Socjologowie rozwinęli na przestrzeni kilkudziesięciu lat koncepcje opisujące różne wymiary, czynniki i składniki definicyjne statusu społecznego. Zestawienie dwóch odległych historycznie definicji pokazuje nam jednak, że zasadnicze rozumienie statusu społecznego nie ulega radykalnym zmianom.

RXfgbka13ZglT1
Prezentacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Status to jednocześnie kategoria porównawcza: za jej pomocą porównujemy jednych do drugich (na przykład lekarzy do hydraulików, kobiety do mężczyzn) oraz samych siebie do innych, gdy wyznaczamy sobie pozycję w społeczeństwie niższą, wyższą lub podobną do zajmowanej przez inne osoby.

Rodzaje statusów – podstawowe pojęcia

Status społeczny to coś, co można zmierzyć, uruchomić, zmienić, osiągnąć. Może mieć charakter osobisty, instytucjonalnyinstytucjonalizacja instytucjonalny, sytuacyjny. Te wszystkie określenia pokazują, że status jako wskaźnik pozycji odwołuje się do symbolicznego, a nie przestrzennego rozumienia miejsca, zajmowanego przez jednostkę w społeczeństwie.

R1LrMt1VRHZpo1
Infografika interaktywna przedstawia rodzaje statusów. W centralnej części infografiki znajduje się grafika rodziny, składającej się z rodziców, córki i syna. Obok zamieszczono napis Statusy przypisane. Na górze schematu wskazane są statusy osiągane, na dole grafiki statusy czynne i bierne. Opis punktów znajdujących się na grafice: 1. Statusy przypisane. Wynikają z wieku, płci, stanu cywilnego czy urodzenia w danej rodzinie, a czasami obiektywnej sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka (np. status imigranta); osoby posiadające taki status pełnią związane z nim funkcje, do których są przyuczane. W naszym przykładzie dzieci różnią się statusem w zakresie wieku, co jest oczywiste. Urodziły się w tej samej rodzinie (na przykład inteligenckiej), ale ich rodzice mogą mieć już inne statusy pochodzenia. Nad grafiką rodziny znajduje się rząd czterech zdjęć wraz z opisami. To statusy osiągane. 2. Statusy osiągane. Związane z pełnieniem roli w różnych grupach społecznych, gdy ta rola wymaga zaangażowania od jednostki zasobów (umiejętności, wiedzy, predyspozycji). W naszym przykładzie ojciec, jako szef firmy, osiągnął wyższy status w strukturze zarządzania firmą niż jego żona będąca nauczycielką. Podobnie córka – przewodnicząca rady szkolnej ma wyższy status w grupie, niż jej brat, który ma status ucznia. Ojciec ma wyższy status w grupie do której należy i zarazem wyższy od swej żony status w społeczeństwie. Rodzeństwo ma identyczny status w społeczeństwie, a różny w grupie szkolnej. 4. Na zdjęciu Antek Kowalski Szeregowy uczeń w swojej klasie. Zdjęcie przedstawia chłopca, który siedzi w ławce z kolegą, znajduje się w klasie. W pozostałych ławkach siedzą dziewczynki i chłopcy. 5. Na zdjęciu Jan Kowalski szef dużego koncernu. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę w garniturze, który stoi przy przeźroczystej tablicy i coś na niej rysuje. Na tablicy poprzyklejane są kolorowe kartki. Przy mężczyźnie stoją dwie kobiety i jeszcze jeden mężczyzna. 6. Na zdjęciu Barbara Kowalska nauczycielka w szkole podstawowej. Zdjęcie przedstawia wnętrze sali klasowej. W ławkach siedzą dzieci. Trwa lekcja prowadzona przez stojącą przy tablicy młodą kobietę. 7. Na zdjęciu Asia Kowalska uczennica, przewodnicząca samorządu szkolnego. Zdjęcie przedstawia młodą, uśmiechniętą kobietę, która ma uniesione ręce. Nad nią znajdują się wyrazy: ideas, strategy goals, profit, suport, teamwork, opportunities, venture, team, customer, plan, competition, marketing, performance, sales, innovation, business. Pod grafiką rodziny znajduje się rząd czterech grafik wraz z opisami. To statusy czynne i bierne. 3. Statusy czynne i bierne. Według koncepcji Ralpha Lintona, jednostka unika konfliktu ról dzięki temu, że w danym czasie pełni tylko jedną z nich – związaną z aktualnym statusem. W naszym przykładzie, kobieta po wyjściu z pracy, obejmuje status koleżanki w grupie towarzyskiej, by następnie przyjąć status dorosłej kobiety w przestrzeni publicznej, itd. Podobnie z mężczyzną – po powrocie do domu z biura obejmuje status ojca zajmującego się dziećmi. Koncepcję tę rozwinął Robert Merton, zwracając uwagę na oczywisty fakt, że realnie jednostka pełni w konkretnym czasie wiele ról społecznych i tym samym posiada wiele statusów społecznych. Zdaniem Mertona z określonym statusem społecznym wiąże się nie jedna rola, ale cały ich zestaw. Z kolei jeśli jednostki zajmują wiele rozmaitych statusów, pełnią role złożone. 8. Na grafice nauczycielka przy tablicy. 9. Na grafice dwie kobiety z filiżankami w rękach. 10.Na grafice mężczyzna na spotkaniu z trojgiem innych ludzi. Wszyscy siedzą przy stole. 11. Na grafice mężczyzna z dziećmi w domu. Mężczyzna siedzi na dywanie, obok niego bawi się dwójka małych dzieci.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Status a prestiż

