Wiosna Ludów w państwach niemieckich

Niemcy w połowie XIX w. nie stanowiły jednolitego organizmu państwowego, ale związek suwerennych państw o zróżnicowanych systemach politycznych. Powołany na kongresie wiedeńskim Związek NiemieckiZwiązek NiemieckiZwiązek Niemiecki utrwalał praktycznie polityczne i ekonomiczne rozbicie krajów niemieckich. Niemiecka liberalna burżuazja dążyła do zlikwidowania tych podziałów oraz liberalizacji życia gospodarczego i społecznego, a więc utworzenia bardziej jednolitego organizmu państwowego. Wspierały ją w tym niemieckie związki studenckie (burszenszaftyburszenszaftyburszenszafty), a także inteligencja. Dlatego jedną z ważnych przyczyn Wiosny Ludów na terenie Niemiec było pragnienie zjednoczenia narodowego. Ale oprócz konfliktów na tle narodowym istotnym czynnikiem, który przyczynił się do wybuchu tej rewolucji w 1848 r., był postępujący kryzys gospodarczy. Zaraza ziemniaczana i panujący nieurodzaj doprowadziły do tego, że chłopi masowo migrowali do miast, szukając chleba i pracy. Dołączali w ten sposób do bezrobotnego miejskiego proletariatu. Kryzys dotknął też niemieckich rzemieślników, którzy nie wytrzymywali konkurencji z tanią produkcją przemysłową. Te niezadowolone grupy były szczególnie podatne na rewolucyjne hasła zarówno o wydźwięku liberalnym, jak i narodowym.

Gdy na początku marca 1848 r. do Niemiec zaczęły docierać wiadomości o wydarzeniach rewolucji lutowej w Paryżu, liberałowie zaczęli domagać się od władców niemieckich wolności prasy i sumienia, rozszerzenia praw politycznych mieszczaństwa, a także zlikwidowania pozostałości systemu feudalnego na wsi. Jednocześnie żądali zwołania ogólnoniemieckiego parlamentu. To za ich sprawą Rada Związku Niemieckiego zadecydowała o powołaniu takiego przedstawicielstwa do Frankfurtu nad Menem. Ogólnoniemiecki parlament (nazywany też parlamentem frankfurckim) rozpoczął obrady w maju 1848 r., a jego głównym zadaniem miało być opracowanie konstytucji dla zjednoczonych Niemiec i stworzenie jednolitej władzy dla nowego państwa.

R5V4etN5rWeXo

Ilustracja przedstawia okrągłą salę obrad z kolumnami. Przy ławach siedzą mężczyźni. W środkowej części znajduje się mównica, nad którą wiszą flagi.

Rewolucja marcowa w Berlinie

Tymczasem dla pruskich liberałów Wiosna Ludów oznaczała również szansę na zmiany we własnym państwie, które stanowiłyby według nich kontynuację reform przeprowadzonych po klęsce 1806 roku.

Ciekawostka

Reformy w Prusach po klęsce 1806 r.

Po klęskach w wojnie z napoleońską Francją jesienią 1806 r. liberalny minister spraw wewnętrznych baron Stein zapoczątkował kilkuletnie głębokie reformy, mające na celu modernizację państwa pruskiego. Już w 1807 r. zniesiono poddaństwo chłopów i zapoczątkowano ich uwłaszczenie, a także rozpoczęto reorganizowanie administracji.

R1Rw7LYnldNNC1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Ma zaczesane do tyłu włosy oraz małe usta. Ubrany jest w niebieski mundur, na którym są medale. Mundur ma złote naramienniki oraz wysoki, czerwony kołnierz.

Zainicjowana w tym samym czasie reforma armii zmierzała do skrócenia i upowszechnienia służby wojskowej, tak by na wypadek wojny zapewnić liczną, przeszkoloną rezerwę. Współtwórca owych zmian, gen. Carl von Clausewitz, który zasłynął twierdzeniem, że wojna stanowi jedynie kontynuację polityki prowadzonej za pomocą innych środków, dzięki zdobytym wówczas doświadczeniom stworzył podwaliny nowoczesnej i naukowej teorii wojskowości.

