Przeczytaj
Budowanie przez Prusy podwalin pod zjednoczenie
Osłabiona klęską włoską monarchia naddunajska traciła wpływy w Niemczech. Prusy wyprzedziły ją nie tylko militarnie, ale także w rozwoju ekonomicznym, który wyraźnie przyspieszył dzięki liberalnej polityce gospodarczej prowadzonej w ramach założonego w 1834 r. pod egidą Prus Związku CelnegoZwiązku Celnego, obejmującego większość państw Związku NiemieckiegoZwiązku Niemieckiego.
Okazja do rozprawy z Austrią pojawiła się w 1863 r., gdy król Danii ogłosił przyłączenie Szlezwiku. Księstwa Szlezwik i Holsztyn były częścią Rzeszy, a potem Związku Niemieckiego, ale pozostawały w rękach dynastii duńskiej. Z nich właśnie wywodziła się rządząca Danią od XV w. dynastia Oldenburgów. Na terenie wielokrotnie w przeszłości dzielonych księstw krzyżowały się liczne prawa dynastyczne.
W 1864 r. wybuchła wojna Prus i Austrii z Danią. Nieprzygotowana Dania nie miała szans w starciu z wojskiem pruskim. Na mocy zawartego jesienią w Wiedniu pokoju zostały jej odebrane księstwa: Holsztyn uzyskała Austria, natomiast Szlezwik – Prusy, włączono do nich również Lauenburg. W sumie Dania utraciła 40 proc. terytorium, jeśli nie liczyć Islandii i Grenlandii. Tradycyjna niechęć Duńczyków do Szwedów została zastąpiona niechęcią do Prus i to pomimo faktu, że Duńczycy ze Szlezwiku jako jedyni w zjednoczonym państwie niemieckim uzyskali status legalnej mniejszości narodowej. Odbitymi z rąk duńskich księstwami współrządziły Prusy i Austria.
Walka z dawnym sojusznikiem
Następnym celem Bismarcka była rozprawa z Austrią. Zanim jednak do niej doszło, Prusy zabezpieczyły się na arenie międzynarodowej. Niechętna Austrii Rosja była już pozyskana, a do sojuszu wciągnięto Włochy marzące o odzyskaniu Wenecji i południowego Tyrolu. Pozostał tylko Napoleon III. Zwiedziony przyjaznymi gestami Bismarcka, za głównego przeciwnika uważał nadal Austrię. Zdecydował się na neutralność, licząc, że długotrwała wojna osłabi oba państwa.
Gdy w 1866 r. wybuchła wojna prusko‑austriacka, rachubyrachuby te szybko okazały się chybione. W bitwie pod Sadową w Czechach wojska austriackie zostały zmasakrowane przez Prusaków. Pokój zawarty w Pradze w 1867 r. oznaczał rozwiązanie Związku Niemieckiego i wycofanie się Austrii z Niemiec. Stworzony pod egidą Prus Związek PółnocnoniemieckiZwiązek Północnoniemiecki nie objął jedynie Badenii, Wirtembergii i Bawarii. Zadecydował o tym protest Francji, ale nawet katolickie mieszczaństwo południowoniemieckie upatrywało teraz swoich nadziei w Prusach, a nie w Austrii. Pozostające poza Związkiem państwa niemieckie zawarły tajne konwencje wojskowe oddające ich armie do dyspozycji Prus. Choć na froncie włoskim Austriacy odnosili sukcesy, to jednak musieli pogodzić się z utratą Wenecji, włączonej do zjednoczonych Włoch.
Upokarzająca depesza
Ostatnią przeszkodą na drodze do pełnego zjednoczenia Niemiec była osamotniona politycznie Francja. Do zaognienia stosunków prusko‑francuskich doszło za sprawą kandydatury Leopolda Hohenzollerna do wakującego tronu hiszpańskiego. Francja gwałtownie zaprotestowała, a ambasador Napoleona III uzyskał od króla Prus Wilhelma I mgliste zapewnienie, że Prusy uszanują opinię Francji. Swój pogląd na sprawę hiszpańską Wilhelm I zawarł w depeszydepeszy wysłanej do Bismarcka z uzdrowiskowej miejscowości Ems, gdzie król przebywał na kuracji. List ten, znany jako depesza emska, był dość stanowczy, ale stonowany. Jednak Bismarck tak go przeredagował, by zawierał lekceważące Francję sformułowania. Spreparowany tekst przedostał się, niby przypadkiem, do prasy. Dla oburzonej Francji był to wystarczający pretekst, by wypowiedzieć Prusom wojnę, co nastąpiło w lipcu 1870 r.
