Do czynników pozaprzyrodniczych (społeczno‑ekonomicznych) rozwoju rolnictwa zalicza się m.in.: poziom rozwoju społeczno‑gospodarczego państwa, strukturę agrarną, zasoby siły roboczej, poziom kultury rolnej, politykę państwa i uwarunkowania międzynarodowe.

Rolnictwo jest powiązane zarówno z przemysłem, jak i usługami. Rolnicy korzystają z szeregu urządzeń i produktów powstałych w wyniku działalności przemysłowej. Przemysł środków transportu, maszynowy czy elektromaszynowy wytwarza pojazdy i urządzenia, bez których gospodarze nie mogą się dziś obejść. Przemysł chemiczny jest źródłem nawozów mineralnych, preparatów chwastobójczych, grzybobójczych, odżywek itp. Z drugiej strony rolnictwo dostarcza produktów różnym gałęziom przemysłu rolno‑spożywczego. Całość tych relacji jest powiązana usługami, takimi jak handel czy doradztwo rolnicze. Wysoki poziom rozwoju gospodarczego wpływa pozytywnie na rozwój rolnictwa i ułatwia jego funkcjonowanie.

R1KdC73aMHROY

Zdjęcie przedstawia chleb. Leży on na boku. Znajduje się na białej ścierce, wokół której są kłosy żyta. Całość jest na drewnianym stole.

Biorąc pod uwagę strukturę agrarną, wyróżnia się rodzaje własności ziemi: wspólnotową, prywatną (indywidualną), spółdzielczą i społeczną. Pierwsza z nich jest charakterystyczna dla krajów słabo rozwiniętych. Jest użytkowana przez całą społeczność danego obszaru i cechuje się dużym rozdrobnieniem agrarnym. Własność spółdzielcza polega na użytkowaniu fragmentu ziemi przez grupę osób i dzieleniu zysków proporcjonalnie do wniesionego kapitału i pracy. Występuje w krajach skandynawskich i w wielu krajach Europy Zachodniej (w Holandii, Niemczech i Francji). Własność społeczna jest typowa dla państw socjalistycznych i polega na pracy osób zatrudnionych w gospodarstwie, którego właścicielem jest agenda państwowa. Z punktu widzenia efektywności najlepszą formą własności są gospodarstwa indywidualne (prywatne), w których właściciele gospodarstw są zainteresowani jak największymi zyskami, przez co są bardzo profesjonalni.

Bardzo ważna jest także wielkość gospodarstw. Te o dużej powierzchni, która liczona jest w setkach i tysiącach hektarów, występują w Australii, Nowej Zelandii, RPA, Kanadzie, USA, Brazylii, Argentynie, Urugwaju i Rosji. Małe gospodarstwa, o niskiej towarowości występują w Europie Południowej, Środkowej, w Azji i Afryce.

W krajach wysoko rozwiniętych o silnie zmechanizowanym rolnictwie zatrudnienie w tym sektorze jest niewielkie i wynosi do 5%. Z kolei kraje słabo rozwinięte z tradycyjnym modelem gospodarowania odznaczają się kilkudziesięcioprocentowym odsetkiem ludności rolniczej w strukturze pracujących. W niektórych krajach afrykańskich i azjatyckich przekracza on 80%.

R1D4HvDVI2jXv

Mapa świata przedstawia zatrudnienie w rolnictwie. Wartości powyżej 60% występują w Mauretanii, Nigrze, Czadzie, Republice Środkowoafrykańskiej, Demokratycznej Republice Konga, Etiopii, Somalii, Tanzanii, Mozambiku, Zimbabwe, na Madagaskarze, w Afganistanie, Korei Północnej. Od 40,1 do 60% występuje w Mali, Sudanie, Angoli, Zambii, Jemenie, Pakistanie, Indiach, Birmie. Od 20,1 do 40% występuje w Namibii, Botswanie, Kenii, Nigerii, Maroku, Egipcie, Ameryce Środkowej, Peru, Boliwii, Rumunii, Mołdawii, Mongolii, Tajlandii, Indonezji, Papui Nowej Gwinei. Od 10,1 do 20% występuje w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Meksyku, Algierii, Libii, Turcji, Iraku, Iranie, Polsce, na Ukrainie, w Bośni i Hercegowinie, Serbii, Grecji, Kazachstanie, Chinach, Malezji. Od 5,1 do 10% występuje w Chile, Portugalii, Irlandii, na Białorusi, Litwie, Łotwie, w Rosji, Bułgarii, Arabii Saudyjskiej, Omanie, Nowej Zelandii, RPA. Poniżej 5% występuje w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Argentynie, Australii, Japonii, pozostałych krajach europejskich.

