Przeczytaj
Przymierze narodu z Bogiem
Choć współczesne państwo Izrael istnieje od połowy XX w., to historia narodu żydowskiego sięga wielu stuleci przed Chrystusem. Najważniejszym źródłem do poznania historii starożytnych Hebrajczyków (zwanych później Izraelitami), jest pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu, czyli ToraTora.
Początki wiary Izraelitów wyprowadzane są od Abrahama, Izaaka i Jakuba – patriarchów, których losy datowane są na połowę drugiego tysiąclecia przed naszą erą. Według tradycji biblijnej za praojca Żydów uważany jest Abraham, który opuścił Mezopotamię i dotarł do krainy Kanaan, zwanej później Palestyną. To tam zawarł on z Bogiem (Jahwe) przymierze, w którym otrzymał obietnicę licznego potomstwa i własnego państwa. Poprzedzić je miała niewola egipska trwająca 400 lat. Jak głosi tradycja, Żydów wyzwolił z niej Mojżesz. Przeprowadził swój lud przez Morze Trzcinowe, które rozstąpiło się cudownie na rozkaz Boga. Jednak Hebrajczycy trafili do Ziemi Obiecanej dopiero po wielkiej wędrówce trwającej 40 lat. W jej trakcie Mojżesz, który przewodził plemionom hebrajskim, otrzymał na górze Synaj od Boga kamienne tablice z dziesięciorgiem przykazań. Zawierały one zasady, które stały się fundamentem wyznawanej przez Żydów religii monoteistycznejmonoteistycznej – judaizmu.
Pierwsze przykazania DekaloguDekalogu zakazują oddawania czci innym bogom i wykonywania jakichkolwiek podobizn Boga. Nakazują odpoczynek w szabat (siódmy dzień tygodnia, który w judaizmie przypada na sobotę) oraz szacunek dla rodziców. Kolejne zawierają najważniejsze zasady moralne. Przede wszystkim zakazują mordowania, cudzołożenia, kradzieży, składania fałszywego świadectwa, czyli sporządzania wizerunków Boga. „Zdeponowanie” praw zawartych w Dekalogu w narodzie żydowskim łączy się z ideą wybraństwa Żydów, a o tym, że Bóg wybrał Żydów jest napisane w Biblii.
Od własnego państwa po życie w diasporze
W wyniku zagrożenia ze strony sąsiadów żyjące w rozproszeniu 12 plemion hebrajskich postanowiło się zjednoczyć. Pierwszym królem Izraela był Saul (ok. 1032 r. p.n.e.), jednak to dopiero jego następca Dawid ostatecznie dzięki dokonywanym podbojom utrwalił władzę Żydów w całej Palestynie. Ustanowił on nową stolicę państwa w Jerozolimie, która z czasem stała się najświętszym miastem judaizmu. Salomon, następca króla Dawida, otoczył stolicę wspaniałymi murami i wybudował pierwszą Świątynię Jerozolimską (powstała w latach 966‑959 p.n.e.). Umieszczono w niej największą relikwię Żydów – Arkę PrzymierzaArkę Przymierza ze znajdującymi się w niej kamiennymi tablicami z Dekalogiem. Poniżej znajduje się obraz przedstawiający wyobrażenie Arki.
W VI w. p.n.e. królestwo Izraela zostało podbite przez Babilonię, co rozpoczęło okres tzw. niewoli babilońskiej. Pierwsza Świątynia, wzniesiona za czasów króla Salomona w latach 966‑959 p.n.e., została zniszczona przez wojska króla Nabuchodonozora II w 587 lub 586 r. p.n.e. Kolejnymi najeźdźcami byli Persowie, Grecy i w końcu Rzymianie. Liczne powstania Żydów przeciwko okupantom kończyły się klęską i najczęściej zniszczeniem Jerozolimy. Stało się tak również w I w. n.e., kiedy Rzymianie zburzyli Drugą Świątynię w Jerozolimie w 70 r. (jej rekonstrukcję przedstawia ilustracja poniżej) i zmusili Izraelitów do opuszczenia terenów miasta.
Żydzi zaczęli żyć w diasporzediasporze, czyli w rozproszeniu, wśród innych narodów i wyznawców innych religii. Trwało to aż do połowy XX w., przyczyniając się do umocnienia wśród Żydów poczucia wspólnoty, ale również odrębności od innych. Do dziś Ściana Płaczu – fragment muru, który prawdopodobnie jest pozostałością Drugiej Świątyni w Jerozolimie, widoczny na poniższym zdjęciu – jest najświętszym miejscem judaizmu, celem pielgrzymek Żydów od wielu wieków.
