Napięcia w partii komunistycznej i krytyka Gomułki

R1MbaRDyBigHc1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku w ciemnej marynarce i kamizelce, białej koszuli i czarnym krawacie. Mężczyzna ma dłuższe, zaczesane do tyłu ciemne włosy. Duży, wydatny nos, wysokie czoło.

Przyczyn wydarzeń marca 1968 r. należy szukać dużo wcześniej i nie tylko w środowiskach młodzieżowych, ale również w aparacie władzy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Pod rządami Władysława Gomułki, który kierował Polską jako I sekretarz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej od 1956 r., w latach 60. XX w. zaczęły narastać napięcia wewnętrzne i powstała nowa frakcjafrakcjafrakcja partyjna – odłam, którego członków określano mianem „partyzantów”, ponieważ wielu z jej uczestników w trakcie II wojny światowej należało do komunistycznej partyzantki i odwoływało się do tradycji kombatanckichkombatantkombatanckich. Na lidera tej grupy wyrósł najpierw wiceminister, później (od 1964 r.) minister spraw wewnętrznych Mieczysław Moczar. Frakcja „partyzantów” była coraz bardziej niezadowolona z rządów Gomułki, choć nie okazywała tego wprost. Powstał pomysł, by w walce o władzę połączyć frazeologię patriotyczną z antysemicką, co miało zwiększyć społeczne poparcie dla grupy „partyzantów”. Trzeba bowiem pamiętać, że polski, przedwojenny ruch komunistyczny skupiał dużą liczbę obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Z podobna sytuacją, nadreprezentacji przedstawicieli mniejszości nieterytorialnej we władzach mamy do czynienia, gdy badamy udział Polaków w Czeka i GPU, z Feliksem Dzierżyńskim na czele. W początkowym okresie po II wojnie światowej na wysokich stanowiskach wciąż pozostawało wielu komunistów pochodzenia żydowskiego i choć w latach pięćdziesiątych ich rola i liczba zaczęły się gwałtownie zmniejszać, ciągle budzili niechęć części działaczy PZPR, pragnących zająć ich miejsce. Jednym z nieformalnych postulatów frakcji Moczara stała się więc polonizacja aparatu władzy. Jej członkowie uważali, że w większym stopniu trzeba nasycić ideologię partii rządzącej elementami narodowymi.

Dążenie moczarowców do władzy stało się jednym ze źródeł sekwencji zdarzeń, które nastąpiły w marcu 1968 roku. Natomiast bezpośrednim źródłem protestów było inne środowisko – grupa warszawskiej młodzieży w części wywodzących się z aparatu władzy, także żydowskiego pochodzenia (choć nie tylko), która uformowała się w latach 60. Grupę tę nazwano ostatecznie „komandosami”. Jej liderami byli Jacek Kuroń i Karol Modzelewski, a niektórzy członkowie wywodzili się z drużyn walterowskichdrużyny walterowskiedrużyn walterowskich Związku Harcerstwa Polskiego, gdzie harcmistrzemharcmistrzharcmistrzem był do pewnego momentu Jacek Kuroń. Część walterowców znalazła się na początku lat 60. w nieformalnym warszawskim klubie dyskusyjnym nazywanym Klubem Poszukiwaczy SprzecznościKlub Poszukiwaczy SprzecznościKlubem Poszukiwaczy Sprzeczności, który został dość szybko zamknięty przez władze z racji nieprawomyślnych zachowań. Niemniej to środowisko ciągle funkcjonowało i pojawiały się w nim nowe postacie, takie jak Adam Michnik, Seweryn Blumsztajn czy Waldemar Kuczyński. Młodzież spotykała się i dyskutowała, spierała się o politykę i obowiązujący system władzy; w pewnym momencie Kuroń i Modzelewski opracowali nawet tzw. list otwarty do partii, w którym z pozycji radykalnego marksizmu krytykowali rządy Gomułki. Władze aresztowały obu inicjatorów i skazały ich na więzienie, jednak to środowisko przetrwało.

Dziady Mickiewicza – zakazana sztuka

RNUvdzoJh0auW1

Ilustracja przedstawia plakat promujący przedstawienie teatralne Dziady. Na zdjęciu mężczyzna w jasnym stroju. To aktor odgrywający w spektaklu postać Gustawa. Na plakacie po skosie widnieje czerwony napis: Dziady 1968.

Iskrą, która przyczyniła się do wybuchu protestów, stał się… teatr, a właściwie jedna sztuka. W listopadzie 1967 r. w Teatrze Narodowym w Warszawie rozpoczęły się przedstawienia Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Podczas spektakli publiczność entuzjastycznymi oklaskami reagowała na fragmenty o wydźwięku antyrosyjskim. Była to oczywista – choć nie wprost – demonstracja niechęci do ZSRS i prosowieckiego reżimu. Na początku 1968 r. władze zakazały dalszych przedstawień.

Decyzja ta wywołała protesty studentów, którzy domagali się zniesienia zakazu i wprowadzenia wolności słowa. Odpowiedzią władz były represje, polegające m.in. na relegowaniurelegowaćrelegowaniu z uczelni organizatorów protestów. 8 marca 1968 r. na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbył się wiec, podczas którego studenci żądali przywrócenia na studia dwóch swoich kolegów wyrzuconych za udział w demonstracjach: Adama Michnika i Henryka Szlajfera.

R1Y4CxaHsXiwo

Ilustracja przedstawia ulicę, wzdłuż której stoją kamienice. Na ulicy tłum biegnących, rozpierzchających się ludzi. Wśród tłumu są cywile oraz umundurowani funkcjonariusze.

