Przeczytaj
Spiski i wybuch powstania
Na przełomie XVIII i XIX w. wśród Greków zaczęły się tworzyć liczne tajne stowarzyszenia zwane heteriami. Jednym z nich było założone w 1814 r. Towarzystwo Przyjaciół (Filiki EteriaFiliki Eteria), które postawiło sobie za cel wzniecenie powstania i „wyzwolenie ojczyzny”. Według planu spiskowców powstanie miało wybuchnąć nie tylko wśród Greków, ale także wśród wszystkich prawosławnych ludów bałkańskich. Dlatego też działania pod wodzą Aleksandrosa Ipsilantisa powstańcy rozpoczęli w Mołdawii i Wołoszczyźnie (dzisiejsza Rumunia), gdzie liczyli na pomoc fanariotówfanariotów oraz wsparcie Rosji. Tak się jednak nie stało – ani ludność księstw, ani car rosyjski nie wsparli buntu. Osamotnione siły powstańców zostały doszczętnie rozbite przez główną armię turecką w bitwie pod Drăgășani (19 czerwca 1821 r.).
Tymczasem we właściwej Grecji od marca 1821 r. rozwijało się powstanie narodowe, do którego masowo włączyła się zamieszkującą te tereny ludność grecka. Ruch powstańczy przyjął charakter walki partyzanckiej. Potyczki były bardzo brutalne, a obie strony nie oszczędzały ludności cywilnej. Na terenach opanowanych przez powstańców mordowano ludność turecką, władze osmańskie z kolei rozpoczęły prześladowania i egzekucje Greków. Ofiarą tureckiej zemsty padł m.in. sędziwy patriarcha Konstantynopola Grzegorz V. Europą wstrząsnęła też wieść o rzezi ludności greckiej zamieszkującej wyspę Chios (marzec–kwiecień 1822 r.).
W jakim stylu namalowany jest obraz?
Walka o władzę
Powstanie zaskoczyło Turków, tym bardziej że sułtan Mahmud II był wówczas zajęty problemami na Bliskim Wschodzie. To pozwoliło niewielkim oddziałom greckim na opanowanie znacznych obszarów, przede wszystkim na Peloponezie i w Grecji Środkowej. W rękach Greków znalazła się też część wysp, które ogłosiły neutralność. Jednocześnie powstanie w północnych prowincjach greckich zostało stłumione przez siły tureckie rozpoczynające kontrofensywę. Zatrzymało ją dopiero zwycięstwo Greków nieopodal Koryntu (sierpień 1822 roku). Wkrótce przyszły kolejne sukcesy: Grecy zdobyli Ateny z Akropolem i twierdzę Missolungi, położone w Zatoce Patraskiej.
Na przełomie 1821 i 1822 r. w Epidauros zebrało się pierwsze Zgromadzenie Narodowe, które w 1822 r. ogłosiło niepodległość Grecji i próbowało ustanowić władze centralne. Przeszkodziły w tym konflikty wewnętrzne: spór między wojskowymi zwanymi „władzą szabli” (machrokratia), a obozem cywilnym – „pisarczykami” (kalamarades). Machrokraci, którzy opierali się na Kościele i hołdowali tradycyjnym obyczajom, chcieli kontynuować walkę partyzancką. Pisarczycy zaś, ubierający się na sposób zachodni, chcieli wystawienia regularnej armii na wzór europejski i utworzenia państwa konstytucyjnego. Konflikty między stronnictwami i lokalne animozje doprowadziły w latach 1823–1824 do wybuchu bratobójczych walk.
Wojna z Turcją i Egiptem
Sytuację w Grecji wykorzystało imperium tureckie. Sułtana wsparł pasza Egiptu Muhammad Ali. Flota grecka nie była w stanie powstrzymać inwazji – Egipcjanie zaczęli pacyfikować kolejne wyspy, w tym Kretę. W lipcu 1825 r. wielka armia egipska wylądowała na Peloponezie, a Turcy nasili ataki od północy. Wojska powstańców zaczęły ponosić klęski. W dniu 23 kwietnia 1826 r., po ponad rocznym oblężeniu, w ręce tureckie wpadło heroicznie bronione miasto Missolungi. Grecy tracili kolejne terytoria, w maju 1827 r. poddały się Ateny. Sytuacja stała się krytyczna, jedyną szansą dla powstania greckiego była interwencja mocarstw zachodnich.