Kulturę rolną definiuje się jako różnorodne zabiegi agrotechniczne, do których należą: stosowanie nowoczesnych metod gospodarowania, wydajnych odmian, poziom mechanizacji, chemizacji, elektryfikacji i regulacji stosunków wodnych. Wysoki jej poziom, często mimo niekorzystnych warunków przyrodniczych, pozwala na osiąganie wysokiej efektywności rolnictwa. Mechanizacja, czyli stosowanie zespołu środków technicznych pozwalających na wzrost wydajności pracy ludzkiej przy jednoczesnej poprawie jej jakości, umożliwia przesunięcie części siły roboczej z rolnictwa do zawodów pozarolniczych. Jej miarą jest liczba hektarów gruntów ornych (lub użytków rolnych) przypadająca na jeden ciągnik lub – odwrotnie – liczba ciągników przypadająca na określoną powierzchnię gruntów ornych (rolnych). W wielu krajach Europy Zachodniej, Południowej i Północnej oraz w Japonii i Korei Południowej wynosi ona ponad 50 ciągników na 1000 ha gruntów ornych. W większości państw amerykańskich, w północnej Afryce oraz w większości krajów Azji Południowej i Południowo‑Wschodniej wskaźnik ten cechuje się wartościami od 10 do 50 ciągników na 1000 ha gruntów ornych. Natomiast kraje Afryki Subsaharyjskiej (oprócz południowej części), niektóre kraje Bliskiego Wschodu, północna część Azji oraz niektóre kraje Azji Południowo‑Wschodniej odznaczają się najmniejszymi wartościami tego parametru (poniżej 5 ciągników na 1000 ha gruntów ornych).

R18XpKcGUWcPP

Zdjęcie przedstawia ciągnik rolniczy. Jest on zielony o wysuniętej przedniej części. Na dachu ma lampkę kontrolną. Z tyłu ciągnie urządzenie do orania gleby. Traktor znajduje się na błotnistej ziemi porośniętej lekką trawą. W tle znajdują się zabudowania rolnicze oraz wysokie drzewa.

RM5sCDM04kWzB

Zdjęcie przedstawia krowy. Znajdują się one na rampie, przy której wiszą urządzenia do zbierania mleka. Obok przechadza się mężczyzna w okularach, w lateksowych rękawiczkach i zielonym fartuchu. Za nim znajduje się wiatrak.

Wysoki poziom chemizacji rolnictwa, określanej jako stosowanie nawozów mineralnych oraz zwalczanie chorób, szkodników i chwastów środkami chemicznymi, jest obserwowany na obszarach, gdzie istotną kwestią jest niedopuszczanie do ubożenia gleby ze składników pokarmowych wskutek corocznych zbiorów. Według danych Banku Światowego w ostatnich latach widoczny jest ciągły wzrost zużycia nawozów sztucznych (od 108 kg/ ha UR w 2002 r. do 141 kg/ ha UR w 2016 r.), jednakże w różnych krajach jest on na innym poziomie. Postępujące zwiększanie się tego poziomu ma miejsce głównie za sprawą krajów rozwijających się. Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych charakterystycznym zjawiskiem jest spadek poziomu chemizacji, przede wszystkim ze względów ekologicznych – stosuje się racjonalne nawożenie. Bardzo popularne w tych krajach jest rolnictwo ekologiczne , oparte na stosowaniu nawozów organicznych, ograniczeniu środków ochrony roślin i hormonów w uprawie roślin i zwierząt. Zamiast chemicznych środków ochrony roślin wprowadza się preparaty oparte na składnikach naturalnych bądź drapieżniki i mikroorganizmy zwalczające szkodniki.

Ciekawostka

RqWImdmkQijji

Zdjęcie przedstawia gleboznawców. Stoją oni w wykopanej dziurze. Jeden z nich mierzy na podziałce ścianę wykopanej dziury. Drugi z plecakiem na plecach stoi z małym, ręcznym urządzeniem do pomiarów. Obok jest wbita łopata.

