Nowa wizja dziejów – Giambattista Vico

R7nkqVTZ5P9qO1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma pociągłą twarz ze zmarszczkami, wydatny nos oraz półdługie, falujące, ciemne włosy. Ubrany jest w ciemny strój z białym kołnierzem.

Myśliciel, który paradoksalnie wykroczył poza horyzonty problemowe oświecenia, zanim zdołało się ono rozwinąć, to jeden z największych filozofów włoskich Giambattista Vico (1668–1744). Był on skromnym profesorem retorykiretorykaretoryki na uniwersytecie w Neapolu. Swą erudycję zawdzięczał samodzielnym lekturom, spośród których, poza autorami starożytnymi, scholastykąscholastykascholastyką i twórczością włoskich humanistów, na czoło wybijały się prace Francisa Bacona, Thomasa Hobbesa i Kartezjusza – ale nie były to bynajmniej lektury bezkrytyczne.

R13isfSpkBtyt1

Obraz przedstawia nagiego mężczyznę i nagą kobietę. Mężczyzna siedzi na skale. Obok niego stoi kobieta, która trzyma w ręku jabłko. Nad postaciami rośnie jabłoń.

Punktem wyjścia dla filozofa jest rozważanie Kartezjuszowego problemu kryterium prawdy i pewności wiedzy. Otóż kategoria jasności i wyraźności pojmowania oraz metoda dedukcyjna mogą mieć zastosowanie w geometrii (matematyce), gdzie mamy do czynienia z konstruktami ludzkiego umysłu, nad którymi w pełni panujemy. Prawdziwe i niezachwiane poznanie osiągamy bowiem tylko odnośnie do stworzonych przez nas przedmiotów, bo wiedza dotycząca jakiejś dziedziny sprowadza się do poznania genezygenezagenezy obiektów do tej dziedziny należących. MetodametodaMetoda geometryczna ma zatem zastosowanie bardzo ograniczone i traci swój walor w odniesieniu do przyrody czy medycyny, gdzie nie człowiek jest stwórcą, tylko Bóg. Jeżeli dotarcie do prawdy polega na jej wytworzeniu, to tylko Bóg może mieć pełną i adekwatną wiedzę o przyrodzie. Owszem, człowiek dysponuje narzędziami pozwalającymi zbliżyć się nieco do prawdy w tej dziedzinie: są to obserwacja i eksperyment, który imitując naturalne procesy przyrodnicze (nawiązanie do Bacona), jakby powtórnie je wytwarza. Jednak ze względu na nieograniczoność i złożoność przyrody poznanie to nigdy nie będzie pełne. Wszelako jest oprócz geometrii dziedzina składająca się wyłącznie z ludzkich wytworów – są to ludzkie dzieje, tworzone przecież przez człowieka, a prawa, język i literatura, będąc w całości dziełem ludzkim, lepiej nadają się do naukowego badania niż przyroda. Tak oto Vico, sformułowawszy ideę swojej „nowej nauki”, przechodzi do badania mechanizmów historii. Przed jego wystąpieniem, w filozofii średniowiecznej i nowożytnej, panowała niepodzielnie teologiczna interpretacja dziejów, odnosząca ich porządek do boskiego planu zbawienia. Koncepcje filozofa z Neapolu będą w tej kwestii całkowitym novum.

Vico wyróżnia w dziejach trzy epoki. Każdą z nich charakteryzuje, ukazując splot kształtujących ją czynników – jak byśmy dziś powiedzieli – ekonomicznych, socjologicznychsocjologiasocjologicznych, politycznych, psychologicznychpsychologiapsychologicznych oraz związanych z historią idei.