Po czym można poznać, że kobieta przedstawiona na obrazie jest personifikacją Grecji?
Mocarstwa i filhelleni – Europa wobec sprawy greckiej
Pierwsze reakcje mocarstw na wybuch powstania nie były jednak przychylne. Dla cesarzy Austrii i Rosji bunt poddanych imperium osmańskiego zakłócał ład Świętego PrzymierzaŚwiętego Przymierza. Niemniej Rosja zareagowała, gdy przybrały na sile prześladowania chrześcijan. Car Aleksander I wysunął w czerwcu 1821 r. ultimatum z żądaniem natychmiastowej poprawy sytuacji Kościoła prawosławnego w imperium osmańskim. Sułtan je zignorował, ale Rosja pozostała neutralna.
Społeczeństwo Europy żywo interesowało się sprawą grecką. Wśród liberałów głoszących idee wolnościowe pojawiła się moda na wspieranie powstańców. Jej wyznawców nazywano filhellenamifilhellenami (przyjaciółmi Greków). W europejskich stolicach powoływano komitety greckie zbierające fundusze, dzięki którym do Grecji płynął strumień pomocy. Filhelleni mieli też wpływ na opinię publiczną, która domagała się od swoich rządów czynnej pomocy powstańcom. Do Grecji przybywali ochotnicy z całej Europy, m.in. Niemcy, Włosi, Francuzi, Polacy i Brytyjczycy. Najbardziej znanym był romantyczny poeta lord George Byron, który zmarł w Missolungi w 1824 roku.
W jakim stroju został przedstawiony lord Byron? Co trzyma w dłoniach?
Pierwsze wsparcie Grecy otrzymali od Wielkiej Brytanii, która usiłowała nie dopuścić do tego, by w regionie umocniła się Rosja. Banki angielskie udzielały stronie greckiej pożyczek, a władze brytyjskie wysłały do Grecji swych oficerów, by pomogli organizować oddziały powstańcze. Pogarszająca się sytuacja skłoniła Greków do oferowania władcom europejskim korony greckiej w zamian za interwencję zbrojną. W 1825 r. bezskutecznie prosili o to kolejno Wielką Brytanię, Francję i Rosję.
Wskaż na obrazie charakterystyczne elementy greckiego krajobrazu.
W 1826 r. nowy car Mikołaj I zawarł porozumienie z Wielką Brytanią: obydwa mocarstwa miały naciskać dyplomatycznie na Turcję, by ta uznała autonomiczne księstwo greckie. Wkrótce do układu dołączyła Francja. By zmusić Turcję do rokowań, flota sprzymierzonych zablokowała wybrzeża greckie, uniemożliwiając działanie siłom turecko‑egipskim. Pod Navarino doszło do bitwy morskiej, podczas której zatonęła prawie cała flota muzułmańska (październik 1827 roku). Mimo to kryzys dyplomatyczny trwał – żadna ze stron nie chciała ustąpić. Impas przerwał Mikołaj I. W kwietniu 1828 r. Rosja wypowiedziała Turcji wojnę, którą ta ostatnia przegrała, a jesienią 1829 r. sułtan poprosił o pokój. Atak rosyjski zmniejszył nacisk wojsk tureckich na powstańców. Tymczasem wojska egipskie zostały zaatakowane przez korpus francuski, który wylądował na Peloponezie. Francuski atak i brytyjska dyplomacja doprowadziły do podpisania z Muhammadem Alim konwencji aleksandryjskiej (wrzesień 1828 r.): wicekról Egiptu zgodził się wycofać z wojny.
Wolność, ale jaka? Królestwo z łaski mocarstw
Grecy odzyskali część utraconych terytoriów. Jednocześnie mocarstwa rozpoczęły negocjacje z Turcją na temat przyszłego statusu nowego państwa. Ustalono również, że władcą Grecji ma zostać książę z europejskiego rodu, ale nie spośród głównych mocarstw. Grecy w zasadzie nie mogli zabrać głosu w tych pertraktacjach i musieli przystać na dyktat obcych potęg. Szczególnie rozczarowani byli zasięgiem terytorialnym swojego państwa. Miały im przypaść Peloponez, Grecja Środkowa, Eubea i Cyklady. Kreta pozostawała w rękach egipskich, Tesalia, Epir i ziemie na północ od nich – w tureckich. Ostatecznie jednak nowe królestwo było niezależne od Turcji, choć znaczną kontrolę nad jego finansami przejęły mocarstwa wspierające powstanie. Młode państwo objęło swoim zasięgiem nie tylko najuboższe, ale i najbardziej zniszczone wojną obszary Grecji. Nie znalazło się w nim wielkie greckie miasto Saloniki. Włączenie do Grecji Smyrny i Konstantynopola (Stambułu) licznie zamieszkałych przez Greków pozostało w sferze marzeń.