Synagoga, czyli bożnica
Zniszczenie Drugiej Świątyni sprawiło, że konieczne było ustalenie zasad wyznawania judaizmu bez jego najważniejszego ośrodka. Sprawowanie kultu zostało przeniesione do synagog, które stały się nie tylko miejscem modlitwy, ale także studiowania Tory i TalmuduTalmudu. Ten ostatni jest komentarzem do biblijnej Tory między innymi wyjaśniającym, jak przestrzegać zawartego w Torze prawa w sytuacji życia na wygnaniu. Zwoje Tory przechowywane są w synagodze w „świętej skrzyni” – aron ha‑kodesz, a wnękę ją zawierającą przesłania ozdobna zasłona – parochet. Nad nią wisi lampka ner tamid – „wieczne światło”. Obok często stoi menoramenora, czyli siedmioramienny świecznik – jeden z najważniejszych symboli judaizmu, upamiętniający świecznik ze Świątyni Jerozolimskiej. Centralnym punktem synagogi jest bima, czyli podwyższenie z pulpitem do czytania Tory. Może jej towarzyszyć też pulpit dla lektora nazywany amud.
W synagodze nie oddaje się czci obrazom ani posągom – zgodnie z zapisem Dekalogu. To przede wszystkim miejsce codziennych modlitw, modlitw, które odbywają się w niej z okazji szabatuszabatu oraz innych żydowskich świąt, takich jak Pascha (na pamiątkę wyprowadzenia Izraelitów z Egiptu), Święto Tygodni (Szawuot), na cześć otrzymania przez Mojżesza przykazań na górze Synaj, czy Święto Namiotów (Sukot), będące wspomnieniem zamieszkiwania pod namiotami w drodze do Ziemi Obiecanej, Nowy Rok (Rosz haSzana), Dzień Pojednania (Jom Kipur), Chanuka, Purim.
Ortodoksyjne zasady
Życie w diasporze sprzyjało kształtowaniu się różnych nurtów w religii żydowskiej. Zawarte w Talmudzie zasady stanowiły podstawę do przestrzegania rytuałów przez wyznawców ortodoksyjnego judaizmu, istniejącego do dziś. Rytuały te obejmują m.in. modły grupowe, posty, odpoczynek w szabat, spożywanie określonego jedzenia, zwanego koszernymkoszernym, rozdzielanie kobiet i mężczyzn w synagogach. Talmud nakazuje religijnym Żydom przykrywanie głowy podczas studiowania Tory, modlitwy i w bożnicy. Najpopularniejszym nakryciem głowy jest jarmułkajarmułka (kipa), zasłaniająca tylko jej czubek. Stała się symbolem tożsamości żydowskiej.
Natomiast chasydów – wyznawców zapoczątkowanego w XVIII w. na wschodnich terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów odłamu judaizmu o charakterze mistycznym – można poznać po charakterystycznym wyglądzie: długich kapotach, kapeluszach, oraz pejsach, czyli długich pasmach włosów, wyrastających ze skroni, i brodach. Według chasydów Bogu powinno się służyć z radością i pobożnością, a pośrednikiem między wiernymi a Bogiem jest cadykcadyk – otaczany powszechną czcią charyzmatyczny przywódca, wzór pokory i sprawiedliwości. Groby cadyków przyciągają licznych pielgrzymów. Grobowiec cadyka Elimelecha w Leżajsku jest jednym z najliczniej odwiedzanych w Europie.
Tym, co odróżnia wyznawców judaizmu od chrześcijan, jest oczekiwanie na przyjście zapowiedzianego w Biblii Mesjasza. Żydzi nie uważają, że był nim Jezus, ponieważ nie spełniły się zapowiadane z nadejściem Mesjasza wydarzenia – nastanie pokoju na całym świecie, świecie w którym „naród przeciw narodowi nie podniesie miecza, nie będą więcej zaprawiać się do wojny (Izajasz, 2;4), i ustanowienie królestwa mesjańskiego: rządzonego bez uprzedzeń i ucisku przez sprawiedliwość i współczucie.
W stronę liberalnego judaizmu
W XVIII–XIX w. w Niemczech ukształtował się judaizm reformowany i konserwatywny. Oba te odłamy zyskały szczególną popularność w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Odstąpiły od rozdzielania w synagodze kobiet od mężczyzn, wprowadziły do nabożeństw język lokalny, zrezygnowały z z niektórych przepisów dotyczących pokarmów. W najbardziej liberalnych odłamach judaizmu rabinami mogą być również kobiety. Odmienność nurtów w judaizmie widoczna jest w różnym podejściu do kwestii, kto jest Żydem. Tradycyjnie za Żyda uznawano osobę, której matka była Żydówką. W nieortodoksyjnych odłamach judaizmu uznaje się podwójny system pokrewieństwa: za Żyda uważa się tego, którego matka lub ojciec byli Żydami. Zarówno w judaizmie ortodoksyjnym jak i nieortodoksyjnym Żydem staje się też osoba, która przyjęła judaizm.
Symbole judaizmu
Większość wyznawców judaizmu łączy dziś obchodzenie wspólnych świąt (np.
szabatu i innych wymienionych wcześniej świąt) oraz czytanie świętych ksiąg. Najważniejszą z nich jest Tora. W godle Izraela oraz domach wielu Żydów znajduje się natomiast menora – świecznik o siedmiu ramionach. Na fladze Izraela oraz tkaninach liturgicznych, fasadach synagog i nagrobkach uwieczniona jest gwiazda Dawidagwiazda Dawida – sześcioramienny znak symbolizujący władzę Boga nad wszechświatem. W domach religijnych Żydów miejsce na zewnętrznej framudze drzwi przeznaczone jest dla mezuzymezuzy – pojemnika zawierającego zwitek pergaminu z fragmentami z Tory. Wspomniane symbole można obejrzeć w galerii poniżej.