W zakres pojęcia status członka grupygrupagrupy wchodzi prestiż społeczny. Prestiż to szacunek i poważanie, jakimi członka grupy darzą pozostali członkowie. Może wynikać z walorów osobistych albo być konsekwencją perfekcyjnego pełnienia roli społecznejrola społecznaroli społecznej członka grupy i zajmowanej w niej pozycji, ale również może być rezultatem zewnętrznych w stosunku do grupy właściwości (statusy w innych grupach społecznych czy status przypisany: bycie mężczyzną, kobietą, obywatelem, imigrantem itp.).

bg‑azure

Czy przy zmianie statusu społecznego zmienia się również nasz prestiż? A może to płynna struktura, w której wszystko się zmienia zależnie od sytuacji? Co się na przykład dzieje ze statusami i prestiżem, kiedy profesor uniwersytetu zostaje zatrzymany przez swoją studentkę, która pracuje w policji kryminalnej?

Odpowiedź na to pytanie zależy od rodzaju prestiżu, o którym mówimy. Polski socjolog Henryk Domański wyróżnił kilka rodzajów prestiżu:

RR5KdNSdS3SR8
osobisty Szacunek wynikający z osobistych przymiotów jednostki., pozycyjny Prestiż, który wynika z atrybutów zajmowanej pozycji (np. szacunek dla rodziców, dla szefa zespołu pracowniczego); odmianą prestiżu pozycyjnego jest prestiż grupowy, którego źródłem są pozycje zbiorowe wynikające z członkostwa w określonej grupie społecznej, np. rodzina Kowalskich jest z jakiegoś powodu wyżej ceniona niż rodzina Malinowskich., zinstytucjonalizowany Prestiż, który przejawia się przez formy okazywania szacunku, czyli jest to forma przestrzegania pewnych konwencji związanych ze sferą prywatną, ale przede wszystkim ze sferą publiczną. Przykładem może być to, że w rodzinie tradycyjnej zwracano się do rodziców w liczbie mnogiej, co było przejawem szacunku., sytuacyjny Prestiż, którego cechą jest krótkotrwałość, pojawia się tylko w określonych sytuacjach. Jest to na przykład wyrażanie szacunku policjantowi usiłującemu „wlepić” nam mandat czy profesorowi, z którym mamy kłopoty podczas zdawania egzaminu itp.

Status społeczny

Status społeczny jest narzędziem określania miejsca jednostki w społeczeństwie globalnym. Przyjmuje się, że w społeczeństwach współczesnych pozycja jednostki w społeczeństwie wyznaczana jest przez:

  • wykształcenie (od niskiego do wysokiego);

  • przynależność do kategorii zawodowej (status zawodowy mierzony prestiżem zawodów, czyli szacunkiem (od niskiego do wysokiego), jakim dany zawód darzą przedstawiciele społeczeństwa);

  • dochód (oraz posiadana własność dóbr materialnych); od niskiego poziomu zasobów materialnych do wysokiego.

W zależności od teorii, na gruncie której opisujemy i wyjaśniamy procesy zróżnicowania społecznego, jednostka po identyfikacji cech położenia zostanie zaliczona do klas społecznychklasa społecznaklas społecznych, warstw społecznychwarstwa społecznawarstw społecznych lub grup społeczno‑zawodowych.

R1W73zWfqEGA5
Jak myślisz, czy taki samochód służy tylko do przemieszczania się z miejsca na miejsce? Czy za jego pomocą możemy zmienić swój status, jak pan Jourdain ze sztuki Moliera? I na jak długo? A może kupić go możemy właśnie dlatego, że mamy w społeczeństwie określony status?
Źródło: Barni1, domena publiczna.

