Walki o tron krakowski

W 1205 r. na Małopolskę najechał Roman, książę halicko‑włodzimierski, sprzymierzony z Władysławem Laskonogim, ale w bitwie pod Zawichostem nad Wisłą wojewodawojewodawojewoda Krystyn, opiekun młodych Kazimierzowiców, odniósł świetne zwycięstwo nad najeźdźcą. W 1210 r. Kraków opanował Mieszko Plątonogi, książę Opola, wówczas najstarszy wśród Piastów. W 1211 r., po jego śmierci, na Wawel powrócił Leszek Biały.

R1DwyT6rOMEPy1

Ilustracja przedstawia Leszka Białego. Na głowie posiada hełm ze spiczastym czubkiem a pod nim jasne, krótkie kręcone włosy. Na ciele ma założoną zbroję. Przez ramię ma przewieszoną tarczę. W prawej ręce trzyma włócznię. W tle jest zamek.

Okazją do umocnienia własnej pozycji stała się dla Leszka Białego ścisła współpraca z arcybiskupemarcybiskuparcybiskupem gnieźnieńskim Henrykiem Kietliczem i, co za tym szło, z papieżem Innocentym III. Trzeba tu dodać, że w latach 1207–1215 większość książąt polskich uznała zwierzchnictwo Stolicy ApostolskiejStolica ApostolskaStolicy Apostolskiej, czego efektem było wprowadzenie w Polsce kanonicznego wyboru biskupów oraz zezwolenie na odrębne sądownictwo duchowieństwa. Głównym wrogiem Kietlicza i dzieła reformy Kościoła był Władysław Laskonogi, jednakże bunt jego bratanka, Władysława Odonica, kompletnie osłabił księcia wielkopolskiego.

Leszek Biały, umocniwszy swoją pozycję w Krakowie, zaczął prowadzić ambitną politykę ogólnopolską: współorganizował zbrojne wyprawy polskie na Prusy, przywrócił zwierzchnictwo książąt krakowskich nad Gdańskiem oraz zaczął popierać Laskonogiego przeciw Odonicowi. W 1217 r. Leszek Biały i Władysław Laskonogi zawarli układ o wzajemnym dziedziczeniu. Książę gdański Świętopełk i Władysław Odonic wobec wzrastającego zagrożenia ze strony Leszka sprzymierzyli się i to z ich inspiracji w 1227 r. w Gąsawie dokonano mordu na księciu.

Ciekawostka

Śmierć Leszka, księcia krakowskiego

RhSmO7GgnegTZ1

Ilustracja przedstawia Bolesława piątego Wstydliwego. Na głowie posiada metalowy hełm o spiczastym czubku wokół którego jest korona. Głowę oraz ręce ma owiniętą metalową ochroną. Na ciele ma tunikę ozdobioną pod szyją krzyżem. Przy pasie ma zatknięty miecz, na którym trzyma lewą rękę. W prawej trzyma włócznię.

W tym również czasie i roku Świętopełk, wielkorządca górnego Pomorza [czyli Gdańskiego], [...] uporczywie zwracał się do Leszka z gorącymi prośbami, aby zechciał jego podobnie mianować księciem górnego Pomorza. Ponieważ Leszko odkładał spełnienie tego, Świętopełk zaniedbywał [okazywania] mu wiernej uległości i składania danin w należnym czasie. Leszek rozważywszy to i naradziwszy się z Henrykiem Brodatym, księciem Śląska, postanowił zwołać wielkorządców innych ziem swoich dla pokonania wspomnianego wielkorządcy Świętopełka i nakazał, aby w pewnym dniu zeszli się w Gąsawie, opodal Żnina – była to posiadłość ziemska klasztoru w Trzemesznie – dla omówienia z  nim spraw dotyczących pomyślności państwa; chciał także odzyskać gród Nakło, który podlegał władzy księcia Władysława Odonica. Świętopełk przybywszy tam ośmielił się wypowiedzieć wojnę swemu panu, księciu Leszkowi. Gdy książę Leszko uchylił się od tej wojny uciekając do wsi Marcinkowo, zdrajca Świętopełk podle zamordował go podczas ucieczki. A wśród obu wojsk szerzy się wielka rzeź. Wspomniany zaś książę Henryk tamże, w łaźni, otrzymuje ciężką ranę. I tak [zwłoki] księcia Leszka z miejsca mordu sprowadzają do Krakowa i chowają tam z czcią w kościele katedralnym w roku Pańskim 1227. Po nim wstąpił na tron jedyny syn jego Bolesław Wstydliwy. Księcia zaś Henryka podobnie odwieziono na Śląsk z wielką boleścią. Jego przymioty okażą się niżej. Potem Świętopełk, najpodlejszy zdrajca, przywłaszczył sobie księstwo na Pomorzu. Lecz podają, że śmierć tego najpobożniejszego księcia Leszka nastąpiła za zgodą i radą księcia wielkopolskiego Władysława Odonica. Albowiem, jak twierdzą niektórzy, Władysław Odonic przez stryja swego [Władysława Laskonogiego], jak wspomnieliśmy, z kraju wypędzony, w czasie swego wygnania pojął za żonę siostrę wspomnianego Świętopełka w tym celu, aby wsparty pomocą tegoż Świętopełka mógł od stryja na powrót otrzymać swoje ziemie. Po odzyskaniu ich służył także Świętopełkowi radami i oddziałami posiłkowymi.