Judaizm posługuje się tradycyjnym kalendarzem słoneczno‑księżycowym. Składa się on z 12 miesięcy liczących 29 lub 30 dni. Kolejne lata oblicza się od stworzenia świata, które miało nastąpić w 3761 r. p.n.e. I tak np. w 2021 r. trwał żydowski rok 5781/5782.
Słownik
(hebr. Aron ha‑Brit) obita złotem skrzynia (hebr. aron) z drzewa akacjowego, zawierająca tablice z dziesięciorgiem przykazań; przechowywano ją w Świątyni Jerozolimskiej
(hebr. saddik - pobożny, sprawiedliwy) rabin, przywódca religijny żydowskiej sekty - chasydów; uważany przez współwyznawców za cudotwórcę
(hebr. magen Dawid – tarcza Dawida) sześcioramienna gwiazda utworzona z dwóch przeplecionych trójkątów; najstarszy znany jej wizerunek pochodzi z pieczęci wykonanej w VII w. p.n.e.; stała się symbolem judaizmu, w 1948 r. umieszczona na fladze państwa Izrael, często stosowana jest jako motyw dekoracyjny
(z gr. deka – dziesięć, logos – słowo) dziesięcioro przykazań, podstawowe nakazy i zakazy w judaizmie i chrześcijaństwie
(gr. diaspora - rozproszenie) rozproszenie po świecie danej grupy ludności - grupy etnicznej lub religijnej, obywateli jednego narodu; spowodowane wygnaniem ich z ojczyzny; w historii Żydów od VI w. p.n.e.
(z tur. jahmurłuk – kaptur) mała okrągła czapeczka bez daszka, zakrywająca wierzch głowy, noszona przez żydowskich mężczyzn; kipa
(z hebr. kaszer – odpowiedni) zgodny z zasadami religijnymi judaizmu; koszerne może być pożywienie, ale także koszerna może być sefer Tora, mezuza, talit (szal modlitewny)
siedmioramienny świecznik; najważniejsza dla tradycji żydowskiej jest menora, która była umieszczona w Świątyni Jerozolimskiej; rysunek menory został wpisany w godło państwa Izrael
(hebr. mesziah - pomazaniec) według Starego Testamentu Mesjasz to przepowiadany Żydom „król namaszczony”, który przyniesie światu pokój, całej ludzkości wiedzę o jedynym Bogu, Żydom powrót do Ziemi Świętej, odbudowę Świątyni Jerozolimskiej i przestrzeganie wszystkich praw Tory. Mesjasz ma być w linii męskiej potomkiem rodu Dawida.
pudełeczko zawierające pergamin z wersetami Pięcioksięgu, w kulturze żydowskiej zawieszany na framudze drzwi
(gr. mono; theos - bóg) wiara w istnienie jednego Boga
(z hebr. raw – mistrz, nauczyciel) przewodnik gminy żydowskiej, zajmuje się kwestiami religijnymi, sądowniczymi, administracyjnymi; rabina powołują i odwołują członkowie gminy
(z hebr. szbt – odpoczywać) siódmy dzień tygodnia, dzień wypoczynku trwający od zachodu słońca w piątek do ok. godziny po zachodzie słońca w sobotę
(z hebr. lamad – uczyć się, studiować) tzw. Tora ustna, spisane rozważania, prowadzone w ciągu ok. 800 lat przez religijnych żydowskich uczonych, będące komentarzami do Tory
(hebr. – prawo, pouczenie) pierwsza część Biblii hebrajskiej, tzw. Pięcioksiąg Mojżeszowy, obejmujący księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb, Powtórzonego Prawa; w szerszym znaczeniu jest to cała Biblia hebrajska, zwana w chrześcijaństwie Starym Testamentem
Słowa kluczowe
religia, Tora, judaizm, Bóg, Dekalog, synagoga, Żydzi, diaspora, monoteizm, pradzieje, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, cywilizacje starożytnego Dalekiego Wschodu
Bibliografia
Biblia i jej kultura. Stary Testament, pod red. Michela Quesnela i Philippe Grusona, tł. Jolanta Domańska‑Gruszka, Anna Loba, Patrycja Tomczak, Ząbki 2008.
Chrostowski W., Judaizm jako religia Księgi, Kwartalnik “Życie Duchowe” 51/2007, wersja internetowa: mateusz.pl
Johnson P., Historia Żydów, Kraków 2000.
Liverani M., Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, przekł. Jakub Puchalski, red. nauk. Łukasz Niesiołowski‑Spanò, Warszawa 2010.
Unterman A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, przeł. Olga Zienkiewicz. Adres Wydaw, Warszawa 2014.
Unterman A., Żydzi. Wiara i życie, przeł. Janusz Zabierowski, Warszawa 2005.
Warzecha J., Historia dawnego Izraela, Warszawa 2005.
Żydowski Instytut Historyczny, „Polski Słownik Judaistyczny”, www.jhi.pl