Socjologowie zajmujący się badaniem struktur społecznych mówią o zjawisku zbieżności lub rozbieżności czynników statusu. Zjawisko to mierzy się przy użyciu skomplikowanych metod statystycznych. W ujęciu uproszczonym ilustruje je poniższy schemat.

W społeczeństwach rynkowych poszczególne czynniki definiujące miejsce większości jednostek w społeczeństwie są zbieżne: pod względem wykształcenia, zawodu, dochodu jednostka zajmuje podobne miejsce. Działa bowiem zasada merytokracji, określająca, że miejsce jednostki jest konsekwencją jej umiejętności, wiedzy i innych cech, dzięki którym może zająć takie, a nie inne miejsce w strukturze społecznej. Pozycje w tych wymiarach wzajemnie się wzmacniają na zasadzie: masz określony poziom wykształcenia, zajmujesz określoną pozycję zawodową, z którą związany jest określony dochód, a dodatkowo inni darzą cię szacunkiem (w niniejszym ujęciu widać taką zależność między dochodem a wykształceniem). Na zamieszczonym schemacie widać, że większość ludzi ma dochody wprost proporcjonalne do wykształcenia (im wyższe wykształcenie, tym wyższe dochody). Z tej zasady wyłamują się tylko pojedyncze jednostki. Gdyby ich nie było, mówilibyśmy o całkowitej zbieżności.

RArCwOckzNPLi
Paweł Trojanowski, opracowanie własne.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Społeczeństwa, w których czynniki statusu są rozbieżne, oparte są najczęściej na nierynkowej gospodarce. W takim społeczeństwie ktoś pracujący w zawodzie cieszącym się wysokim prestiżem społecznym i wymagającym wysokiego poziomu wykształcenia może mieć bardzo niską pensję. Mówimy wówczas o korelacji ujemnej (negatywnej). Może być też tak, że między poszczególnymi czynnikami statusu nie występują żadne zależności statystyczne. Wówczas jednostki są różnie umiejscowione w poszczególnych wymiarach statusu. Na zamieszczonym schemacie widać, że większość ludzi cieszy się prestiżem odwrotnie proporcjonalnym do dochodów (wysoki prestiż mimo niskich dochodów i niski prestiż mimo wysokich dochodów). Z tej zasady wyłamują się tylko pojedyncze jednostki. Gdyby ich nie było, mówilibyśmy o całkowitej rozbieżności.

RVgQP8UD9ysSx
Paweł Trojanowski, opracowanie własne.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

grupa
grupa

zbiór jednostek (co najmniej trzech) o tożsamości zbiorowej, której towarzyszą kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie, częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz; powiązane w obrębie grupy role służą realizacji wspólnych celów

instytucjonalizacja
instytucjonalizacja

proces społeczny, w wyniku którego niesformalizowane sposoby działania społecznego zostają uregulowane przez nadanie im względnie trwałej formy i opatrzenie sankcjami; instytucjonalizacja oznacza też nadanie istniejącym formom działania społecznego charakteru obowiązującego; w tym sensie nie tylko Urząd Stanu Cywilnego jest instytucją, ale i małżeństwo jako ustabilizowana forma społecznego działania, regulowana normami i zmierzająca do realizacji określonych celów oraz potwierdzania społecznie akceptowanych wartości, jest instytucją

klasa społeczna
klasa społeczna

segment społeczeństwa, do którego zaliczamy jednostki pozostające w podobnym położeniu społecznym warunkowanym własnością (dotyczy to zwłaszcza posiadania środków produkcji); istnieją różne ujęcia definicyjne tego, czym są klasy; Marks przeciwstawił dwie klasy: burżuazję (właścicieli) i proletariat (pozbawiony własności); Max Weber wyodrębnił trzystopniowy podział klasowy (klasy własności, klasy zawodowo‑dochodowe oraz klasy społeczne); William Warner zaproponował podział społeczeństwa na klasy ze względu na sumaryczny wskaźnik prestiżu społecznego oraz statusu ekonomicznego (wyróżnił klasę wyższą, średnią i niższą)

rola społeczna
rola społeczna

względnie trwałe, spójne oczekiwania, jakie wobec podejmującego swoją rolę członka ma zbiorowość społeczna

warstwa społeczna
warstwa społeczna

grupa ludzi żyjących w podobnych warunkach, tworząca wspólnotę obyczajów, stylu życia (np. młodzież, chłopi, renciści); może to być również grupa ludzi  wykonujących podobny zawód