R1dd64iEppCpu1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma półdługie, lekko falujące, siwe włosy oraz nakrycie głowy. Ma na twarzy głębokie zmarszczki. Ubrany jest w ciemny strój z wysokim kołnierzem.

Wiek XVII to niewątpliwie okres, w którym rozkwita zarówno wiele wspaniałych, nowych interpretacji filozoficznych świata, jak i teorii dotyczących możliwości ludzkiego poznania. Ów rozkwit był związany i z procesami kulturowymi, wywołanymi oddziaływaniem renesansu, reformacji i kontrreformacji w Europie, i z wyjątkowo intensywnym związkiem, jaki się narodził pomiędzy problematyką emancypujących się wówczas nauk matematyczno‑przyrodniczych a problematyką metafizycznąmetafizykametafizyczną. Wyraziło się to w nowym podejściu do tradycyjnych problemów filozoficznych. Podejście to – wymagające na ogół porzucenia tradycyjnego języka scholastykischolastykascholastyki – wyznaczyło horyzonty problemowe dla całej epoki nowożytnej. Najkrócej rzecz ujmując, polegało na odwróceniu tradycyjnego porządku budowania teorii filozoficznej („od bytu do myślenia”) i na przyjęciu procedury przechodzenia „od myślenia do bytuod myślenia do bytuod myślenia do bytu”. W odniesieniu do omawianego tu wieku XVII w kontynentalnej części Europy wyraziło się to również szczególnym bogactwem oryginalnych propozycji nowych systemów metafizycznych.

R1EI8qNvcYSJ81

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Kartezjusz zarówno jako uczony, jak i metafizyk odegrał ogromną rolę w wytyczaniu nowych szlaków i w kształtowaniu nowych treści myśli nowożytnej. Następcy, bądź spierając się z nim, bądź starając się rozwijać jego pomysły, pozostawali na ogół w ramach horyzontu wyznaczonego przez jego myślenie. Kartezjanizm stanowił nie tylko rewolucję metodologicznąmetodologiametodologiczną i epistemologicznąepistemologiaepistemologiczną, lecz także metafizyczną. Najważniejszym wyznacznikiem tej pierwszej było obranie za punkt wyjścia poznania pewnego intuicji intelektualnej, po której dopiero następuje dedukcja – przy czym uprzywilejowanym obszarem osiągania pewności w poznaniu okazało się indywidualne, konkretne Ja. Tym samym fundamentem prawdziwości i zarazem uniwersalności wiedzy okazywała się jednostkowa świadomość, wyposażona w krytycyzm radykalnego wątpienia i w ideał mathesis universalismathesis universalismathesis universalis. Ten „subiektywny zwrot” będzie obecny w wielu nurtach filozoficznych aż do naszych czasów, a uznanie poznania bezpośredniego za najbardziej wiarygodne stanie się znamienne dla wszelkich antydogmatycznych programów filozoficznych. Notabene wątpienie hiperbolicznewątpienie hiperbolicznewątpienie hiperboliczne, odwołujące się do hipotezy „potężnego zwodziciela”, było prekursorskie, co zauważono już znacznie później, wobec jednego z programów współczesnej metodologii naukowej, zwanego falsyfikacjonizmemfalsyfikacjonizmfalsyfikacjonizmem, a stworzonego przez Karla Raimunda Poppera. Najważniejszym elementem tej drugiej rewolucji było dokonujące się w akcie egzystencjalnejegzystencjaegzystencjalnej intuicji, dotyczącej pewności istnienia własnego i istnienia Boga, ustanowienie metafizyki o charakterze antynaturalistycznymantynaturalizmantynaturalistycznym, nieprzedmiotowym i egzystencjalnym. Konsekwencją tego była konieczność uznania radykalnego dualizmu substancjisubstancjasubstancji, który ratował fundamenty świata przedmiotowego, przyrodniczego, pozbawiając je jednak autonomii i samodzielności. Próbując ów dualizm przezwyciężyć, następcy Kartezjusza powracali do konstruowania metafizyk o charakterze naturalistycznym, a jego projekt metafizyczny okazał się pod pewnymi względami inspirujący dopiero dla myślicieli znacznie późniejszych.

REJz9E21aImIm1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, mocno zaznaczone brwi i duże, ciemne oczy. Jego nos jest wąski i długi. Jego włosy są ciemne i długie, kręcące się od wysokości uszu. Mężczyzna ubrany jest w ciemny strój z dużym, białym kołnierzem.

