Co warto poznawać?

Filozofowie różnych epok nie tylko postulowali różne metody poznania, ale również interesowali się poznaniem różnego rodzaju przedmiotów. W czasach jońskiej filozofii przyrody poznanie filozoficzne oznaczało badanie zjawisk przyrody, a najlepszym narzędziem do tego wydawały się zmysły. Gdy Parmenides stwierdził, że filozofia powinna polegać na badaniu nie zmiennej przyrody, lecz niezmiennego bytu, musiał oprzeć się na narzędziu niezależnym od zmysłów – rozumie. Za Parmenidesem poszedł Platon, według którego wartościowe poznanie odbywa się nie tylko za pomocą rozumu, lecz również bez udziału zmysłów (poznanie inteligibilneinteligibilnośćinteligibilne) – polega na bezpośrednim wglądzie rozumu w istotę rzeczy.

Pod koniec epoki klasycznej w kręgu zainteresowań filozofii, skupionej dotychczas przede wszystkim na przyrodzie oraz człowieku, znalazł się absolutabsolutabsolut. Niektórzy filozofowie, jak Platon, podkreślali, że poznanie natury demiurga, czyli budowniczego wszechświata jest niezwykle trudne. Z kolei Arystoteles stał na stanowisku racjonalistycznymracjonalizmracjonalistycznym – dowodził, że właściwości absolutu można poznać za pomocą rozumu.

W epoce hellenistycznej problem absolutu stał się jednym z głównych problemów filozofii. Plotyn odrzucał optymizm dawniejszych Greków. Sądził, że poznanie absolutu leży poza granicami możliwości zarówno zmysłów, jak i rozumu człowieka. Poznanie absolutu możliwe jest jedynie poprzez ekstazę, w której człowiek się z Nim łączy. Drogą do ekstazy było moralne ćwiczenie ducha, oczyszczenie oraz intuicja.

R1SHxwuoFj0XR

Zdjęcie przedstawia błękitne niebo. Są na nim widoczne pierzaste, białe chmury.

Kiedy w historii filozofii pojawia się św. Augustyn, w centrum zainteresowania filozofii nie leżą już przyroda i ontologia, lecz chrześcijański absolut – Bóg. W tym kontekście Augustyn uznaje, że są tylko dwa warte poznania przedmioty – Bóg i dusza. Człowiek poznaje Boga za pomocą rozumu, lecz nie jest to poznanie racjonalne, jak np. u Arystotelesa. Rozum Augustyna prowadzony jest natomiast przez intuicję, wolę i wiarę – aby poznać Boga, muszę najpierw uwierzyć.

Z drugiej strony, choć Augustyn odrzuca grecki racjonalizmracjonalizmracjonalizm i sensualizmsensualizmsensualizm, to nie idzie również drogą wytyczoną przez Plotyna, u którego wynikiem poznania opartego na intuicji miała być ekstaza, czyli zjednoczenie z absolutem. U Augustyna poznanie miało postać oświecenia i było aktem łaski.

Droga do chrześcijaństwa

RYXVcx0AxlidV1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Ma szpakowate, rzadkie włosy. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma szpakowatą, długą brodę i wąsy. Siedzi na złotym, bogato rzeźbionym fotelu. Lewą rękę wspiera na stole i otwartej księdze. W dłoni trzyma gorejące serce. Prawą rękę, z gęsim piórem, wspiera na oparciu fotela. Głowę ma odwróconą tyłem do stołu. Patrzy na światło z napisem Veritas. Za jego plecami stoi pulpit z otwartą księgą. Mężczyzna ubrany jest w białą szatę. Na niej ma założony złoty ornat biskupi. Jest on bogato haftowany w postacie świętych. Na piersiach ma klamrę, a w jej środku twarz Jezusa Chrystusa.

We wczesnym okresie swojej działalności Augustyn był sceptykiem. Podobnie jak inne starożytne szkoły etyczne, sceptycyzm szukał odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób człowiek może osiągnąć szczęście. Wyjątkowość filozofii sceptyków polegała na połączeniu tego praktycznego problemu z kwestią poznania.
Twierdzili oni mianowicie, że źródłem nieszczęścia jest niepokój, jaki wywołuje w człowieku dążenie do osiągnięcia pewności. Tymczasem wszelkie poznanie – tak zmysłowe, jak i rozumowe, jest niemożliwe. Żaden sąd naukowy nie jest bardziej pewny niż sąd mu przeciwstawny (izostenia) – to twierdzenie było podstawą nauki sceptyków. Skoro zaś osiągnięcie pewnej wiedzy jest niemożliwe, człowiek powinien wyrzec się wydawania sądów na jakikolwiek temat. Wyrzeczenie takie miało pozwolić mu na osiągnięcie ataraksji, czyli stanu całkowitego spokoju, który sceptycy utożsamiali ze szczęściem.

