Prawa obywatela a prawa człowieka

Rozdział II Konstytucji RP „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” zawiera wiele przepisów regulujących relacje państwa polskiego z jednostką. Szczególne miejsce wśród nich przypada tym przepisom, które dotyczą praw i obowiązków obywatelskich. Czym się one różnią?

Prawa człowieka przysługują każdemu człowiekowi i państwo polskie gwarantuje ich przestrzeganie wobec wszystkich osób znajdujących się w jego jurysdykcjijurysdykcjajurysdykcji – zarówno polskich obywateli, jak i mieszkających lub przebywających na terenie Polski cudzoziemców. Prawa obywatelskie przysługują natomiast jedynie tym jednostkom, które z państwem polskim połączone są formalno‑prawną więzią obywatelstwa. A więc wszystkim polskim obywatelom bez względu na ich miejsce zamieszkania czy pobytu.

Wolności a prawa

Prawa mają charakter pozytywny – dla ich realizacji konieczne jest podjęcie przez państwo określonych działań, np. w celu urzeczywistnienia prawa do nauki państwo musi zorganizować działanie systemu szkolnictwa. Wolności mają charakter negatywny – dla ich realizacji państwo musi powstrzymać się od działań uniemożliwiających jednostkom podejmowanie określonej aktywności lub działań ingerujących w sferę prywatności jednostki – np. wolność sumienia oznacza między innymi, że obywatele samodzielnie wybierają religię, którą chcą wyznawać i uzewnętrzniać poprzez uprawianie (samodzielnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie) kultu, modlitwy, uczestnictwa w obrzędach; wolność sumienia obejmuje także posiadanie świątyń oraz prawo rodziców do wychowywania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami – państwo nie może nikogo zmuszać do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych, a nawet do ujawniania jego światopoglądu.

Prawa a przywileje

Przywileje to uprawnienia pozwalające korzystać ze szczególnych względów w jakimś zakresie. Przyznawane są w uznaniu za wyjątkowe zasługi wąskiej grupie osób. Prawa człowieka zaś przysługują każdemu człowiekowi, a prawa obywatelskie – każdemu obywatelowi. Nie są nadawane przez państwo, państwo winno je jedynie uszanować.

Uniwersalistyczna i indywidualistyczna koncepcja praw

Uniwersalistyczna koncepcja praw zakłada, że jednostka może cieszyć się określonymi prawami, tak długo, jak nie pozostają one w sprzeczności z interesem państwa. Interes państwa ma bowiem charakter nadrzędny i jest podstawą ograniczenia praw jednostki.

Koncepcja indywidualistyczna wyklucza istnienie praw i interesów państwa czy społeczeństwa – są to byty abstrakcyjne, które nie mają własnych celów. Realnie istnieją tylko prawa i interesy jednostki. Ochrona tych praw jednostkowych jest jednym z najważniejszych zadań organów władzy publicznej.

Relacje między prawami a obowiązkami obywatelskimi

Jedną z możliwości związku między prawami i obowiązkami jest założenie ich jedności – uzależnienie cieszenia się prawami od wypełniania obowiązków. Prawa przysługują jednostce wtedy, gdy wypełnia ona swoje obowiązki wobec społeczeństwa.

W demokratycznym państwie polskim wypełniana jest zasada rozdziału praw i obowiązków. Przysługujące obywatelowi prawa są niezależne od obowiązków. Ich źródłem jest wszak godność osobista, którą ma każdy człowiek i której nikogo nie można pozbawić.

Ograniczenia wolności i praw

Państwu nie wolno naruszać praw i wolności, powinno ono dążyć do jak najpełniejszej ich realizacji. Może się jednak zdarzyć, że prawa lub wolności człowieka i obywatela zostaną ograniczone z ważnych względów. Ograniczenia takie będą możliwe tylko w drodze ustawy (są tzw. materią ustawową). Możliwe jest też wprowadzenie tylko takich ograniczeń, które nie będą „naruszały istoty praw i wolności”. Przesłanki, które mogą stać się podstawą do wprowadzenia ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności, wskazuje Konstytucja RP w art. 31 ust. 3. Ograniczenia praw człowieka możliwe są na jego podstawie w przypadku ochrony innych ważnych wartości konstytucyjnych: ochrony środowiska, zdrowia publicznego, moralności publicznej, wolności i praw innych osób, bezpieczeństwa państwa oraz porządku publicznego.

Słownik