Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat filozofii kontynentalnej XVII w., zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Filozofia kontynentalna XVII wieku: racjonalizm Kartezjusza – naukaFilozofia kontynentalna XVII wieku: racjonalizm Kartezjusza – nauka
Filozofia kontynentalna XVII wieku: Baruch Spinoza – metafizyka w służbie etykiFilozofia kontynentalna XVII wieku: Baruch Spinoza – metafizyka w służbie etyki
Filozofia kontynentalna XVII wieku. Gottfried Wilhelm Leibniz – logika, fizyka, metafizykaFilozofia kontynentalna XVII wieku. Gottfried Wilhelm Leibniz – logika, fizyka, metafizyka
Filozofia kontynentalna XVII wieku. Gottfried Wilhelm Leibniz – teodyceaFilozofia kontynentalna XVII wieku. Gottfried Wilhelm Leibniz – teodycea
Wiek XVII to niewątpliwie okres, w którym rozkwita zarówno wiele wspaniałych, nowych interpretacji filozoficznych świata, jak i teorii dotyczących możliwości ludzkiego poznania. Ów rozkwit był związany i z procesami kulturowymi, wywołanymi oddziaływaniem renesansu, reformacji i kontrreformacji w Europie, i z wyjątkowo intensywnym związkiem, jaki się narodził pomiędzy problematyką emancypujących się wówczas nauk matematyczno‑przyrodniczych a problematyką metafizycznąmetafizyczną. Wyraziło się to w nowym podejściu do tradycyjnych problemów filozoficznych. Podejście to – wymagające na ogół porzucenia tradycyjnego języka scholastykischolastyki – wyznaczyło horyzonty problemowe dla całej epoki nowożytnej. Najkrócej rzecz ujmując, polegało na odwróceniu tradycyjnego porządku budowania teorii filozoficznej („od bytu do myślenia”) i na przyjęciu procedury przechodzenia „od myślenia do bytuod myślenia do bytu”. W odniesieniu do omawianego tu wieku XVII w kontynentalnej części Europy wyraziło się to również szczególnym bogactwem oryginalnych propozycji nowych systemów metafizycznych.
Kartezjusz zarówno jako uczony, jak i metafizyk odegrał ogromną rolę w wytyczaniu nowych szlaków i w kształtowaniu nowych treści myśli nowożytnej. Następcy, bądź spierając się z nim, bądź starając się rozwijać jego pomysły, pozostawali na ogół w ramach horyzontu wyznaczonego przez jego myślenie. Kartezjanizm stanowił nie tylko rewolucję metodologicznąmetodologiczną i epistemologicznąepistemologiczną, lecz także metafizyczną. Najważniejszym wyznacznikiem tej pierwszej było obranie za punkt wyjścia poznania pewnego intuicji intelektualnej, po której dopiero następuje dedukcja – przy czym uprzywilejowanym obszarem osiągania pewności w poznaniu okazało się indywidualne, konkretne Ja. Tym samym fundamentem prawdziwości i zarazem uniwersalności wiedzy okazywała się jednostkowa świadomość, wyposażona w krytycyzm radykalnego wątpienia i w ideał mathesis universalismathesis universalis. Ten „subiektywny zwrot” będzie obecny w wielu nurtach filozoficznych aż do naszych czasów, a uznanie poznania bezpośredniego za najbardziej wiarygodne stanie się znamienne dla wszelkich antydogmatycznych programów filozoficznych. Notabene wątpienie hiperbolicznewątpienie hiperboliczne, odwołujące się do hipotezy „potężnego zwodziciela”, było prekursorskie, co zauważono już znacznie później, wobec jednego z programów współczesnej metodologii naukowej, zwanego falsyfikacjonizmemfalsyfikacjonizmem, a stworzonego przez Karla Raimunda Poppera. Najważniejszym elementem tej drugiej rewolucji było dokonujące się w akcie egzystencjalnejegzystencjalnej intuicji, dotyczącej pewności istnienia własnego i istnienia Boga, ustanowienie metafizyki o charakterze antynaturalistycznymantynaturalistycznym, nieprzedmiotowym i egzystencjalnym. Konsekwencją tego była konieczność uznania radykalnego dualizmu substancjisubstancji, który ratował fundamenty świata przedmiotowego, przyrodniczego, pozbawiając je jednak autonomii i samodzielności. Próbując ów dualizm przezwyciężyć, następcy Kartezjusza powracali do konstruowania metafizyk o charakterze naturalistycznym, a jego projekt metafizyczny okazał się pod pewnymi względami inspirujący dopiero dla myślicieli znacznie późniejszych.