Zwracając się ku chrześcijaństwu, Augustyn musiał odrzucić sceptycyzm, lecz pozostawił on w jego myśli ważne ślady. Wciąż uważał, że celem ludzkiego życia jest osiągnięcie szczęścia. Szczęście jednak mógł dać człowiekowi tylko Bóg. Stając się chrześcijaninem, Augustyn pozostał również przy swoim sceptycznym poglądzie na wartość poznania zmysłowego. Zmysły bowiem nie mogą dostarczyć nam pewnej wiedzy o otaczających nas rzeczach.

Co warto poznawać?

Augustyn odszedł od sceptycyzmu nie dlatego, że odzyskał wiarę w możliwości nauki, lecz dlatego, że poddał ją krytyce z innego punktu widzenia. Od tego, czy poznanie naukowe jest mniej, czy bardziej pewne, istotniejszy jest fakt, że nie jest ono wartościowe z punktu widzenia istoty ludzkiej. Tym, co warto poznawać, nie są bowiem ani przyroda, ani kosmos, lecz Bóg i dusza.
Traci więc znaczenie spór o to, czy zmysły dostarczają nam prawdziwego obrazu rzeczywistości – okazują się one zupełnie nieprzydatne do badania interesujących Augustyna kwestii. Już na początku swoich rozważań odrzuca on możliwość wnioskowania o Bogu poprzez obserwację stworzonego przez Niego świata.
By poznać Boga, człowiek musi zwrócić się ku sobie, ku własnym myślom – do wewnątrz. Choć można zwątpić w każde twierdzenie naukowe, dotyczące postrzeganej przez nas rzeczywistości, nie sposób zwątpić w nasze przeżycia wewnętrzne, ponieważ kiedy wątpimy, to z całą pewnością myślimy.

R1HcbyMwJsCHH

Zdjęcie przedstawia potłuczone lustro. Na jego tafli widać rysy i krople wody. W lustrze odbija się twarz młodego mężczyzny.

Odrzucenie sceptycyzmu doprowadziło Augustyna do wskazania niepodważalnego faktu, na którym miało się oprzeć całe dalsze rozumowanie – było nim myślenie.

Poznanie nie polegało według Augustyna na obserwacji świata znajdującego się wokół – na zewnątrz człowieka, lecz na zajrzeniu w głąb siebie, czyli na autorefleksji. Szedł w ten sposób tropem Sokratesa i Platona. Ci starożytni filozofowie również uważali, że rozum poznaje prawdę niezależnie od zmysłów, kiedy człowiek zwraca się ku sobie, nie zaś w stronę otaczających go zjawisk.

Supranaturalizm

Między Augustynem a Platonem i innymi filozofami greckimi zachodzi jednak istotna różnica dotycząca stosunku teorii poznania do innych zagadnień. W przypadku Augustyna była ona pochodną jego teocentrycznej antropologii i metafizyki.
Człowiek – element stworzenia – jest nicością wobec nieskończonego, wszechmocnego Boga. Skoro wszystko, co istnieje, a w szczególności prawda, pochodzi od Boga, nie sposób utrzymywać, że człowiek samodzielnie, opierając się na sile własnego umysłu, może poznać prawdę. Sądzili tak filozofowie starożytnej Grecji – przyjmowali oni mianowicie, że poznanie jest przyrodzoną, właściwą człowiekowi zdolnością rozumu (intelektualizmintelektualizmintelektualizm).
Tymczasem według Augustyna poznanie nie jest zależne od wysiłków człowieka, ponieważ jest darem łaski Bożej. Nie jest więc wynikiem wysiłku poznawczego rozumu, lecz interwencją nadprzyrodzonej siły (supranaturalizmsupranaturalizmsupranaturalizm). Zwrócenie się ku sobie i własnej duszy było zatem jedynie wstępnym warunkiem poznania Boga. Augustyn głosił, że poznanie prawdy odbywa się na drodze iluminacji, czyli oświecenia (iluminizm).
Był to nowy sposób myślenia o poznaniu. Filozofowie starożytni, na czele z Arystotelesem, uważali poznanie za działanie człowieka, w którym posługuje się on pewną metodą oraz przestrzega reguł logiki. Tymczasem Augustyn włączył problematykę poznania w chrześcijańską naukę o łasce, a szerzej – w chrześcijańską metafizykę.