Depesza tajnego radcy Abeckena z Ems do Bismarcka
JKM Król pisze mi:
„Hr. Benedetti [ambasador francuski w Berlinie] złapał mnie w ogrodzie spacerowym, aby w sposób, w końcu natarczywy, zażądać ode mnie, bym go upoważnił do natychmiastowego depeszowania [do Paryża], że zobowiązuję się po wsze czasy nie dać nigdy mego przyzwolenia, w wypadku jeżeli Hohenzollernowie znowu powrócą do wysuwania swojej kandydatury. Odmówiłem mu, w końcu w sposób nieco surowy, albowiem tego rodzaju zobowiązania na zawsze dawać nie można i nie należy. Powiedziałem mu przy tym, rzecz zrozumiała, że jeszcze nie otrzymałem żadnej wieści i że ponieważ on przez Paryż i Madryt wcześniej ode mnie jest poinformowany, wiedzieć może, że rząd mój znajduje się poza obrębem całej sprawy”.
JKM otrzymał tymczasem pismo księcia [Hohenzollerna] […]. Że zaś JKM powiedział hr. Benedettiemu, że oczekuje wiadomości od księcia, Najjaśniejszy Pan, ze względu na podane wyżej żądanie na przedstawienie hr. Eulenburga i moje, zdecydował się nie przyjmować więcej hr. Benedettiego, a tylko przez adiutanta polecić mu powiedzieć, że JKM otrzymał obecnie od księcia potwierdzenie wiadomości, jaką Benedetti już miał z Paryża i że nie ma nic więcej do powiedzenia ambasadorowi.
JKM pozostawia do uznania Waszej Ekscelencji, czy nie należałoby podać do wiadomości naszych posłów, jak również zamieścić w prasie wiadomości o nowym żądaniu Benedettiego oraz o odrzuceniu tego żądania.
Cytat za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 268.
Treść depeszy zredagowanej przez Bismarcka i opublikowanej w prasie
Jak tylko wiadomość o zrzeczeniu się księcia Hohenzollern została przez królewsko‑hiszpański rząd oficjalnie zakomunikowana gabinetowi cesarsko‑francuskiemu, zażądał ambasador francuski w Ems od JKM upoważnienia do depeszowania do Paryża, że JKM król zobowiązuje się po wsze czasy nie dać nigdy swojego przyzwolenia w wypadku, jeżeli Hohenzollernowie zechcą powrócić do wysuwania swej kandydatury.
JKM na to odmówił przyjęcia jeszcze raz ambasadora francuskiego i przez adiutanta urzędowo go zawiadomić polecił, że JKM nie ma nic więcej do zakomunikowania ambasadorowi.
Cytat za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 268.
Francuzi ponieśli klęskę już we wrześniu 1870 r., gdy główne ich siły zostały rozbite i zmuszone do kapitulacjikapitulacji pod Sedanem. Napoleon III dostał się do niewoli. Kolejna armia francuska skapitulowała w Metzu. Republikanie, którzy przejęli teraz władzę, stawiali opór tylko do stycznia 1871 r.
Opisz uczucia, jakie towarzyszą żołnierzom ukazanym na zdjęciu.
Jeszcze tego samego miesiąca w Wersalu proklamowano odrodzenie Rzeszy NiemieckiejRzeszy Niemieckiej z cesarzem Wilhelmem I na czele. W lutym 1871 r. zawarto wstępny pokój, zatwierdzony następnie we Frankfurcie nad Menem. Francja traciła Alzację i część Lotaryngii. Musiała ponadto zapłacić wysoką kontrybucję. Do czasu jej uiszczenia wojska pruskie okupowały zajęte terytorium francuskie. Wydarzeniom tym bezczynnie przyglądały się państwa europejskie. Wielka Brytania pogodziła się już z obecnością silnych na lądzie Niemiec, które ponieważ nie posiadały floty, nie zagrażały jej morskiemu imperium. Rosja, uwolniona od francuskich nacisków w sprawie polskiej, liczyła na rewizję warunków pokoju wiedeńskiego z 1856 r. Osłabiona Austria była natomiast wdzięczna Bismarckowi za łagodne warunki pokojowe z 1867 r.
