Kazimierz Wyka Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza"

Pan Tadeusz przynosi najpełniejsze w poezji Mickiewicza urzeczywistnienie kierunku na realizm. W szczególnej sytuacji, w jakiej poemat powstawał — po klęsce powstania, w momencie zwrotu do własnych wspomnień i wspólnej przeszłości kraju i emigracji — dokonało się to w gatunku narracyjno‑epickim.

pierwiastki Źródło: Kazimierz Wyka, Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza", „Pamiętnik Literacki” 1956, nr 47, s. 44–92.

Kazimierz Wyka Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza"

Kompozycja powieści Walter Scotta daje się sprowadzić do paru podstawowych wyznaczników, które w podobny sposób przedstawiają się w Panu Tadeuszu. […] Po pierwsze, kreacja jako głównego bohatera powieści — nie wielkiej postaci historycznej, lecz zwykłego uczestnika procesu historycznego. Po drugie, konstrukcja fabuły wokół konfliktów prywatnych, splecionych z podstawowymi wydarzeniami historycznymi, konfliktów i sporów rodowych, osobistych etc. Po trzecie, bogactwo charakterystycznego szczegółu, u Scotta schodzące aż do historycznego antykwaryzmu, jako współczynnik widzenia konfliktów i tła lokalno‑historycznego. Wreszcie dramatyzacja narracji i zmienność postawy narratora jako wynik jego osobistego zainteresowania losami postaci, czuwania nad nimi oraz jako wynik dążenia do prawdy i różnolitości charakterów.

pierwiastki Źródło: Kazimierz Wyka, Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza", „Pamiętnik Literacki” 1956, nr 47, s. 44–92.

Kazimierz Wyka Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza"

„Pan Tadeusz jest wprawdzie czymś więcej niż powieścią — i na skutek swej poetyckiej wizji oraz szaty, i na skutek intarsji innych gatunków widniejącej w jego układzie. Ale ogłoszony w r. 1834, kiedy powieściopisarze polscy — to Skarbek, Hoffmanowa, Bronikowski, Niemcewicz, początkujący Kraszewski — Pan Tadeusz świetniej od nich wszystkich wyzyskiwał postulaty tego gatunku w tym, co w nim najważniejsze: konkretne i uogólniające zarazem malowidło środowiska, mądra charakterystyka postaci, rzetelne bogactwo szczegółu obyczajowego.

pierwiastki Źródło: Kazimierz Wyka, Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza", „Pamiętnik Literacki” 1956, nr 47, s. 44–92.

Kazimierz Wyka Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza"

Istniejąc w żywym użyciu, gawęda nie zaznała przed Mickiewiczem równie zasadniczej nobilitacji artystycznej. Ograniczona szlacheckim horyzontem ideowym, jednocześnie z twórczością poety ukazywała wszystkie stąd wynikające niedostatki. Ciążyła ku chwalbie starego. Ale w zakresie zalecanej przez romantyków luźnej budowy narracyjnej dobrze i w sposób zgodny z narodową tradycją nadawała się do realizacji tych postulatów. Dlatego mamy prawo dostrzegać w niej specyficznie polski odblask ogólnej problematyki narracyjnej okresu. Zasługą Mickiewicza pozostaje to, że znakomicie uświadomił on sobie ideowe granice gawędy, a równocześnie jej przydatność dla pełnej iluzji przedstawionego w Panu Tadeuszu światka szlacheckiego. Przydatność polegającą na tym, że póki co — światek ten relacjonowany jest przez usta „fabulisty“, którego horyzont poznawczy i moralny wzmaga złudzenie autentyczności. Granice zaś ujrzał w tym znaczeniu, że we wszelkich wypadkach posłużenia się gawędą posługiwał się nią tylko jako środkiem stylizacyjnym, a nie utożsamiał swojego stanowiska z tą pozycją. Posiadał nad nią wyższość, niedostępną na ogół gawędziarzom krajowym.

pierwiastki Źródło: Kazimierz Wyka, Pierwiastki powieściowe „Pana Tadeusza", „Pamiętnik Literacki” 1956, nr 47, s. 44–92.

Julian Krzyżanowski Wielkość i oryginalność „Pana Tadeusza"

Z wyznań mianowicie poety w jego korespondencji i z relacji przyjaciół wiemy, że wedle zamysłów początkowych „Pan Tadeusz“ miał być sielanką, słonecznym obrazkiem z czasów jego młodości „sielskiej anielskiej“, że jednak — w miarę rozrostu — pomysł pierwotny uległ znacznemu odchyleniu i pogodny obrazek — bo to przecież wyraz „sielanka“ znaczy — zmienił się w duży obraz, również przeważnie pogodny, ale ostatecznie umieszczony w „krainie ulewy i grzmotów“, tj. rogrywający się w epoce tragicznych zmagań się narodu o przyszłe losy, słowem, ujęty jako epopea historyczna. Poemat tedy, który początkowo miał się zwać „Szlachcic“ (lub „Żegota“), w ujęciu ostatecznym otrzymał podtytuł: „historia szlachecka z r. 1811 i 1812“, samym swym brzmieniem nawiązujący do spraw niezwykle doniosłych. Daty bowiem, na karcie jego naczelnej umieszczone, w świadomości zarówno czytelnika ówczesnego, jak całych pokoleń odbiorców późniejszych budziły bardzo żywy oddźwięk, przypominały olbrzymie zmaganie się dwu potęg dziejowych (nieznane czasom dawniejszym, a tak zrozumiałe dzisiaj), a mianowicie cesarstwa francuskiego czasów Napoleona i cesarstwa rosyjskiego, zmaganie, które rozgrywało się na terytorium dawnej Polski i miało rozstrzygać o jej istnieniu lub nieistnieniu.

julian Źródło: Julian Krzyżanowski, Wielkość i oryginalność „Pana Tadeusza", „Pamiętnik Literacki” 1948, nr 38, s. 239–264.

