Dla zainteresowanych

Aby dowiedzieć się więcej, zapoznaj się z poniższymi materiałami:

RhgESW6Z4L8fq1
Henri Bergson (1859–1941)
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Henri Bergson był francuskim filozofem. Uchodzi za twórcę intuicjonizmu filozoficznego. Co ciekawe, był laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1927). Urodził się w Paryżu, ale pierwsze lata życia spędził w Anglii. Kiedy miał dziewięć lat, rodzina powróciła do Francji. Jego ojciec był polskim Żydem (opuścił Warszawę jako dziecko w roku wybuchu powstania listopadowego). Matka pochodziła z rodziny angielskich i irlandzkich Żydów.

Bergson studiował w paryskiej École Normale Supérieure. Przez kilkanaście lat pracował w charakterze nauczyciela filozofii w liceach na prowincji i w Paryżu. W 1889 r. uzyskał tytuł doktora, a w roku 1898 – tytuł profesora. W 1900 r. objął posadę wykładowcy filozofii w Collège de France. Oryginalne, rozwijane w kolejnych pracach poglądy oraz wybitny talent krasomówczy przysporzyły mu ogromnej popularności – jeździł z licznymi gościnnymi wykładami na angielskie, amerykańskie i hiszpańskie uczelnie. 
Cechą charakterystyczną jego badań było to, że łączył w nich tradycyjne problemy filozoficzne ze współczesną mu wiedzą naukową – prowadził dociekania z pogranicza filozofii i takich nauk, jak biologia, neurologia czy psychologia. Podejmował w szczególności pytania z obszaru ludzkiego myślenia i doświadczania świata.

ROkIKi2muZmXd1
Zenon z Elei
Jednym z głównych wyjściowych zagadnień, przed którym stanął Henri Bergson, były paradoksy Zenona z Elei: ruch, miara, ilość, miejsce, stos, siew. Uważał, że paradoksy te dobrze obrazują pewien problem z obszaru filozoficznego opisu rzeczywistości — szukał jego przezwyciężenia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W późniejszych pracach zwrócił się także w stronę zagadnień etycznych i religijnych, próbując znaleźć rozwiązanie konfliktów trapiących ludzkość w tych sferach. W czasie I wojny światowej zaangażował się w politykę, negocjując m.in. z Hiszpanią i Stanami Zjednoczonymi ich udział w wojnie po stronie Francji. Zdaniem wielu historyków przyczynił się do słynnej deklaracji prezydenta Wilsona z 1917 r. o potrzebie powołania międzynarodowej instytucji, której celem byłoby zapobieganie konfliktom zbrojnym. W 1918 r. został członkiem Akademii Francuskiej, a w roku 1921 – pierwszym przewodniczącym Międzynarodowej Komisji Współpracy Intelektualnej przy Lidze Narodów (w 1946 r. miejsce tej komisji zajmie UNESCO). Pod koniec życia gotów był nawrócić się na katolicyzm. Pozostał jednak przy wierze swych przodków, co było jego reakcją na narastający antysemityzm za czasów reżimu Francji Vichy. Zmarł na zapalenie płuc, którego się nabawił, oczekując przed urzędem w kolejce, by zarejestrować się jako Żyd.

Najważniejsze dzieła francuskiego filozofa to: Materia i pamięć (1896), Ewolucja twórczaewolucja twórczaEwolucja twórcza (1907), Energia duchowa (1919) oraz Dwa źródła moralności i religii (1932).