Rozpoznaj na obrazie Wilhelma I i Ottona von Bismarcka. Wyjaśnij, dlaczego zdecydowano się na ogłoszenie powstania cesarstwa w stolicy Francji, a nie w stolicy Prus.
Epoka wielkich armii
Znaczenie wojny francusko‑pruskiej 1870 r. wykracza poza same konsekwencje polityczne. Po raz pierwszy bowiem ukazała ona światu działanie pruskiej maszyny militarnej. W ciągu kilku miesięcy Prusacy zmobilizowali 1,2 mln żołnierzy przeciw niespełna półmilionowym siłom Francuzów. Najliczniejsza, choć zacofana technicznie, armia rosyjska liczyła 716 tys. ludzi, co czyniło Prusy pierwszym mocarstwem Europy. Tajemnica sukcesu tkwiła w powszechnym poborze i działaniu sztabu generalnegosztabu generalnego. Od czasu demobilizacji po wojnach napoleońskich armie liczyły po kilkaset tysięcy ludzi i składały się z żołnierzy zawodowych, służących po kilkanaście lat (w Rosji nawet 25 lat). Szeregi uzupełniano najczęściej poprzez losowanie poborowych spośród zdolnych do służby mężczyzn.
W 1814 r. ustanowiono pobór powszechny do armii pruskiej na trzyletnią służbę liniową. Po jej ukończeniu żołnierz przechodził do rezerwy na kolejne cztery lata. Jego dowódcą stawał się wówczas lokalny ziemianin, z reguły oficer rezerwy. Krótki czas służby liniowej pozwalał na przeszkolenie prawie całych roczników. Z kolei sztab generalny, odpowiedzialny za przygotowanie planów kampanii i koordynację wysiłku wojennego, był wprawdzie wynalazkiem napoleońskim, ale w Prusach znacznie udoskonalono jego działanie i poszerzono zadania w czasie pokoju. Oficerowie sztabowi, absolwenci berlińskiej akademii wojskowej założonej w 1810 r., stanowili odrębny, elitarny pion korpusu oficerskiego. To oni faktycznie dowodzili armiami, choć formalnie na czele każdej z nich stał ktoś z panującej dynastii Hohenzollernów.
Skuteczne działanie sztabu nie byłoby możliwe bez wykorzystania nowych technik transportu i łączności: kolei żelaznych oraz telegrafu. Od lat 70. XIX w. w całej Europie zaczęto naśladować pruski model wojskowości. Błyskawiczne tempo, w jakim Prusy poskromiły Austrię i Francję, zmusiło inne państwa do zachowania pełnej gotowości militarnej. Industrializacja umożliwiła masowe zbrojenia. Bez tego niespełna pół wieku później nie doszłoby do hekatomby I wojny światowej.
Słownik
(z franc. dépêche od dépêchee – wysyłać pospiesznie) dawniej wiadomość urzędowa, wysyłana listownie lub za pomocą telegrafu, tu: depesza wysłana przez Wilhelma I do Bismarcka, która spowodowała wybuch wojny pomiędzy Prusami a Francją w 1870 r.
(z łac. capitulatio od capitulum – nagłówek, główka, caput – głowa) poddanie się nieprzyjacielowi, a także określająca to umowa
handlowo‑polityczna organizacja zrzeszająca państwa północnych i środkowych Niemiec
przewidywanie jakiegoś rozwoju wydarzeń
(niem. Reich) historyczna nazwa państwa niemieckiego; w latach 962–1808 istniała I Rzesza – Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, w latach 1871–1918 II Rzesza – Cesarstwo Niemieckie, w latach 1918–1933 Republika Weimarska, w latach 1933–1945 III Rzesza
centralny organ dowodzenia całością sił zbrojnych państwa
luźna konfederacja państw niemieckich, powołana do życia na kongresie wiedeńskim w 1815 r.; Związek istniał do 1866 r.
związek państw utworzony przez Prusy po wojnie austriacko‑pruskiej (1867 r.) oraz rozwiązaniu Związku Niemieckiego; w jego skład wchodziły 22 państwa niemieckie leżące na północ od linii Menu, a także Wielkie Księstwo Poznańskie (będące częścią Prus)
Słowa kluczowe
związek celny, wojna duńska (1864), wojna prusko‑austriacka (1866), depesza emska, Wilhelm I Hohenzollern, Cesarstwo Niemieckie, Komuna Paryska, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001.
W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, Wrocław 1990.
J. Wąsicki, Związek Niemiecki i Druga Rzesza Niemiecka 1848–1914, Poznań 1989.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.