Przeczytaj
Jednym z celów powstania koncepcji umowy społecznej było wyjaśnienie genezy społeczeństwa i państwa. Dodatkowo miała ona uprawomocnić wizję, wedle której, niezależnie od różnic między poszczególnymi autorami, przyjmuje się, że:
legalna władza pochodzi z wyrażonej w umowie woli zbiorowości;
tylko legalna władza jest źródłem prawa stanowionego.
Punktem wyjścia dla koncepcji umowy był stan natury, który John Locke opisywał następująco:
Dwa traktaty o rządzieBy właściwie zrozumieć władzę polityczną i wyprowadzić ją z jej źródła, musimy rozważyć stan, w jakim wszyscy ludzie znajdują się naturalnie, a więc stan zupełnej wolności w działaniu oraz rozporządzaniu swymi majątkami i osobami, tak jak oni uznają za właściwe, w granicach prawa natury, nie pytając nikogo o pozwolenie, bez zależności od woli innego człowieka. Musimy też rozważyć stan równości, w którym cała władza i jurysdykcja jest wzajemna, nikt nie ma jej więcej od innych.
Źródło: John Locke, Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, Warszawa 1992, s. 165.
Locke twierdzi, że w stanie natury:
Dwa traktaty o rządziePo pierwsze brakuje w nim ustanowionego, znormalizowanego, znanego prawa, powstałego i akceptowanego przez powszechną zgodę, takiego by było ono miernikiem dobra i zła, powszechną podstawą do orzekania we wszystkich sporach między nimi (...)
Po drugie, w stanie natury brakuje znanego i bezstronnego sędziego, którego autorytet rozstrzygałby wszelkie spory zgodnie z postanowieniami prawa. W stanie tym każdy jest sędzią i wykonawcą prawa natury, a ludzie w stosunku do siebie samych – stronniczy (...).
Po trzecie, w stanie natury często brakuje władzy, która wspierałaby i podtrzymywała słuszne wyroki, a także wykonywałaby je.Źródło: John Locke, Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, Warszawa 1992, s. 252.
Powyższe okoliczności decydują o rozumnym, zdaniem Locke’a, akcie zawiązania umowy.
Dwa traktaty o rządzie§ 95. Skoro wszyscy ludzie są, jak to już zostało powiedziane, wolni, równi i niezależni w stanie natury, nikt nie może bez własnej zgody zostać tego stanu pozbawiony i poddany władzy politycznej innego. Jedyny sposób, w jaki można oddać swą naturalną wolność i nałożyć okowy społeczeństwa obywatelskiego, jest ugoda z nimi dotycząca połączenia i zjednoczenia się z nimi w społeczności, zawarta dla zapewnienia im wygody, bezpieczeństwa i pokojowego współżycia, a także dla zabezpieczenia prawa korzystania z ich własności oraz lepszej ochrony przed wszystkimi, którzy nie należą do wspólnoty.
Źródło: John Locke, Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, Warszawa 1992, s. 230–231.
Konsekwencją zawarcia umowy jest zorganizowanie się ludzi we wspólnotę polityczną, czyli społeczeństwo obywatelskie, w którym pojawia się władza publiczna, państwo oraz prawo stanowioneprawo stanowione. Wola jednostek wyrażona w umowie staje się źródłem oraz legitymizacjąlegitymizacją władzy i stanowionego przez nią prawa, których celem jest zabezpieczanie naturalnej wolności jednostek. Tak umowa, jak i działanie prawotwórcze władzy mają zatem charakter moralny. Przyjmuje się przy tym, że mimo poddania jednostki ograniczeniom wynikającym z porządku prawnego realizacja jej wolności jest pełniejsza, ponieważ państwo bierze na siebie obowiązek skutecznego wprowadzania i egzekucji naturalnych praw jednostki.
Dwa traktaty o rządzieNaturalna wolność człowieka sprowadza się do bycia wolnym od jakiejkolwiek nadrzędnej władzy na ziemi i niepodlegania w zasadach swego postępowania woli lub władzy ustawodawczej żadnego człowieka, a tylko prawa natury. Wolność człowieka w społeczeństwie sprowadza się do niepodlegania żadnej innej władzy ustawodawczej, a tylko tej powołanej na mocy zgody we wspólnocie, ani też panowania czyjejkolwiek woli, ani ograniczeniom jakiegokolwiek prawa, innego niż to, które uchwali legislatywalegislatywa zgodnie z pokładanym w niej zaufaniem (...).
Ludzie wstępując do społeczeństwa przekazują w jego ręce równość, wolność i władzę wykonawczą, którą posiadali w stanie natury, by legislatywa dysponowała nią tak dalece, jak tego będzie wymagać dobro społeczeństwa. Czynią tak w tym celu, by każdy mógł lepiej zachować samego, swoją wolność i własność (żadna boiwem myśląca istota nie mogłaby przypuszczać, że ktoś będzie zmieniał swe położenie z zamiarem pogorszenia go). Nie można więc sądzić, iż tak ukonstytuowana przez nich władza społeczeństwa bądź legislatywy, mogłaby sięgać dalej, niż nakazuje wspólne dobro. Jest ona zobowiązana tylko do zabezpieczenia wolności każdego z nich przed tymi trzema wskazanymi wyżej niedogodnościami, które czynią stan natury tak niebezpiecznym i trudnym.
Źródło: John Locke, Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, Warszawa 1992, s. 254.
-
Konsekwencją rozumienia władzy i prawa jako legitymizowanych dzięki umowie przez wolę i interesy obywateli jest powierniczy charakter władzy oraz to, że jest ona jest ograniczona i odwoływalna.
-
Jednostka podlega wyłącznie prawu ustanowionemu przez władzę legitymizowaną przez siebie.
-
Wolność jednostki może być naruszona tylko w sytuacjach przewidzianych prawem, a każde działanie, tak władzy, jak i obywateli, może być ocenione ze względu na przyjęte w umowie cele i wartości.
-
J. Locke, przewidując istnienie w społeczeństwie różnic interesów, założył, że obowiązującymi decyzjami wspólnoty będą decyzje większości.
Należy też wskazać na konsekwencje pośrednie wynikające z wpływów idei umowy społecznej w kulturze Europy zawarte np. w teoriach społecznych XX wieku. Charakterystyczny dla koncepcji umowy społecznej motyw podmiotowości obywateli jest widoczny we współczesnym rozumieniu społeczeństwa obywatelskiego, nieposłuszeństwa obywatelskiego, demokracji, zrównoważonego podziału władz.
Wpływu koncepcji umowy możemy doszukać się także we współczesnym konstytucjonalizmie, gdzie rozumie się konstytucje jako swojego rodzaju umowy wiążące państwo i obywateli. Wpływu teorii praw naturalnych możemy natomiast doszukać się w teorii praw człowieka, traktowanych jako niezależne od władzy i niezbywalne.
Słownik
(prawo pozytywne) prawo tworzone przez człowieka, najczęściej przez odpowiednie władze państwowe
(łac. legitimus – zgodny z prawem) upoważnienie oraz uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji, przy jednoczesnej akceptacji rządzonych
(łac. legis latio – ustanowienie prawa) zgodnie z koncepcją podziału władz jest to jedna z trzech władz obok egzekutywy i władzy sądowniczej; także nazwa nadawana parlamentowi (np. we Francji) w przeciwieństwie do egzekutywy (władzy wykonawczej rządu)