Kinematograficzny charakter intelektu i élan vital

RuwWZ4fWBWvil1
Czas, w jakim wyrzucona z dłoni rzutka pokonuje tor swojego lotu, da się podzielić na nieskończenie wiele momentów — w każdym z nich strzała nie porusza się, lecz jest w miejscu. Zatem ruch jest tylko złudzeniem. Za pomocą tego i innych paradoksów Zenon z Elei bronił nauk swojego mistrza, Parmenidesa, który za pomocą kilku czysto logicznych argumentów wykazał, że w świecie nie zachodzi zmiana.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Problem, jaki mamy z eleatamieleacieleatami, to ewidentna sprzeczność między tym, co nam mówi rozum, a tym, co nam mówi doświadczenie zmysłowe. Wiele pokoleń filozofów szukało satysfakcjonującego intelektualnie rozwiązania tego problemu. Jednym z nich był Henri Bergson. Dowodził on, że sposób argumentacji Zenona ukazuje naturę ludzkiego intelektuintelektintelektu, a nie rzeczywistości. Nasz intelekt ma mianowicie, jak to określa Bergson, charakter kinematograficzny. Kiedy jesteśmy w kinie, wydaje nam się, że widzimy ruchomy obraz. Tymczasem są to obrazy rzucone na ekran, w bardzo szybko po sobie następujących odcinkach czasu. Każdy z tych obrazów, podobnie jak strzała w paradoksieparadoksparadoksie Zenona, jest nieruchomy. Jednak w naszym umyśle powstaje wrażenie ruchu. Bergson twierdził, że intelekt, który jest naszym narzędziem orientacji w otaczającej rzeczywistości, działa jak kamera filmowa – robi bardzo szybkie zdjęcia rzeczywistości i odtwarza je potem w umyśle niczym w kinie.

bg‑pink

Czy na podstawie kilku wyjętych z rzeki kropel możemy zrozumieć naturę rzeki?

Jednakże zdjęcie to nie rzeczywistość, a jedynie jej chwilowe zatrzymanie. Otaczający nas świat Bergson porównał do rzeki. Czy na podstawie kilku wyjętych z niej kropel możemy zrozumieć naturę rzeki? Pojęcia, jakie urabiamy sobie w głowie na podstawie doświadczenia, są niczym te krople. Nie ujmują prawdy o rzeczywistości. Istotą tej rzeczywistości jest tymczasem pewien żywioł, kosmiczna siła, źródło twórczej ewolucji, życie, czyli, jak to określał Bergson, élan vitalélan vitalélan vital. Błąd eleatów polegał więc na tym, że nie rozumieli, iż nie można rzeczywistości podzielić na nieskończoną nawet ilość elementów.

RHg3BjRcgEczO1
Warto dodać, że Bergson odmiennie od Darwina rozumiał ewolucję. Nie działa ona na zasadzie mechanizmu adaptacji do środowiska. Gdyby tak było, dowodził Bergson, ewolucja zatrzymałaby się w bardzo wczesnym, ale skutecznym adaptacyjnie stadium. Tymczasem jej istotą jest żywiołowy pęd twórczy, poszukujący coraz bardziej złożonych i różnorodnych form manifestacji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zdaniem Bergsona, w otaczającym nas świecie występują dwa kluczowe czynniki: czynnik dynamiczny i czynnik statyczny. Élan vital, określany czasem też przez francuskiego filozofa mianem ducha, to czynnik dynamiczny, materia zaś – to czynnik statyczny, bierny. Oto na przykład w przyrodzie widzimy  z jednej strony pęd do reprodukcji, do powtarzania tego, co jest, z drugiej zaś – pęd do kreacji, ewolucji, do tworzenia coraz to nowszych form – konieczność i wolność połączone w jedną całość.

Te dwa główne czynniki życia są więc ze sobą ściśle powiązane – jak rzeka i jej koryto albo lawa i formy, jakie przyjmuje, gdy zastyga, jak myśl i słowa, za pomocą których ją wyrażamy. Intelektem poznajemy statyczny wymiar rzeczywistości, natomiast dynamiczny poznajemy za pomocą intuicjiintuicjaintuicji, która jest zatem rodzajem współodczuwania istoty rzeczywistości, jej dynamicznego, żywiołowego i niewyrażalnego charakteru.

Intuicjonizm filozoficzny

Intuicjonizm to stanowisko filozoficzne przyznające intuicji podstawowe znaczenie w procesie poznania. Pojęciem tym posługiwali się już autorzy starożytni i średniowieczni, jakkolwiek przypisywali mu bardzo różne znaczenia. Zazwyczaj rozumiano je jako rodzaj bezpośredniego, niepozostawiającego wątpliwości, zmysłowego bądź umysłowego ujęcia jakiejś konkretnej rzeczy lub idei. W filozofii Kartezjusza, a następnie Edmunda Husserla intuicja to bezpośrednie ujęcie tego, co oczywiste, na przykład faktu własnego istnienia. Henri Bergson dał początek irracjonalistycznej wersji współczesnego intuicjonizmu: intuicja stała się tu bezpośrednim wglądem w istotę rzeczy, osiągalnym na drodze pozaintelektualnej.

bg‑pink

W jaki sposób koncepcja élan vital okazuje się przydatnym narzędziem do rozumienia otaczającej nas rzeczywistości? Jak odpowiedziałby na to pytanie Bergson?