W swojej cyklicznej wizji dziejów Vico nie głosi jednak ścisłej powtarzalności zdarzeń historycznych. Powtarza się ogólna struktura rozwoju historycznego, a nie zdeterminowany ciąg wypadków. Ludzka cywilizacja zaczyna się zawsze od religii, a kończy na nauce, wykształcając po drodze ogólne typy mentalności ludzkiej: od prymitywnej, posługującej się językiem zmysłów, namiętności i wyobraźni, do refleksyjnej i sceptycznejsceptycyzmsceptycznej, ale oderwanej od swych żywotnych źródeł i skazanej przez to na wyjałowienie i degenerację. Tym samym w ujęciu Vica tzw. natura ludzka okazuje się wytworem historycznym, ewoluującym wraz ze zmieniającymi się warunkami społecznymi i wraz ze zmianą form ludzkiej ekspresji. Poznawanie owej natury polega na studiowaniu ludzkich dzieł: poezji, sztuki, obyczajów, praw, instytucji. Dzieła te wynikają oczywiście z działań ludzi, ale najczęściej nie rozmyślnych i celowych, lecz podyktowanych namiętnościami i prywatą – zbiorowe formy ludzkiej kultury powstają więc dzięki działaniu jednostek, będącemu jednak tylko przejściowym środkiem. Można zatem powiedzieć, że rozwojem cywilizacyjnym kieruje Opatrzność i w dziejach panuje żelazna konieczność, choć ludzie tworzą historię w sposób wolny. Owa Opatrzność działa bowiem poprzez wszczepiony ludziom instynkt społeczny, a nie poprzez jakieś uświadamiane nakazy lub cudowne interwencje. Tak oto uniwersalny porządek dziejów realizuje się dzięki partykularnym i nieracjonalnym najczęściej ludzkim działaniom.

W koncepcji Vica warto zwrócić uwagę na trzy rzeczy.

• Po pierwsze, analizuje on każdą z wyróżnionych epok pod względem kompleksowej jedności składających się na nią elementów: religii, moralności, obyczajów, rodzajów wytwórczości, organizacji społecznej, instytucji politycznych oraz dominującego typu psychologicznego, znajdującego odzwierciedlenie w różnych formach ekspresji artystycznej i intelektualnej. Każda z epok stanowi dla Vica organiczną jedność wyrażającą się w określonym typie kultury. Stąd, jeśli chcemy daną kulturę zrozumieć, musimy wziąć pod uwagę te wszystkie elementy. Był to – w stosunku do panującej dotychczas historiografii teocentrycznej lub kronikarsko‑dynastycznej – zupełnie nowy program badania dziejów.

• Po drugie, według Vica motorem dziejów nie jest rozum ludzki, wytyczający cele do realizacji, lecz uczucie trwogi, naturalne potrzeby oraz namiętności człowieka. To one właśnie znajdują wyraz w obyczajach, religii i prawie stanowionym, które wyrasta z prawa zwyczajowego, odzwierciedlającego ludzką naturę na danym etapie rozwoju. Jeśli więc chodzi o początki społeczeństwa, to koncepcje umowy społecznej (świadomego kontraktu) są po prostu zwyczajną iluzją, wypływającą z przeintelektualizowanej wizji ludzkiej natury: jednostki organizują się we wspólnotę nie na mocy kontraktu, ale powodowane naturalnym instynktem społecznym i namiętnościami. Różne typy kultury są więc organicznie uwarunkowane przez czynniki o pozaracjonalnym charakterze.

• Po trzecie, jednym z najważniejszych elementów branych pod uwagę przez Vica przy analizie ludzkiej mentalności panującej w poszczególnych epokach jest to, co ogólnie można nazwać sztuką. Zdaniem filozofa, mit, poezja, epos, inne formy literackie (które są dla niego przedmiotem „filologii”), a także inne formy sztuki wyrażające ludzkie uczucia – w najwierniejszy i najbardziej adekwatny sposób odzwierciedlają ludzkiego ducha. Zawierają też wzorce moralne o wielkiej sile emocjonalnego oddziaływania, które kształtują dany historyczny typ społeczeństwa. Ale mit czy poezja nie są tworem jakichś odosobnionych geniuszy – wielka poezja jest wielka dlatego, że doskonale przekazuje tzw. mądrość ludową. W rezultacie sztuka jawi się u Vica jako najwłaściwsze narzędzie poznania tak natury człowieka, jak i związanego z nią historycznego typu kultury. Mity czy poezja to nie jakieś błędne wyobrażenia czy użyteczne oszustwa – znajduje w nich wyraz „poetycka mądrość” ludu i stąd ich wielka wartość dla poznania historycznego.

