Jan Kasprowicz

RA2G3S7sqTne01

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma gęste, zwichrzone włosy i starannie przystrzyżoną brodę hiszpankę oraz wąsy. Ubrany jest w surdut.

Jan Kasprowicz (1860–1926) urodził się w Szymborze, niewielkiej wsi w okolicach Inowrocławia. Studiował w Lipsku, we Wrocławiu, doktorat napisał we Lwowie, gdzie rozpoczął również działalność publicystyczną. W latach 90. zwrócił się ku poetyce impresjonizmuimpresjonizmimpresjonizmu i symbolizmusymbolizmsymbolizmu, czego efektem był między innymi tom Krzak dzikiej róży (1898). Po kryzysie małżeńskim, który doświadczył poetę, rozpoczął się najbardziej minorowy okres w twórczości Kasprowicza, co uwidoczniło się szczególnie w zbiorze hymnów Ginącemu światu (1902), w którym odnajdujemy zalążki ekspresjonizmuekspresjonizmekspresjonizmu. W kolejnych utworach Kasprowicz powoli odchodził od katastroficznej tonacji, by pod koniec życia skierować się ku afirmacji świata i życia (m.in. Księga ubogich, 1916).

Zmiana tematyki

Lata 90. XIX wieku przyniosły zmianę w podejściu do tworzenia literatury. Artystyczne ambicje młodych twórców nie pozwalały im zatrzymać się na wiernym odtwarzaniu rzeczywistości i kreowaniu postaw społecznych. Praktycznym funkcjom literatury przeciwstawiali hasło „sztuki dla sztuki”, w czym przodował wówczas Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940), wykrzykujący w swym słynnym wierszu: i chociaż życie nasze nic niewarte: / evviva l’arte!Indeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹. Jan Kasprowicz nie formułował tak głośnych deklaracji, lecz w jego twórczości również dokonał się zasadniczy zwrot.

Zamieszczony w tomie Krzak dzikiej róży (1898) cykl sonetówsonetsonetów uwidacznia zmianę, jaka zaszła w poetyce utworów artysty. Kasprowicz nie opowiada żadnej konkretnej historii, nie odwołuje się do żadnej idei, lecz skupia się przede wszystkim na opisie zjawisk przyrody. Wykazuje przy tym wielką dbałość o środki poetyckiego obrazowania, kreując w utworze nastrojowy, górski pejzaż. Widać to już w pierwszym sonecie wchodzącym w skład wspomnianego cyklu:

Tytułowemu krzakowi poeta nadaje cechy ludzkie – nazywa go „samotnym”, „zadumanym”, co może sugerować, że nie ma na myśli tylko tatrzańskiego krajobrazu. PersonifikacjapersonifikacjaPersonifikacja róży otwiera szerokie pole do interpretacji rośliny jako symbolusymbolsymbolu człowieczej doli.

Pejzaż jako symbol

Cykl sonetów Kasprowicza Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach ma wiele cech typowych dla prężnie rozwijającego się wówczas kierunku w liryce – symbolizmu. Nowa wrażliwość poetycka narodziła się we Francji, gdzie działali tacy twórcy jak Stéphane Mallarmé (1842–1898), Paul Verlaine (1844–1896) i Arthur Rimbaud (1854–1891), uznający za swojego mentora Charles’a Baudelaire’a. Ich wiersze były na przełomie wieków często tłumaczone na język polski (m.in. przez Jana Kasprowicza) i zyskiwały oddźwięk w młodopolskiej literaturze. Wpływ tej poezji jest szczególnie widoczny w Krzaku dzikiej róży.

Zawarty w sonetach opis natury można interpretować jako pejzaż wewnętrzny, będący typową kategorią dla poetyki symbolistycznej. Ówcześni twórcy starali się unikać liryki bezpośrednich wyznań, nie nazywali wprost stanów uczuciowych, lecz posługiwali się sugestiąsugestiasugestią i woleli odwołać się do zjawisk przyrody. Czytelnik mógł się domyślać, że w obrazach szemrzących strumieni, promieni słonecznych lub piorunów burzowych powinien zobaczyć odbicie przeżyć podmiotu lirycznego.

Rezygnacja z mówienia wprost nie była w zamierzeniu poetów Młodej Polski jedynie grą z czytelnikiem. Twórcy działający pod wpływem poetyki symbolizmu często wychodzili z założenia, że człowiek poznaje świat nie tylko zmysłami, lecz także duszą – nazwanie jej poruszeń, doznawanych przez nią doświadczeń, pozostaje jednak poza możliwościami języka. Dlatego uciekali się do symboli, niejednoznacznych obrazów, które miały stanowić odpowiedniki wewnętrznych przeżyć niemożliwych do wysłowienia.

Takiego właśnie nienazwanego stanu doświadcza podmiot trzeciego sonetu cyklu Kasprowicza. Jeśli uznamy ten stan za melancholię lub nostalgię, być może dokonamy poprawnej interpretacji, lecz będzie to wyjaśnienie uproszczone. Treści wiersza nie można sprowadzić do jednego pojęcia, a opisana w nim górska fauna i flora okazują się bardzo różnorodne.

Świat natury i świat idei

Tatry należały do ulubionych krajobrazów młodopolskich twórców. Potęga gór silnie oddziaływała na ich wyobraźnię, a wysokie szczyty i strome zbocza dobrze nadawały się do ukazania niezwykłości i tajemniczości tworów natury. Symboliści dostrzegali w zjawiskach przyrody odbicie świata idei. Doskonała harmonia pejzażu zdawała się im sugerować istnienie jakiegoś wyższego porządku, który wprawia w ruch wszystkie żywioły. Ten porządek przekracza jednak ludzkie pojmowanie, przerasta rozum, podobnie jak góry przerastają niewielkie ludzkie ciało.

Pejzaże wewnętrzne nie tylko obrazowały nieuchwytne stany duszy, ale również sugerowały treści metafizycznemetafizykametafizyczne. Skłaniały do stawiania pytań o sens istnienia. Stąd kiedy Kasprowicz pisał o dźwiękach niesionych przez echo, nazwał je dźwiękami nie z tego świata. Wzbudzane przez naturę uczucia określił mianem tajemniczych i dziwnych. Kreował rzeczywistość literacką tak, aby czytelnik odniósł wrażenie, że za opisywanymi zjawiskami przyrody kryją się niepojęte prawa, o których człowiek może dumać, lecz nigdy ich w pełni nie pozna.

Choć tytułowy krzak dzikiej róży można interpretować na wiele sposobów, dokładne określenie jego znaczenia w sonetach jest jednak niemożliwe.

Słownik