Słownik

élan vital
élan vital

(z fr. rozmach, pęd życiowy) najważniejsze pojęcie w koncepcji „ewolucji twórczej” Bergsona, które oznacza duchową siłę życiową, przeciwstawną materii; élan vital stanowi źródło niewyczerpanej twórczej inwencji życia, jest to potrzeba twórczości przenikająca cały świat istot żywych

eleaci
eleaci

grecka szkoła filozoficzna działająca VI–V w. p.n.e. w Elei; eleaci ufali wyłącznie rozumowi i dedukcji, sądzili, że myśl zawsze odtwarza coś istniejącego, natomiast zmysły ulegają złudzeniom; odrzucając poznanie zmysłowe negowali wielość rzeczy i ich ruch; przyjmowali, że istnieje tylko jeden byt, niezmienny i nieuchronny; prekursorem eleatów był Ksenofanes z Kolofonu; do eleatów należeli m.in. Zenon z Elei i Melissos z Samos; eleaci występowali przeciwko jońskiej filozofii przyrody; mieli wpływ na Empedoklesa z Akragas, Anaksagorasa z Kladzomen, Demokryta z Abdery i Platona

ewolucja twórcza
ewolucja twórcza

(łac. evolutio — rozwinięcie) w myśli Bergsona, nieustanny rozwój, ciągłe stawanie się życia, które jest właściwością przyrody i wynika z jej sił wewnętrznych, dynamizmu ewolucyjnego, czyli élan vital

intelekt
intelekt

(łac. intellectus pojmowanie, rozumienie), w filozofii należąca do osób duchowa władza poznawcza, zdolna do ujmowania bytu w sposób pozaempiryczny, nienaoczny; w szerszym, potocznym znaczeniu utożsamia się często intelekt z umysłem, rozumem, całokształtem wiedzy, doświadczenia i zdolności umysłowych człowieka bądź z inteligencją

intuicja
intuicja

(łac. intuitus — wejrzenie) według Bergsona jest to „uświadomiony instynkt”; rodzaj poznania innego i doskonalszego niż poznanie intelektualne, dzięki któremu podmiot poznaje całościowo i bezpośrednio naturę bytu, bo przebywa jak gdyby w jej wnętrzu

jaźń głęboka (le moi profond)
jaźń głęboka (le moi profond)

najgłębsza warstwa świadomości człowieka; jest to warstwa nasza, własna, naturalna, w odróżnieniu od tej narzuconej przez świat zewnętrzny

jaźń powierzchowna (le moi superficiel)
jaźń powierzchowna (le moi superficiel)

warstwa świadomości związana z ciałem i z życiem zewnętrznym, wynikająca z oderwania stanów wewnętrznych od nas samych, z przystosowania się człowieka do rzeczywistości

paradoks
paradoks

(gr. paradoxos — nieoczekiwany, niepojęty) twierdzenie zaskakująco sprzeczne z przyjętym powszechnie mniemaniem, często ujęte w formę aforyzmu; też: sytuacja pozornie niemożliwa, w której współistnieją dwa całkowicie różne lub wykluczające się fakty; rozumowanie pozornie oczywiste, ale wskutek zawartego w nim błędu prowadzące do wniosków jawnie sprzecznych ze sobą lub z uprzednio przyjętymi założeniami

religia statyczna
religia statyczna

religia wyrastająca z potrzeby znalezienia przez człowieka pocieszenia wobec konieczności przemijania; religia pierwotna, oparta na micie

religia dynamiczna
religia dynamiczna

religia, dzięki której rozszerzają się horyzonty człowieka i przekracza on swoje bieżące potrzeby