Indeks górny Źródło: Kronika Wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, przypisy i wstęp B. Kurbis, Warszawa 1965, s. 204‑206. Indeks górny koniec^{Źródło: Kronika Wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, przypisy i wstęp B. Kurbis, Warszawa 1965, s. 204‑206.}

Tragedia gąsawska doprowadziła do wybuchu konfliktu między Władysławem Laskonogim a Konradem Mazowieckim o sprawowanie opieki nad małym synem Leszka, Bolesławem, nazwanym później Wstydliwym. Możni krakowscy zdecydowali się na Władysława. Księcia wielkopolskiego poparł także władca Śląska Henryk Brodaty.

R1A9Oa5xEK6lU1

Ilustracja przedstawia Władysława Laskonogiego. Na głowie ma opaskę na czole kończącą się trzema metalowymi listkami. Jego włosy są długie i pofalowane. Ubrany jest w grube szaty. Prawą rękę trzyma na koronie a w lewej trzyma berło.

Laskonogi musiał jednak szybko wracać z Krakowa do Wielkopolski, aby walczyć z Odonicem. W jego imieniu pieczę nad grodem wawelskim sprawował Henryk. W 1229 r. Konrad Mazowiecki podstępnie pojmał księcia śląskiego i zmusił go do zrzeczenia się Krakowa. Księżna Jadwiga, żona Henryka, wyprosiła u księcia mazowieckiego uwolnienie męża. W 1230 r. Władysław Laskonogi poniósł klęskę w Wielkopolsce i uciekł na Śląsk, gdzie rok później zmarł, przekazując wszystkie swoje prawa Henrykowi Brodatemu. Rozpoczęła się nowa tura wojny domowej. Dwie kampanie księcia Henryka w latach 1232–1233 dały mu panowanie nad Krakowem oraz Sandomierzem, który wydzielił Bolesławowi Wstydliwemu, i zachodnią Wielkopolską.

Już wcześniej Brodaty rozciągnął swoje zwierzchnictwo na cały Śląsk, a umierając w 1238 r., przekazał władzę nad wszystkimi swoimi ziemiami synowi, Henrykowi Pobożnemu. Potęga książąt śląskich załamała się jednak trzy lata później, kiedy to Mongołowie po podbiciu Rusi zaatakowali Węgry i Polskę. 9 kwietnia 1241 r. w bitwie na Dobrym Polu pod Legnicą rycerstwo polskie zostało rozbite, a Henryk Pobożny poniósł śmierć. Mongołowie zadowolili się obfitym łupem i wycofali na Węgry, a potem na Ruś.

Polityczne osłabienie kraju

Rozbicie jedności państwa i zanik władzy o charakterze ogólnopolskim doprowadziły do politycznego osłabienia kraju. W XIII w. stał się on celem najazdów, przed którymi piastowscy książęta przeważnie nie potrafili się skutecznie bronić. Szczególnie dotkliwie odczuwano pogańskie ataki ze wschodu i północy. Wzmożony napór Prusów na ziemię chełmińską i Mazowsze skłonił księcia Konrada Mazowieckiego do osadzenia w 1226 r. na pograniczu mazowiecko‑pruskim rycerzy z zakonu krzyżackiego, którzy w ciągu kilkudziesięciu lat zdołali podbić Prusy. Bardzo dotkliwe skutki miały najazdy litewskie od połowy XIII w. spadające na Mazowsze, Kujawy i Małopolskę. Przez pół wieku Litwini doprowadzili do wyludnienia ziem położonych na wschód od Wisły. Z ich rąk zginęło aż dwóch książąt piastowskich. Jeszcze poważniejsze straty spowodowały bez porównania większe, ale rzadsze najazdy mongolskie.

R2s44ysYQNagL

Ilustracja przedstawia bitwę pod Legnicą. Na pierwszym planie znajdują się ludzie z krótkimi mieczami okaleczających innych. Dalej na koniach jadą husarze ze skrzydłami na plecach oraz proporcami w rękach. W tle pali się cała osada.

Zwłaszcza pierwszy, zupełnie niespodziewany atak w 1241 r., zakończony klęską polskiego rycerstwa w bitwie pod Legnicą, gdzie poległ Henryk Pobożny, poważnie osłabił kraj. Słabym i skłóconym ze sobą Piastom nie brakło także wrogów wśród chrześcijan: książęta ruscy, margrabiowie brandenburscy, a pod koniec XIII w. także potężni już Krzyżacy zagarniali ziemie niegdyś wchodzące w skład państwa Bolesława Krzywoustego.

Ciekawostka

Imperium mongolskie

Na przełomie XII i XIII w. Temudżyn zjednoczył plemiona mongolskie i przyjął tytuł Czyngis‑chana. Podporządkował sobie również inne plemiona koczownicze zamieszkujące stepy środkowej Azji, m.in. Tatarów, których nazwą zwłaszcza w Europie bardzo często określano samych Mongołów. Armia Czyngis‑chana podbiła Chiny, Koreę i kraje Azji Środkowej, potomkowie wodza skierowali zaś ekspansje mongolską w kierunku zachodnim. Trwałe zwierzchnictwo wielkiego chana zostało narzucone Rusi w latach 30. XIII w. Równoczesny najazd mongolski na Polskę i Węgry w 1241 r. mimo zwycięstw wojsk tatarskich nie zakończył się natomiast podporządkowaniem tych krajów Mongołom.

RCzLOJXGtzC7y

Zdjęcie przedstawia mongolski banknot. Znajduje się na nim postać Czyngis‑chana. Ma on brodę i wąsy oraz okalający głowę materiał.

Słownik

Słowa kluczowe

rozbicie dzielnicowe w Polsce, bitwa pod Zawichostem, zjazd w Gąsawie, Leszek Biały, Henryk Brodaty, Władysław Laskonogi

Bibliografia

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.

Monarchia Piastów 1038–1399, red. M. Derwich, Warszawa–Wrocław 2003.