Z kolei reformę oświaty przeprowadził w latach 1809–1810 Wilhelm von Humboldt. Odnowione szkolnictwo upaństwowiono i ujednolicono poprzez podział na trzy szczeble: szkoły powszechne, gimnazja i uniwersytety. Korzystano przy tym z osiągnięć oświeceniowej pedagogiki, kładącej nacisk na rozwijanie u dzieci zdolności twórczych. Zadaniem uczelni wyższych miało być odtąd nie tylko kształcenie studentów, lecz także prowadzenie badań naukowych, co okazało się bardzo pomocne w dobie późniejszej industrializacji Niemiec. O poziomie pruskich uniwersytetów świadczy to, że studia na nich miała za sobą większość posłów do parlamentu frankfurckiego w 1848 r., także tych spoza Prus.

Wszystkie te reformy przekształciły Prusy w państwo nowoczesne i to mimo pozostawienia bez zmian wywodzącego się z XVIII w. systemu rządów absolutnych. Nic dziwnego, że już w 1813 r. Prusacy znaleźli się na pierwszej linii wojny wyzwoleńczej z armią Napoleona, w okresie powiedeńskim zaś wiedli prym w liberalno‑patriotycznym ruchu Młodych NiemiecMłode NiemcyMłodych Niemiec, dążącym do zjednoczenia kraju.

W Berlinie w marcu 1848 r. doszło do wystąpień i manifestacji mieszczaństwa i inteligencji, popartych przez studentów, robotników i rzemieślników. Wprawdzie król pruski Fryderyk Wilhelm IV nie zamierzał iść na ustępstwa, ale pod wpływem wydarzeń w Wiedniu oraz zaciętych walk ulicznych zgodził się zwołać zgromadzenie narodowe w celu opracowania liberalnej konstytucji. Wojsko na ulicach Berlina zostało zastąpione przez gwardię obywatelską, ogłoszono też amnestię dla więźniów politycznych, w tym również dla Polaków. Władzę przejął liberalny rząd, wprowadzono podstawowe swobody obywatelskie, m.in. wolność prasy, stowarzyszeń czy wyznania. Po marcowych rozruchach w Berlinie zebrał się parlament pruski, aktywność liberałów na jego forum została jednak ograniczona przez groźbę interwencji rosyjskiej.

Imperator Mikołaj I, dumny z faktu, że Wiosna Ludów do Rosji nie dotarła, zadeklarował pomoc w tłumieniu wystąpień. Aby temu zapobiec, zezwolono Ludwikowi Mierosławskiemu na organizowanie w Wielkim Księstwie Poznańskim oddziałów polskich, które w razie interwencji rosyjskiej miały wywołać powstanie na ziemiach Królestwa Kongresowego i tym samym przeciąć Rosjanom drogę do Prus. Kiedy to zagrożenie minęło, Prusacy siły polskie rozwiązali, stoczywszy z nimi kilka potyczek w maju 1848 roku.

Fryderyk Wilhelm IV nie zamierzał jednak rezygnować z suwerennej władzy nad swym królestwem nie tylko na rzecz cesarza rosyjskiego, lecz także – własnych poddanych. Z jednej strony wydawał więc ustawy poprawiające położenie chłopów, których sympatię chciał pozyskać, z drugiej zaś – szykował zamach stanu. W listopadzie 1848 r. wbrew parlamentowi mianował nowy rząd złożony z konserwatywnych junkrówjunkierjunkrów, a pod pretekstem, że państwo znajduje się w stanie oblężenia, nakazał zawieszenie obrad parlamentu i anulował przy okazji konstytucję.

