jako absolut. Absolut nie może być tylko nieskończoną i statyczną substancją, opisywaną z zewnątrz, jak to było u Spinozy. Musi być również podmiotem, a to znajduje u Hegla wyraz w określeniu absolutu jako ducha. Duch to nieskończone życie rzeczywistości jednoczące w postępującej syntezie wszelkie różnice, to jedność podmiotu i przedmiotu, a ponieważ absolut jako podmiot ma za przedmiot sam siebie, jest procesem samorefleksji – procesem poznawania przez rzeczywistość samej siebie w ludzkim duchu i za jego pośrednictwem. Hegel opisuje ten proces także jako przejawianie się „idei absolutnej” w różnych postaciach. Idea absolutna to kolejne określenie absolutu. Czytamy:

RX6Xx3geUSwix1

Zdjęcie przedstawia kamienną statuę młodej kobiety o kręconych włosach. Jej prawa ręka oparta jest na lewej dłoni oraz skierowana jest ku twarzy. Palcem wskazującym dotyka swej brody. Ubrana jest w wieniec laurowy oraz szatę.

Wracając jeszcze do jedności podmiotu i przedmiotu osiąganej w życiu absolutu jako ducha, należy zaznaczyć, że proces ten nie jest pojmowany przez Hegla abstrakcyjnie i bezpośrednio (wedle jego własnych słów, nie jak „wystrzał z pistoletu”), lecz jako bogaty w empiryczne treści proces, w którym różnice stanowią nie mniej istotne momenty niż tożsamość. Tożsamość różnych momentów rozwoju powstaje poprzez zapośredniczenie, czyli przejście każdego z nich w to, co dla niego inne, a więc poprzez uzewnętrznienie, „eksterioryzację”, obiektywizację i następnie powrót do punktu wyjścia, ale na wyższym, „zobiektywizowanym” właśnie poziomie. Graficznym odwzorowaniem takiego rozwoju mogłaby być odwrócona spirala. Ten proces można również określić jako powstającą z opozycji między tezą i antytezą syntezę – jak to już opisał Fichte. Są to dla metody filozofowania Hegla kategorie podstawowe.

Różnice między podmiotową i przedmiotową stroną samorozwijającego się absolutu mają wedle Hegla początkowo postać różnicy zewnętrznej, by stopniowo stawać się różnicą uwewnętrznioną, czysto pojęciową. Wiąże się to z podmiotowym ze swej istoty charakterem ducha, dla którego przyroda jest pierwotnie elementem obcym — duch musi się w niej uzewnętrznić, wyobcować, by ją następnie już w formie pojęcia w siebie włączyć i tym samym „powrócić do siebie”.
Otóż podmiotowość występuje pierwotnie w postaci jednostkowego, empirycznego Ja, które jednak jako świadomość cechuje wedle Hegla swoista idealność. Polega ona na tym, że Ja jest nieprzestrzenne, będąc dla siebie jako swoje własne centrum co najwyżej punktem – punktem wyjścia ku temu, co inne. Ale jako takie Ja jest jak najbardziej czasowe, można nawet rzec, że czas jest rzeczywistą egzystencjąegzystencjaegzystencją Ja, albo że Ja, podmiotowość, stanowi właściwą formę czasu. Takie rozumienie podmiotowości jako wyobcowującego się poprzez czas ducha zostaje u Hegla rozciągnięte na cały proces samorozwoju absolutu i Hegel może powiedzieć, że po niezbędnym etapie wyobcowania się w przyrodzie „idea wstępuje w zewnętrzność w elemencie myślenia”.

Naszkicowaną tu metodę filozofowania można określić jako jedną z najbardziej rozwiniętych w historii filozofii form dialektyki. W ujęciu Hegla bowiem dialektyka stanowi ogólną zasadę rozwoju rzeczywistości w sferze duchowej, który to rozwój dokonuje się poprzez ścieranie się przeciwieństw i przechodzenie w wyniku zniesienia przeciwieństwa na wyższy etap. Właśnie kategoria znoszenia (Aufhebung) jest centralną kategorią tej dialektyki. Oznacza ona funkcjonujący w sytuacji wyłonienia się przeciwieństwa (czy to empirycznego, czy to pojęciowego) mechanizm jednoczesnego negowania i zachowywania. Każdy moment rozwijającej się rzeczywistości znajduje swoje „zapośredniczenie” w tym, co wobec niego inne, obce i co w związku z tym stanowi jego negację. Jednocześnie jednak „rozpoznaje” w tym, co inne, samego siebie, choć w odmiennej postaci; jest on zatem negacją tej pierwszej negacji i powrotem do siebie, choć w postaci „znoszącej” oba człony wyjściowego przeciwieństwa i zarazem zachowującej pewne ich strukturalne cechy. Mechanizm znoszenia wyjaśnia pojęciowy rozwój rzeczywistości jako proces powstawania czegoś zupełnie nowego. Historycznie rzecz biorąc, jest to nawiązanie do Spinozjańskiej formuły omnis determinatio est negatio (łac. ‘wszelkie określenie jest zaprzeczeniem’) oznaczającej, że określenie każdego zjawiska polega na „zanegowaniu” innych, podobnych mu zjawisk, czyli na wyodrębnieniu go z całości świata (wydobycie różnic). U Hegla zasada negacji zostaje rozwinięta w zasadę negacji negacji, która tłumaczy dynamikę przechodzenia od prostszych pojęciowo struktur rzeczywistości, poprzez znoszenie przeciwieństw, do struktur treściowo bogatszych – te ostatnie zawierają w sobie struktury wcześniejsze w postaci elementów funkcjonujących w nowej, szerszej całości (osiągnięcie jedności). W procesie rozwoju nic bezpowrotnie nie ginie, każdy jego moment zostaje zarazem przekroczony i zachowany, na ostateczny rezultat składa się cała prowadząca doń droga. Jednocześnie jednak zasada negacji akcentuje „skokowy”, a nie jednostajnie monotonny charakter tego procesu: rozwój dokonuje się poprzez gwałtowne zwroty, rzec można rewolucyjnie, a nie ewolucyjnie. Od strony logicznej tę podwójną negację jako zasadę swojej dialektyki Hegel opisuje następująco:

Słownik