Manifestacje odbyły się także na wielu innych uczelniach w kraju. Studenci domagali się zwolnienia aresztowanych, ograniczenia cenzury i zaprzestania kłamliwej propagandy, która uczelniane wystąpienia nazywała chuligańskimi wybrykami. Konflikt ze środowiskami uniwersyteckimi dał początek antyinteligenckiej nagonce zorganizowanej przez władze. Komuniści chętnie wykorzystywali rzekomą opozycję inteligenci – lud pracujący (chłopi i robotnicy). Organizowali masowe wystąpienia i zgromadzenia (m.in. w zakładach pracy), podczas których aktywiści robotniczy trzymali transparenty z „wychowawczymi” sloganami w rodzaju: „Studenci do nauki, literaci do piór” czy „Robotnicy nie wybaczą prowokatorom i rozrabiaczom”. Gdy 21 marca na Politechnice Warszawskiej został ogłoszony strajk okupacyjny, a na Uniwersytecie Warszawskim doszło do kolejnego wiecu, władze rozpoczęły akcję zwalniania profesorów i docentów oskarżanych o sprzyjanie demonstrantom.

R1BjDtlXaJu9T

Ilustracja przedstawia zgromadzenie ludzi w dużej hali. W tłumie przeważają mężczyźni w średnim wieku. Niektórzy trzymają transparenty. Napisy na nich to między innymi: Domagamy się ukarania winnych za awanturę w Gdańsku!, Studenci Politechniki Gdańskiej do nauki!, Oczyścić partię z syjonistów.

Antysemicka nagonka i fala emigracji

Rs1L6TsfXBJdt1

Ilustracja przedstawia dwie strony z dokumentu podróży. Na jednej ze stron znajduje się nazwisko i imię, data i miejsce urodzenia oraz miejsce zamieszkania. Na drugiej stronie jest zdjęcie oraz rysopis, w którego skład wchodzi wzrost, oczy i znaki szczególne. Dokument ma także pod zdjęciem serię i numer. U góry pierwszej strony znajduje się następująca informacja (w języku polskim, rosyjskim i francuskim): Posiadacz niniejszego dokumentu podróży nie jest obywatelem polskim.

„Partyzanci”, popierani przez Kreml przeciwko Gomułce, dostrzegli szansę na przejęcie władzy. Wykorzystując żydowskie pochodzenie niektórych uczestników i liderów buntów studenckich, rozpętali antysemickąantysemityzmantysemicką i antyinteligencką nagonkę. Zachęcali lub wręcz przymuszali do wyrzucania z pracy Polaków żydowskiego pochodzenia. Zwolnienia dotknęły administrację państwową, urzędy centralne i terenowe, wojsko, służbę zdrowia oraz środowiska naukowe, z PZPR usunięto kilka tysięcy członków. Moczarowcy organizowali wiece potępiające „syjonistów” (tak nazywano wszystkie osoby pochodzenia żydowskiego, niezależnie od ich stosunku do syjonizmusyjonizmsyjonizmu). Ćwierć wieku po Zagładzie komuniści przez zastraszenie zmusili do emigracji tysiące Żydów, zazwyczaj w pełni zasymilowanychasymilacjazasymilowanych. Motywacją wyjazdu była zazwyczaj obawa o wzrost antysemityzmu, poczucie zagrożenia, lęk o przyszłość dzieci. Według różnych danych w 1968 r. z Polski wyjechało od kilkunastu do nawet 20 tys. osób. Wszyscy, którzy decydowali się na tak radykalny krok, musieli zrzec się polskiego obywatelstwa, a zamiast polskich paszportów otrzymywali tzw. dokumenty podróży. Pozwalały one jedynie wyjechać z Polski bez prawa powrotu.

Nagonka antysemicka miała też swoje tło międzynarodowe. W 1967 r., podczas wojny sześciodniowejwojna sześciodniowawojny sześciodniowej na Bliskim Wschodzie, blok wschodni wspierał stronę arabską przeciwko Izraelowi, co przekładało się na niechęć do Żydów.

Latem 1968 r. Gomułka zdecydował się przyłączyć do tłumienia Praskiej WiosnyPraska WiosnaPraskiej Wiosny. W połowie 1968 r. wygasa antyżydowska nagonka. W dniu 5 maja Władysław Gomułka, na spotkaniu z Józefem Kępą, I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Warszawie mówi: „To jest niedopuszczalne w Partii! Jeśli Partia ma być antysemicka, to ja mam w dupie taką partię!”. 29 maja, podczas spotkania z kierownictwem partii i Sekretariatem KC, Gomułka wydaje polecenie zakończenia akcji rozliczeniowej, co jednak nie zatrzymuje masowej emigracji Żydów z Polski ani wyroków skazujących za udział w protestach.

Słownik

Słowa kluczowe

Marzec 1968, wydarzenia marcowe, Dziady, Adam Michnik, Henryk Szlajfer, Polska w latach 1957–1981, komunizm w Polsce

Bibliografia

Źródła do dziejów Polski w XIX i XX wieku. Wybór tekstów źródłowych, t. 5, 1945–1956, oprac. A. Koseski, J.R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2004.

Źródła do dziejów Polski w XIX i XX wieku. Wybór tekstów źródłowych, t. 6, 1956–1989, cz. 1, oprac. A. Koseski, J.R. Szaflik, R. Turkowski, Pułtusk 2004.

Najnowsza historia Polski na tle międzynarodowym. Teksty źródłowe, wybór i oprac. Z.J. Michalski, M. Wilk, Łódź 2000.

Najnowsza historia polityczna Polski. Wybór źródeł, cz. 6, 1956–1970, oprac. W. Kozub‑Ciembroniewicz, J.M. Majchrowski, Kraków 1994.

Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, oprac. A. Cała, H. Datner‑Śpiewak, Warszawa 1997.