Spinoza, inspirując się Kartezjańskim ideałem wiedzy pewnej skonstruowanej more geometricomore geometricomore geometrico, a zarazem dystansując się od Kartezjańskiego subiektywizmu i dualizmu, zbudował metafizykę monistyczną (substancja jest jedna) i naturalistyczną (bez sankcji nadprzyrodzonych). Na gruncie tej metafizyki tylko rzeczywistości uniwersalnej i całościowej (Bóg, czyli przyroda) przysługuje realność bytowa i wolność równa konieczności nieskończonych tej rzeczywistości przejawów; wszystkiemu innemu przysługuje tylko istnienie względne i ograniczone. I z takiej oto totalistycznej metafizyki Spinoza wyprowadził wnioski z pozoru niedające się z nią uzgodnić: postulat autonomiiautonomiaautonomii antropologicznejantropologiaantropologicznej, moralnej i politycznej człowieka, tchnący, jak mało która nowożytna doktryna filozoficzna, historycznym optymizmem. By swojemu systemowi zapewnić niezbędną koherencję logicznąteoria koherencjikoherencję logiczną, nadał mu kształt ściśle powiązanych definicji i twierdzeń, których stopień komplikacji przekraczał czasem zdolność pojmowania współczesnych mu czytelników. Dlatego dla następnych pokoleń – jak np. dla libertyńskich filozofów oświeceniowych – Spinoza był raczej symbolem wolnego, niepodległego ducha niż autorem obfitującego w niespodziewane rozwiązania głębokiego systemu filozoficznego. Dopiero klasyczna filozofia niemiecka na początku XIX w., a za nią rodząca się metodologia nauk społecznych, zaczęły czerpać ze Spinozy poważne inspiracje.

ROAGvfZT52U701

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, mocno zaznaczone brwi i duże, ciemne oczy. Jego nos jest haczykowaty i długi. Jego włosy są ciemne i długie, kręcone, sięgają do piersi. Mężczyzna ubrany jest w obszerną, udrapowaną szatę.

Leibniz próbował rozwiązać trudności, jakie wyłaniały się z systemów metafizycznych jego poprzedników: Kartezjusza i Spinozy. Jak pamiętamy, Kartezjusz, obierając za punkt wyjścia indywidualną świadomość myślącego bytu, miał kłopot z przejściem do tego, co znajduje się poza świadomością, do obiektywnego porządku świata. Rozwiązaniem był niesatysfakcjonujący samego Kartezjusza dualizm. Z kolei Spinoza, wyszedłszy od uniwersalnego bytu‑substancji, będącego jednocześnie logiczną koniecznością i jedyną realnością, miał kłopot z uzasadnieniem ludzkiej subiektywności i autonomii indywiduum. Na gruncie jego panteistycznegopanteizmpanteistycznego monizmumonizmmonizmu samoistność jednostki została bądź co bądź zdezawuowana. Leibniz, konstruując swoją monadologięmonadologiamonadologię, zmierzał do uzgodnienia ze sobą tych różnych dróg myślowych: zjednoczył indywidualny byt‑substancję istniejącą samoistnie z perspektywą całości bytu jako wielości w jedności, w której każdy byt jednostkowy jest integralną cząstką harmonijnego systemu wszechświata. Wynik tych usiłowań to jeden z najbardziej wyrafinowanych i bogatych w rozmaite implikacje (naukowe, teologiczne i moralne) systemów metafizycznych, oparty na ontologicznym pluralizmie. Filozofia Leibniza była wyraźną manifestacją racjonalizmuracjonalizmracjonalizmu – wszystko odwołuje się w niej do zasad logicznych, a wiedza ma ostatecznie postać analityczną. Między wiedzą a światem istnieje doskonała zgodność. Ów racjonalizm zrywał jednak z panującym w tamtej epoce mechanicyzmem i wprowadzał do filozoficznego myślenia wątki dynamizmudynamizmdynamizmu, witalizmuwitalizmwitalizmu i finalizmufinalizmfinalizmu.

R15WD6b413IIq1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są jasne. długie, nieco przerzedzone. Mężczyzna ma jasną oprawę oczu i lekko garbaty nos. Ubrany jest w ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz.

Pascal na tle zrekonstruowanych wyżej systemów myślowych wydaje się filozofem osobnym. I faktycznie był nim, chociaż podzielał wiele z nastawień i zapatrywań charakterystycznych dla najświatlejszych umysłów swojej epoki. Był wszak wybitnym uczonym o wyraźnych skłonnościach do medytacji metafizycznych. Jednak jego przywiązanie do tradycji starożytnego i renesansowego sceptycyzmusceptycyzmsceptycyzmu, połączone z wyraźną inklinacją religijno‑mistyczną – wzmocnioną oczywiście indywidualnymi cechami psychologicznymi – zaowocowały wielce oryginalną twórczością filozoficzno‑literacką (wolną od ambicji systemotwórczych) o wielkiej sile oddziaływania.

Wszyscy wymienieni tu filozofowie – i szerzej: filozofia kontynentalna XVII stulecia – położyli podwaliny pod filozoficzne i naukowe zręby nowożytności oraz współczesności. Bez wyrażającej się w ich twórczości siły wyobraźni i rozumu, próbujących zmierzyć się z nieskończonością, kształtujące się w następnych epokach oblicze duchowe Europy byłoby znacznie uboższe.

Słownik