Spinoza, inspirując się Kartezjańskim ideałem wiedzy pewnej skonstruowanej more geometricomore geometrico, a zarazem dystansując się od Kartezjańskiego subiektywizmu i dualizmu, zbudował metafizykę monistyczną (substancja jest jedna) i naturalistyczną (bez sankcji nadprzyrodzonych). Na gruncie tej metafizyki tylko rzeczywistości uniwersalnej i całościowej (Bóg, czyli przyroda) przysługuje realność bytowa i wolność równa konieczności nieskończonych tej rzeczywistości przejawów; wszystkiemu innemu przysługuje tylko istnienie względne i ograniczone. I z takiej oto totalistycznej metafizyki Spinoza wyprowadził wnioski z pozoru niedające się z nią uzgodnić: postulat autonomiiautonomii antropologicznejantropologicznej, moralnej i politycznej człowieka, tchnący, jak mało która nowożytna doktryna filozoficzna, historycznym optymizmem. By swojemu systemowi zapewnić niezbędną koherencję logicznąkoherencję logiczną, nadał mu kształt ściśle powiązanych definicji i twierdzeń, których stopień komplikacji przekraczał czasem zdolność pojmowania współczesnych mu czytelników. Dlatego dla następnych pokoleń – jak np. dla libertyńskich filozofów oświeceniowych – Spinoza był raczej symbolem wolnego, niepodległego ducha niż autorem obfitującego w niespodziewane rozwiązania głębokiego systemu filozoficznego. Dopiero klasyczna filozofia niemiecka na początku XIX w., a za nią rodząca się metodologia nauk społecznych, zaczęły czerpać ze Spinozy poważne inspiracje.
Leibniz próbował rozwiązać trudności, jakie wyłaniały się z systemów metafizycznych jego poprzedników: Kartezjusza i Spinozy. Jak pamiętamy, Kartezjusz, obierając za punkt wyjścia indywidualną świadomość myślącego bytu, miał kłopot z przejściem do tego, co znajduje się poza świadomością, do obiektywnego porządku świata. Rozwiązaniem był niesatysfakcjonujący samego Kartezjusza dualizm. Z kolei Spinoza, wyszedłszy od uniwersalnego bytu‑substancji, będącego jednocześnie logiczną koniecznością i jedyną realnością, miał kłopot z uzasadnieniem ludzkiej subiektywności i autonomii indywiduum. Na gruncie jego panteistycznegopanteistycznego monizmumonizmu samoistność jednostki została bądź co bądź zdezawuowana. Leibniz, konstruując swoją monadologięmonadologię, zmierzał do uzgodnienia ze sobą tych różnych dróg myślowych: zjednoczył indywidualny byt‑substancję istniejącą samoistnie z perspektywą całości bytu jako wielości w jedności, w której każdy byt jednostkowy jest integralną cząstką harmonijnego systemu wszechświata. Wynik tych usiłowań to jeden z najbardziej wyrafinowanych i bogatych w rozmaite implikacje (naukowe, teologiczne i moralne) systemów metafizycznych, oparty na ontologicznym pluralizmie. Filozofia Leibniza była wyraźną manifestacją racjonalizmuracjonalizmu – wszystko odwołuje się w niej do zasad logicznych, a wiedza ma ostatecznie postać analityczną. Między wiedzą a światem istnieje doskonała zgodność. Ów racjonalizm zrywał jednak z panującym w tamtej epoce mechanicyzmem i wprowadzał do filozoficznego myślenia wątki dynamizmudynamizmu, witalizmuwitalizmu i finalizmufinalizmu.
Pascal na tle zrekonstruowanych wyżej systemów myślowych wydaje się filozofem osobnym. I faktycznie był nim, chociaż podzielał wiele z nastawień i zapatrywań charakterystycznych dla najświatlejszych umysłów swojej epoki. Był wszak wybitnym uczonym o wyraźnych skłonnościach do medytacji metafizycznych. Jednak jego przywiązanie do tradycji starożytnego i renesansowego sceptycyzmusceptycyzmu, połączone z wyraźną inklinacją religijno‑mistyczną – wzmocnioną oczywiście indywidualnymi cechami psychologicznymi – zaowocowały wielce oryginalną twórczością filozoficzno‑literacką (wolną od ambicji systemotwórczych) o wielkiej sile oddziaływania.