Po chaosie rządów lokalnych polityków i dowódców, którzy nieustannie się zwalczali, mocarstwa postanowiły wyznaczyć Grekom kogoś z zewnątrz. Na stanowisko zastępcy króla powołano Joanisa Kapodistriasa – Greka będącego wcześniej w służbie carskiej, inicjatora zwołania pierwszego Zgromadzenia Narodowego. Zdołał on pogodzić zwalczające się frakcje, ale wkrótce odsunięci od władzy lokalni przywódcy zaczęli spiskować i w październiku 1831 r. Kapodistrias zginął w zamachu. Kraj na powrót ogarnęły walki wewnętrzne. Na początku maja 1832 r. przedstawiciele mocarstw europejskich zawarli porozumienie z królem Bawarii, zgadzając się, by jego małoletni syn Otton objął tron Grecji.
Grecja rozpoczęła nowy rozdział w historii – pod kuratelą państw europejskich, uboga, wyniszczona i zadłużona, z obcym monarchą, ale wolna. Przez następne sto lat będzie się modernizować i walczyć o to, by kolejne ziemie zostały do niej przyłączone.
Słownik
(gr. Philike Hetaireia – Stowarzyszenie Przyjaciół) najbardziej znana z organizacji greckich spiskujących na rzecz wywołania powstania przeciwko rządom osmańskim w Grecji i na całych Bałkanach; eteryści (jak zwano członków organizacji) rekrutowali się przede wszystkim spośród kupców handlujących na Morzu Czarnym i z krajami europejskimi, mniej ich było we właściwej Grecji, wówczas dość ubogiej i peryferyjnej prowincji imperium osmańskiego
(gr. phanariotes) potomkowie dawnej bizantyjskiej arystokracji, najbogatsi kupcy i elita grecka dawnego Konstantynopola, zamieszkała w stambulskiej dzielnicy Fanarion (stąd nazwa); odgrywali znaczącą rolę w imperium osmańskim jako pożyczkodawcy, tłumacze, szpiedzy, administratorzy księstw naddunajskich; niektórzy członkowie rodów fanariockich poparli powstanie greckie
(z gr. philos – przyjazny, przyjaciel, od philein – lubić, miłować + hellenismos – hellenizm, od Hellenes – starożytni Grecy, Hellas – starożytna Grecja) postawa wyrażająca sympatię dla Greków i ich kultury (zwłaszcza starożytnej) połączona z popieraniem (także czynnym) ich aspiracji niepodległościowych
(z gr. pan – wszystko, w złożeniach pan- – wszech-, powszechny, wszelki + hellenismos – hellenizm, od Hellenes – starożytni Grecy, Hellas – starożytna Grecja) idea zjednoczenia wszystkich ziem zamieszkałych przez Greków we wspólnym państwie, silna zwłaszcza w XIX i XX w.; przez ok. 100 lat – od wybuchu powstania niepodległościowego aż po klęskę w 1923 r. w wojnie z Turkami – była wyznacznikiem polityki międzynarodowej Greków
sojusz mocarstw europejskich zawiązany po kongresie wiedeńskim, którego najważniejszym celem było zachowanie status quo w Europie po czasach rewolucyjnego zamętu; jego trzon stanowiły Rosja, Austria i Prusy, w 1818 r. dołączyła Francja; kilkukrotnie podejmowało działania na rzecz tłumienia różnych ruchów rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych; w dobie powstania greckiego Rosja i Francja z czasem zaczęły łamać zasady Świętego Przymierza
Słowa kluczowe
Grecja nowożytna, rzeź na Chios, wojna Greków o niepodległość, filhelleni, Europa po kongresie wiedeńskim
Bibliografia
A. Bojarski, Powstanie Greków w latach 1821–1829, Warszawa 2011.
J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005.
Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815–1849, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1991.
R. Clogg, Historia Grecji nowożytnej, tłum. W. Gałąska, Warszawa 2006.