Kazimierz Przerwa‑Tetmajer

RgOunUtwhau7H1

Stare zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku, ma krótkie włosy, wysokie czoło i wąs. Lewą ręką podtrzymuje głowę opierając się łokciem o oparcie krzesła. W prawej ręce trzyma książkę. Na zdjęciu widnieje podpis.

Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940) był jednym z najbardziej uznanych twórców Młodej Polski. Zajmował się pisaniem powieści, dramatów, a także krytyką literacką, jednak największą sławę przyniosła mu poezja. Datę wydania jego debiutanckiego tomu poetyckiego (1891) przyjmuje się umownie za początek okresu Młodej Polski.  Postać poety obrosła legendą, głównie za sprawą drugiej serii poezji wydanej w 1894 roku, gdzie pojawiły się takie utwory, jak Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Evviva l’arte! czy Lubię, kiedy kobieta... Artysta prowokował odwagą i szczerością wyznań, ale jednocześnie posługiwał się niezwykle wysublimowanym, kunsztownym stylem.

Kult sztuki

Pod koniec XIX wieku, w wyniku szybkiego rozwoju przemysłu, rewolucyjnych odkryć naukowych i przewrotów filozoficznych tradycyjna wizja świata musiała zostać zweryfikowana. Możliwość kontaktu z Absolutem stanęła pod znakiem zapytania, dlatego wielu ludzi, w tym artystów, zaczęło poszukiwać alternatywnych dróg do spotkania z Bogiem, szukając prawdy między innymi w wierzeniach Wschodu. Część twórców przełomu wieków wręcz porzuciła religię na rzecz kultu sztuki.

Wspomnianą tendencję można było zauważyć w środowisku poetów francuskich, szczególnie wśród symbolistów. Charles Baudelaire (1821–1867) czy Stéphane Mallarmé (1842–1898) wywyższali sztukę ponad wszelkie inne wartości, widząc w niej sposób na przezwyciężenie dekadencjidekadentyzmdekadencji. W ich pojęciu artysta stawał się kapłanem odkrywającym nieznane nikomu rejony, przynoszącym oświecenie dla tych, którzy chcą go doświadczyć. Był często wyszydzany przez swoich współczesnych – tak jak prorocy biblijni. Podobną wizję powołania twórcy przedstawił Kazimierz Przerwa‑Tetmajer w wierszu Artyści, opublikowanym w pierwszej serii jego poezji:

R1SOhNXn3P2HZ

Obraz przedstawia profil prawie łysego mężczyzny z wąsem i bródką. W lewej lekko uniesionej ręce trzyma złote berło. Za mężczyzną stoi kobieta, która prawą dłonią również podtrzymuje berło, a w lewej rozwartej dłoni trzyma jakiś okrągły pomarańczowy przedmiot, w który się wpatruje.

W utworze Tetmajera artyści są awangardą społeczeństwa – udają się tam, dokąd nikt inny nie ma odwagi pójść. Płyną przez fal odmęty, / gdzie często zgubny sterczy głaz, myśląc nie o żeglarskich podróżach po niespokojnych morzach, lecz o wędrówce w głąb duszy. Stąpanie po niepewnym gruncie jest wyczerpujące, dlatego z czasem opuszczają „wierną łódź” i tracą wielbicieli, którzy wcześniej wręczali im laury.

Pariasi i filistrzy

O trudach losu artysty Tetmajer pisał też w wierszu Evviva l’arte!, który znalazł się w jego słynnej drugiej serii poezji z 1894 roku. Poeta opisał w nim świat z perspektywy idealisty, dla którego jedyną i najwyższą wartością jest sztuka. Dla niej rezygnuje z bogactwa, a nawet z podstawowych środków do życia; drwi z tłumu, który myśli tylko o materialnych korzyściach. Odwraca się od świata, by wykrzyknąć: „Niech żyje sztuka!”:

RTn46jyAcHZkE

Na niewyraźnym zdjęciu widzimy wnętrze pomieszczenia. Z lewej rozstawione stoły. Po prawej stronie siedzi mężczyzna ubrany w czarny garnitur z książką w dłoniach.

Młodopolska elita artystyczna przeciwstawiała swój styl życia mieszczańskiej moralności, której typowym reprezentantem był tak zwany filisterfilisterfilister. W Evviva l’arte! Tetmajer tak opisuje ten typ człowieka: Niechaj pasie brzuchy / nędzny filistrów naród!. Piętnowani przez arystokrację ducha filistrzy byli ludźmi o niskich aspiracjach, których główny cel stanowiło zapewnienie sobie dostatniego, bezpiecznego bytu. Nie zależało im na kulturze ani na żadnej innej wyższej wartości – świat kończył się dla nich na progu własnego domu bądź zakładu pracy. Na przekór wąskim horyzontom mieszczaństwa, modernistyczni artyści wyrażali pogardę dla pieniądza, porównując się z pariasami – najniższą grupą społeczną w Indiach, pozbawioną wszelkich praw i żyjącą w skrajnej nędzy.

Podmiot liryczny Evviva l’arte! wywyższa sławę ponad pieniądze. Nie chodzi jednak o popularność wśród czytelników – Tetmajer odwołuje się do tradycji starożytnej Grecji i Rzymu wieńczącej wybitnych poetów laurem poetyckimlaur poetyckilaurem poetyckim. Dla nagrodzonego wyróżnienie to oznaczało wieczną pamięć, uznanie i wywyższenie ponad zwykłych śmiertelników.

Nonkonformizm

Tetmajer nigdy nie ugiął się pod presją konformizmukonformizmkonformizmu, zawsze podążał własną ścieżką – zarówno w sensie intelektualnym, jak i fizycznym (na górskie wyprawy najchętniej wyruszał sam). Mimo że stał się twórcą powszechnie znanym, zwłaszcza w latach 90. XIX wieku, po publikacji drugiej serii poezji, nigdy nie zrezygnował ze swojego indywidualizmu. Nie chciał też dostosowywać się do nowych prądów – pozostał wierny poetyce wypracowanej w czasach swojej świetności. Podążanie za modami i aktywne uczestnictwo w życiu artystycznym uniemożliwiła mu także rozwijająca się mania prześladowcza. W jednym ze swoich późniejszych wierszy odciął się od środowiska, do którego niegdyś należał:

Tetmajer zauważa w wierszu negatywne tendencje panujące wśród młodego pokolenia twórców i czytelników. Wyrzuca im ślepe zaufanie do nowych autorytetów, uleganie demagogii. Według poety „kapłani sztuki” nie dorastają do zadania bycia „wróżami”, „wykładaczami serc” i „czujnymi stróżami dusz”. Zadaje retoryczne pytanie: czym jesteście?. Jednocześnie deklaruje zerwanie ze środowiskiem i własną rolą przewodnika. Ze smutkiem wspomina chwile, kiedy to on wskazywał drogę innym. Do tych czasów nie ma już powrotu.

Podmiot liryczny podkreśla swoją niezawisłość: Jam własnej tylko myśli mojej / poetą. Deklaruje, że jego postępowaniem kieruje tylko „wicher”, który można rozumieć ewangelicznie, jako wiatr, który wieje tam, gdzie chce, i szum jego usłyszysz, lecz nie wiesz, skąd przychodzi i dokąd podąża. Tak jest z każdym, który narodził się z Ducha (J 3, 8). Był czas jest zatem kolejnym Tetmajerowskim wyznaniem duchowej odrębności. Według wizji poety artysta nie podlega ani publiczności, ani warunkom finansowym, ani starości, ani innym twórcom. Na zawsze pozostaje suwerenny, oddany jedynie sztuce.

Słownik