Współcześni nie docenili nowatorstwa koncepcji Vica. Jego czas miał nadejść dopiero wtedy, gdy oświecenie wyczerpało swe siły twórcze. Inspirująco oddziałał Vico zwłaszcza na Niemców (heglizm) i Francuzów (romantyczna szkoła historyczna). Stało się to z jednej strony za sprawą Johanna Wolfganga Goethego, z drugiej zaś – francuskiego historyka romantycznego Jules’a Micheleta. Goethe podczas pobytu w Neapolu otrzymał egzemplarz Nauki nowej Vica i zainteresował nią Friedricha Heinricha Jacobiego, za którego pośrednictwem weszła ona w obieg intelektualny w Niemczech w czasach „burzy i naporu” oraz romantyzmu, ale wzbudziła też później żywe zainteresowanie np. Nietzschego. Michelet z kolei opublikował skrócony przekład tego dzieła. W XX w. największe zasługi dla popularyzacji filozofii Vica położył włoski heglista Benedetto Croce, który w swym wielkim rodaku widział twórcę estetykiestetykaestetyki. Najogólniej mówiąc, inspirująca rola Vica dla tych późniejszych pokoleń polegała na tym, że ahistorycznemu podejściu do badania człowieka i form jego zbiorowego życia przeciwstawił on metodę podkreślającą wagę historii i tradycji kulturowej w tego rodzaju dociekaniach, że indywidualizmowi przeciwstawił koncepcję człowieka jako istoty społecznej, a utopijnemuutopiautopijnemu racjonalizmowiracjonalizmracjonalizmowi – postulat badania przedrefleksyjnych form świadomości zbiorowej (mit i poezja) jako najwłaściwszych przekaźników prawdy o człowieku.

Filozofia niemiecka schyłku oświecenia

Friedrich Schiller. Estetyka i historiozofia

R1DvX8yqB63uE1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny ukazanego prawym profilem. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Włosy mężczyzny są długie, jasne, pofalowane. Mężczyzna ma jasną oprawę oczu. Jego nos jest wydatny, z lekkim garbem. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i surdut.

teleologicznyteleologicznyNa koniec warto wspomnieć o filozoficznych poglądach Friedricha Schillera (1759–1805). Ten wielki poeta i dramaturg, przyjaciel Goethego, jeden z głównych reprezentantów ruchu „burzy i naporu”, miał też w swoim życiu i twórczości epizod ściśle filozoficzny. Od roku 1789 przez sześć lat, piastując katedrę historii na uniwersytecie w Jenie, zajmował się problematyką historiozoficznąhistoriozofiahistoriozoficzną i estetyczną. W tym pierwszym obszarze problemowym powstały jego prace wyrosłe z inspiracji oświeceniowych: obecna jest w nich teza, że każda faza historii powszechnej może być prefiguracją współczesnego konfliktu między wolnością i tyranią, między „światłem rozumu a cieniem przemocy” (idealizacja Wielkiej Rewolucji Francuskiej). Dzieje powszechne są procesem mającym całościowy, monolinearny sens, który realizuje się teleologicznieteleologicznyteleologicznie w narastającym postępie wolności i rozumu, w przechodzeniu od natury do kultury. Ów programowy optymizm historiozoficzny szybko się jednak w świadomości Schillera zatarł na rzecz eksponowania problematyczności samej kultury, w której tyrania i przymus, a więc zło moralne, służą ostatecznie sprawie wolności i moralności. Owo „rozczarowanie historią” doprowadziło Schillera do poszukiwania równowagi między wzniosłymi postulatami etyczności a bezwzględnością polityki (oburzenie terrorem rewolucji francuskiej) w sferze życia estetycznego. Obszar ten daje bowiem szansę na osiągnięcie pełni wewnętrznej istoty człowieka poprzez „wyższą sztukę”, uprawiającą „grę estetyczną” pomiędzy popędami naturalnymi a „popędem formalnym” (racjonalnym), które istnieją w człowieku. Poglądy te znalazły wyraz w słynnych Listach o estetycznym wychowaniu człowieka (1794), w których poeta wykazuje wielką rolę edukacji estetycznej (a więc praktycznego obcowania z pięknem) w kulturowym dziele jednania „stanu fizycznego” ze „stanem moralnym” człowieka.

Słownik