Załamanie się tendencji zjednoczeniowych

W tym czasie we Frankfurcie nad Menem toczyły się obrady ogólnoniemieckiego parlamentu, w którego pracach uczestniczyło ponad pół tysiąca posłów z państw niemieckich, Prus oraz Austrii. W większości byli to przedstawiciele o poglądach względnie liberalnych, którzy obawiali się ruchów rewolucyjnych i groźby narodowych powstań innych narodów (Polaków, Węgrów czy Włochów). Podczas obrad parlamentu frankfurckiego ścierały się dwie koncepcje kształtu zjednoczonych Niemiec. Pochodzący z południowych krajów niemieckich i Austrii deputowani liberalni chcieli utworzenia tzw. Wielkich Niemiec z Austrią oraz zamieszkałymi na jej obszarze obcymi narodowościami, które miały ulec germanizacji. Natomiast przedstawiciele krajów północnych i zachodnich opowiadali się za tzw. Małymi Niemcami, w skład których miały wejść Prusy i kraje należące do Związku CelnegoNiemiecki Związek CelnyZwiązku Celnego, a które nie obejmowałyby monarchii habsburskiej. W tej koncepcji cesarzem zjednoczonych Niemiec zostałby król Prus.

Ostatecznie przeważyła ta ostatnia koncepcja. Uchwalony w marcu 1849 r. projekt zakładał, że Niemcy będą federacjąpaństwo federacyjnefederacją państw ze wspólnym cesarzem na czele oraz wspólnym rządem odpowiedzialnym przed ogólnoniemieckim parlamentem. Konstytucja gwarantowała wolność słowa, sumienia i stowarzyszeń oraz równość wobec prawa. Ale w tym czasie ogólnoeuropejska rewolucyjna fala wyraźnie już opadała i dalsze losy liberalnej wizji zjednoczonego kraju spoczęły w rękach króla Prus Fryderyka Wilhelma IV, który nie uznawał suwerenności narodu.

R6s7gEdoKZLRe

Ilustracja przedstawia karykaturalną postać mężczyzny w niebieskim mundurze i ogromną głową. Mężczyzna ma lekki zarost, jest uśmiechnięty. Jest otyły, ma małe nogi. W ręku trzyma dużą koronę.

Uporawszy się z problemami wewnętrznymi Prus, Fryderyk Wilhelm mógł się zająć sprawami ogólnoniemieckimi. Z pogardą odrzucił koronę cesarza Niemiec, zaproponowaną mu przez parlament frankfurcki (ewentualny symbol władzy nad nim nazwał „świńską koroną” i stwierdził, że nie będzie „podnosić korony z błota”), a samo zgromadzenie rozpędził przy pomocy wojska. Wystąpienia w obronie konstytucji, do których doszło w maju i lipcu 1849 r., zostały stłumione przez armię pruską.

Aby ostatecznie wytrącić oręż z ręki liberałom, król w 1850 r. oktrojowałoktrojowaćoktrojował nową konstytucję, która gwarantowała wolności obywatelskie i wprowadzała dwuizbowy parlament, ale jednocześnie pozostawiała monarsze możliwość znacznej ingerencji w jego prace. Król przestał być wprawdzie władcą absolutnym, ale wciąż posiadał pełnię władzy – mógł wydawać dekrety oraz stosować prawo weta wobec uchwalanych praw.

Fryderyk Wilhelm IV ideę zjednoczenia kraju usiłował urzeczywistnić za zgodą innych władców niemieckich, lecz na przeszkodzie stanęły protesty Austrii i − co ważniejsze − groźby rosyjskie. Wobec tego ograniczono się do odnowienia Związku Niemieckiego, co nastąpiło w 1851 r. Próba oddolnego zjednoczenia Niemiec przez parlament frankfurcki zakończyła się więc klęską liberałów, same dążenia zaś były od tej pory kontynuowane przez konserwatywne władze pruskie w sposób zupełnie odmienny od wyobrażeń z czasów Wiosny Ludów.

Słownik

Słowa kluczowe

Związek Niemiecki, Wiosna Ludów, liberalizm, nacjonalizm, Fryderyk Wilhelm IV, kongres wiedeński, zjednoczenie Niemiec w XIX w.

Bibliografia

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000.

J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2013.

Historia w źródłach – nie tylko pisanych. Czasy nowożytne, red. T. Maresz, K. Juszczyk, Toruń 2004.

Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815–1849, t. 1–2, red. W. Zajewski, Warszawa 1991.

Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.