Mikołaj Sokołowski „Pan Tadeusz” i jego dziedzictwo: „poemat”, red. Bogusław Dopart, Franciszek Ziejka, Kraków 1999: [recenzja]

W referacie „Pan Tadeusz” - poemat elegijny [Bernadetta Kuczera‑Chachulska] prezentuje […] punkt widzenia czytelniczki nuty elegijnej zabarwiającej liryczny żywioł utworu. […] Pan Tadeusz staje się w tej perspektywie zapisem wspomnień, które wzbudzają „stany elegijne”. „Wspomnienie jest swego rodzaju syntezą” - pisze autorka. - „To przedziwne zestrajanie jakości i przeżyć, pomnażanie i jednocześnie »oczyszczanie« doznań oraz doświadczeń wewnętrznych w poetyckiej syntezie uwyraźnia się w migotliwym łączeniu się czasów i osób (przede wszystkim we fragmentach intonowanych elegijnie) oraz postaci i zjawisk, przedmiotów”. Elegijność stanowiłaby więc tę kategorię, która spaja wszelkie „nastroje” poematu w całość. Byłaby ideą umożliwiająca syntezę rozmaitych modalności, dominantą universum gatunków.

poemat Źródło: Mikołaj Sokołowski, „Pan Tadeusz” i jego dziedzictwo: „poemat”, red. Bogusław Dopart, Franciszek Ziejka, Kraków 1999: [recenzja], „Pamiętnik Literacki” 2001, nr 92/3, s. 231–246.

Michał Kuziak „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza: naiwny? sentymentalny?: glosa do komentarzy

Sądzę, że rozważania o Panu Tadeuszu jako eposie przede wszystkim ujawniają właściwe nie tylko romantykom, ale i badaczom marzenie o eposie w literaturze polskiej; znamienne, że większość kwalifikacji utworu jako epopei opiera się na stworzonej przez badacza dla potrzeb tej kwalifikacji definicji gatunku. Rozważania te pozwalają wszakże dostrzec w strukturze poematu ślady eposu, niewątpliwie obecne tam; ta obecność oraz jej charakter są, jak sądzę, najważniejsze w związku z problemem „Pan Tadeusz jako epos”. Nawiązuję w tym miejscu do Michaiła Bachtina, który powiada, że epos jest zakorzeniony w określonej ideologii, należy do świata mitu; powieść również wiąże się z właściwą sobie ideologią, jej domeną jest natomiast świat historii, reprezentuje współczesność, nowoczesność.

kuziak Źródło: Michał Kuziak, „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza: naiwny? sentymentalny?: glosa do komentarzy, „Słupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 2004, nr 3, s. 73–92.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Pomniki nasze! ileż co rok was pożera
Kupiecka lub rządowa, moskiewska siekiera!
Nie zostawia przytułku ni leśnym śpiewakom,
Ni wieszczom, którym cień wasz tak miły jak ptakom.
Wszak lipa czarnolaska, na głos Jana czuła,
Tyle rymów natchnęła! Wszak ów dąb gaduła
Kozackiemu wieszczowi tyle cudów śpiewa!

Ja ileż wam winienem, o domowe drzewa!
Błahy strzelec, uchodząc szyderstw towarzyszy
Za chybioną źwierzynę, ileż w waszej ciszy
Upolowałem dumań, gdy w dzikim ostępie
Zapomniawszy o łowach usiadłem na kępie,
A koło mnie srebrzył się tu mech siwobrody,
Zlany granatem czarnej zgniecionej jagody,
A tam się czerwieniły wrzosiste pagórki.
Strojne w brusznice jakby w koralów paciorki.
Wokoło była ciemność; gałęzie u góry
Wisiały jak zielone, gęste, niskie chmury;
Wicher kędyś nad sklepem szalał nieruchomym,
Jękiem, szumami, wyciem, łoskotami, gromem:
Dziwny, odurzający hałas! Mnie się zdało,
Że tam nad głową morze wiszące szalało.

Na dole jak ruiny miast: tu wywrot dębu
Wysterka z ziemi na kształt ogromnego zrębu;
Na nim oparte, jak ścian i kolumn obłamy:
Tam gałęziste kłody, tu wpół zgniłe tramy,
Ogrodzone parkanem traw. W środek tarasu
Zajrzeć straszno, tam siedzą gospodarze lasu:
Dziki, niedźwiedzie, wilki; u wrót leżą kości
Na pół zgryzione jakichś nieostrożnych gości.
Czasem wymkną się w górę przez trawy zielenie,
Jakby dwa wodotryski, dwa rogi jelenie
I mignie między drzewa źwierz żółtawym pasem,
Jak promień, kiedy wpadłszy gaśnie między lasem.

I znowu cichość w dole. Dzięcioł na jedlinie
Stuka z lekka i dalej odlatuje, ginie,
Schował się, ale dziobem nie przestaje pukać,
Jak dziecko, gdy schowane woła, by go szukać.
Bliżej siedzi wiewiórka, orzech w łapkach trzyma,
Gryzie go; zawiesiła kitkę nad oczyma,
Jak piórko nad szyszakiem u kirasyjera;
Chociaż tak osłoniona, dokoła spoziera;
Dostrzegłszy gościa, skacze gajów tanecznica
Z drzew na drzewa, miga się jako błyskawica;
Na koniec w niewidzialny otwor pnia przepada,
Jak wracająca w drzewo rodzime dryjada.
Znowu cicho.

1 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, oprac. S. Pigoń, Wrocław 2015, s. 259–260.