Wszyscy wymienieni tu filozofowie – i szerzej: filozofia kontynentalna XVII stulecia – położyli podwaliny pod filozoficzne i naukowe zręby nowożytności oraz współczesności. Bez wyrażającej się w ich twórczości siły wyobraźni i rozumu, próbujących zmierzyć się z nieskończonością, kształtujące się w następnych epokach oblicze duchowe Europy byłoby znacznie uboższe.
Słownik
(gr. anthropos – człowiek + logos – nauka) nauka o człowieku, jego pochodzeniu, rozwoju i zróżnicowaniu rasowym
kierunek w filozofii przeciwstawiający się naturalizmowi reprezentowanemu zwłaszcza przez myśl pozytywistyczną; w zakresie ontologii głosi swoistość, autonomię i nieredukowalność świata historii i kultury w stosunku do rzeczywistości przyrodniczej; w zakresie teorii poznania i metodologii postuluje odmienny rodzaj poznania właściwy naukom humanistycznym jako idiograficznym, indywidualizującym i rozumiejącym (sens, znaczenia, wartości) w odróżnieniu od nauk przyrodniczych, jako nomotetycznych (formułujących prawa) i wyjaśniających (poszukujących przyczyn)
(gr. autonomia – niezależność, samodzielność) samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie; w etyce: niezależność od norm etycznych zewnętrznych, innych niż własne sumienie
(gr. dynamis – siła) pogląd zakładający wewnętrzną aktywność przyrody, jej ciągły ruch i rozwój
(łac. existere z ex – na zewnątrz + sistere – stać, znajdować się) istnienie kogoś lub czegoś; materialne warunki czyjegoś życia; w egzystencjalizmie: swoisty sposób istnienia właściwy tylko człowiekowi
(gr. episteme – wiedza + logos – nauka) dział filozofii, zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością
(łac. falsum – fałsz) stanowisko filozoficzne, według którego uzasadnienie hipotezy polega na nieudanej próbie jej obalenia
(łac. finis – koniec, cel) pogląd, według którego rozwój świata przyrody i rzeczywistości społecznej zmierza do jakiegoś ostatecznego celu
(gr. ta meta physika – to, co jest po fizyce) dział filozofii zajmujący się bytem jako takim – jego podstawowymi własnościami, leżącymi u podstaw świata, który jest nam dostępny poprzez doświadczenie zmysłowe
(gr. methodos – badanie + logos – nauka, słowo) nauka o metodach badań naukowych stosowanych w danej dziedzinie wiedzy
(gr. monas – jednostka + logos – nauka) teoria budowy świata stworzona przez Leibniza, opierająca się na tezie, że rzeczywistość jest ciągłym zbiorem monad
(gr. mónos – jedyny, sam) w ontologii: pogląd mówiący, że istnieje tylko jedna substancja, np. materia (monizm materialistyczny) lub duch (monizm spirytualistyczny); przedstawiciele monizmu materialistycznego to m.in. Heraklit z Efezu, Anaksymander, Anaksymenes, Leucyp, Demokryt; moniści spirytualistyczni to m.in. Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling i Georg Wilhelm Friedrich Hegel
(gr. pan – wszystko + theós – bóg) pogląd, który odrzuca istnienie Boga osobowego i głosi, że Bóg jest tożsamy z przyrodą lub istnieje w przyrodzie immanentnie, tkwiąc wewnątrz każdego ze stworzeń.
(łac. rationalis – rozsądny, ratio – rozum) kierunek filozoficzny przyznający rozumowi główną bądź wyłączną rolę w procesie poznania
(gr. skeptikos – wątpiący, krytykujący) stanowisko filozoficzne odrzucające możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej i ostatecznie uzasadnionej
(łac. scholasticus – szkolny) kierunek w średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, dążący do rozumowego uzasadniania wiary i dogmatów religijnych bez konieczności odwoływania się do doświadczenia; kierunek ten był związany z nurtem uniwersyteckim
(łac. substantia – istota rzeczy, majątek) termin wieloznaczny, w metafizyce oznaczający byt samodzielny i niezależny; u Leibniza substancjami były monady
(łac. vis vitalis – siła życiowa) koncepcja filozoficzna przyjmująca istnienie w organizmach niematerialnej siły życiowej