Teoria iluminacji

RkOui4I64IEip1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Nad jego głową widać niewielką aureolę. Mężczyzna ma długą brodę i wąsy. Siedzi na fotelu. Lewą rękę wspiera o stół. W prawej dłoni trzyma gęsie pióro. Przed sobą ma kartkę papieru. Na stole leżą różne przedmioty: kałamarz, nóż, dzwonek, ludzka czaszka. Stoi także krucyfiks i tiara biskupia. Mężczyzna ubrany jest w ciemną szatę. Na jego piersiach wisi duży, złoty krzyż. Oczy mężczyzny są uniesione – przed nimi, w obłoku, widzi on Jezusa Chrystusa i Matkę Boską.

Poprzez wgląd w siebie i oświecenie człowiek poznaje samego siebie oraz prawdy wieczne. Sam proces poznania pojmował Augustyn podobnie jak Platon, u którego poznanie idei polegało na ich bezpośrednim oglądzie przez rozum. Według Augustyna idee istniały w Bogu, zaś Bóg, na drodze iluminacji, udziela ich ludzkiemu rozumowi. Dzięki objawieniu rozum widzi prawdę tak, jak oczy widzą rzeczy. Choć więc u Augustyna poznanie odbywa się za pomocą rozumu, to nie jest ono racjonalne, lecz intuicyjne. Prawda nie jest bowiem wynikiem rozumowania, jak choćby u Arystotelesa, ale jest dana poznającemu wprost i bezpośrednio.
Poznanie intuicyjne nie jest kwestią metody, ale wiary i uczucia, czy też, jak mówił Augustyn, „serca”. Kluczowym pojęciem antropologii Augustyna jest wola (woluntaryzmwoluntaryzmwoluntaryzm). By poznać prawdę, człowiek musi przede wszystkim chcieć wierzyć. Wiara okazywała się więc koniecznym warunkiem, narzędziem poznania oraz kryterium jego prawdziwości, zastępując w tej roli rozum.

Nauka o łasce

Sama wiara nie wystarczała jednak do oświecenia. Aby poznać prawdę, człowiek musiał dostąpić łaski Bożej. Nauka o łasce, mająca kluczowe znaczenie dla iluminizmu, stanowiła element koncepcji Boga. Podobnie jak antropologia, również teologia Augustyna była woluntarystyczna – Bóg był w niej przede wszystkim obdarzony wolą. Podobnie jak stworzenie było wolnym dziełem Boskiej woli, tak i łaska jest nadprzyrodzona, a więc niemożliwa do pojęcia i uzasadnienia interwencją Boga w porządek stworzenia.
Wbrew utrzymującemu się we wczesnym chrześcijaństwie poglądowi, że łaska jest swoistą nagrodą za zasługi, a więc dostępują jej ci, którzy żyją w zgodzie z nakazami wiary chrześcijańskiej, Augustyn również w sporze o łaskę stał na stanowisku supranaturalizmu. Oznaczało to w tym kontekście, że łaska była według niego faktem ostatecznym, niedającym się uzasadnić działaniami człowieka. Innymi słowy, nikt nie stawał się godny łaski dzięki swoim czynom. Ludzie dzielili się na tych, którzy dostąpili łaski, oraz tych, którzy jej nie dostąpili. Niezależnie od swoich czynów, ludzie byli według Augustyna przeznaczeni do dobra lub zła, prawdy bądź fałszu. Była to nauka o predestynacji, stanowiąca fundament antropologii filozoficznej Augustyna.

Podsumowanie

Gdy Augustyn mówi o poznaniu, ma na myśli poznanie Boga i duszy. Nie jest to – jak u Greków – poznanie teoretyczne, ani też – jak u Plotyna – akt ekstazy. Poznanie u Augustyna jest intuicyjne, bierze się z wiary oraz aktu łaski, w wyniku którego rozum człowieka może oglądać prawdę.

Możliwość poznania była do czasów Augustyna czymś przyrodzonym, czyli właściwym człowiekowi – czy to na drodze rozumu, czy też na drodze ekstazy. W iluminizmie natomiast poznanie prawdy rozumiane było jako fakt nadprzyrodzony – niepojęta interwencja siły wyższej w porządek wszechświata.

Warunkami poznania są zatem według Augustyna: wiara, serce (uczucie) i łaska. Bóg jest wedle tej teorii tym, co warto poznawać i tym, co udziela prawdy w objawieniu. Teoria poznania Augustyna była więc teocentryczna: Bóg był w niej zarówno najwyższym przedmiotem, jak i źródłem poznania.

Słownik