Czarnoziemy są zaliczane do najżyźniejszych gleb na świecie. Mają głęboki, czarny poziom próchniczny, są bogate w węglan wapnia i tworzą się pod roślinnością stepową. Można je spotkać między innymi na Ukrainie. Niestety, po rozpadzie ZSRR kraj ten wpadł w poważny kryzys. Duże powierzchniowo państwowe gospodarstwa rolne, przez wiele lat wspierane przez państwo, nie radziły sobie na wolnym rynku. Efektywność rolnictwa w związku z tym znacząco zmalała. Jednakże w ostatnich latach Ukraina znajduje się w fazie reform gospodarczych. Następuje prywatyzacja gospodarstw rolnych.

Indeks dolny Źródło: oprac. na podstawie danych Banku Światowego, [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/indicator/AG.CON.FERT.ZS. Indeks dolny koniec_{Źródło: oprac. na podstawie danych Banku Światowego, [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/indicator/AG.CON.FERT.ZS.}

R1AnydsKebJkB

Zdjęcie przedstawia opryskiwacz. Do tylnej części jest przyczepiony zbiornik oraz szeroka konstrukcja służąca do oprysków. Maszyna porusza się po polu uprawnym.

W ślad za wysoką mechanizacją idzie często wysoki poziom elektryfikacji, ponieważ coraz więcej urządzeń wymaga podłączenia do sieci energetycznej. Człowiek znalazł też sposoby na regulację niesprzyjających warunków wodnych w gospodarstwach rolnych. Na obszarach o niewielkich opadach atmosferycznych w stosunku do wymagań uprawianych roślin stosuje się sztuczne nawadnianie. Największe odsetki użytków nawadnianych występują w Chinach, Indiach i Kalifornii (USA). Natomiast zbyt wilgotne tereny poddaje się procesowi odwadniania za pomocą systemów drenarskich.

R1CYIICWJVZxv

Zdjęcie przedstawia azjatyckiego rolnika. Na głowie ma słomiany kapelusz w kształcie stożka. Wokół niego rosną kaktusy. W tle znajduje się uprawa ryżu, która jest nawadniana.

Kolejnym czynnikiem jest polityka rolna, która obejmuje zespół działań podejmowanych przez państwo. Działania te wpływają na wielkość produkcji rolnej i jej opłacalność. W jej ramach wyróżnia się: protekcjonizm (cła wywozowe, subsydiasubsydiasubsydia, premie eksportowe itd.) oraz interwencjonizm: na rynku zewnętrznym (opłaty wyrównawcze na towary importowane o cenach niższych niż rodzime, cła, dopłaty eksportowe czy kontyngentykontyngentkontyngenty importowe) i wewnętrznym (skup interwencyjny, dopłaty bezpośrednie, limitowanie produkcji rolnej itp.).

Ważnym czynnikiem są także uwarunkowania międzynarodowe. Polska, będąc w Unii Europejskiej, jest beneficjentem funduszy europejskich. W okresie finansowym 2007‑2013 do gospodarstw rolnych w Polsce wpłynęło ponad 120 mld zł, czyli około jedna czwarta całej kwoty wsparcia w ramach płatności unijnych. Oprócz dopłat bezpośrednich (do hektara) uzyskać można środki m.in. w ramach: rent strukturalnychrenta strukturalna rent strukturalnych, ułatwiania startu młodym rolników, zalesiania słabych jakościowo gruntów, zakupu maszyn rolniczych czy działań proekologicznych.

W bazach danych statystycznych można spotkać różne wskaźniki opisujące poziom rolnictwa. Przykładowe z nich przedstawia poniższa tabela. Można na tej podstawie stwierdzić, w których krajach efektywność gospodarowania jest wyższa, a w których niższa.

*lub w dostępnym roku

Indeks dolny Źródło: oprac. na podstawie danych Banku Światowego: Indeks dolny koniec_{Źródło: oprac. na podstawie danych Banku Światowego:}
Indeks dolny Employment in agriculture (% of total employment) (modeled ILO estimate), [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/indicator/SL.AGR.EMPL.ZS, Indeks dolny koniec_{Employment in agriculture (% of total employment) (modeled ILO estimate), [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/indicator/SL.AGR.EMPL.ZS,}
Indeks dolny Arable land (hectares per person), [online], dostępny w internecie: %5Bhttps://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.ARBL.HA.PC, Indeks dolny koniec_{Arable land (hectares per person), [online], dostępny w internecie: %5Bhttps://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.ARBL.HA.PC,}
Indeks dolny Agricultural machinery, tractors, [online], dostępny w internecie: %5Bhttps://data.worldbank.org/indicator/AG.AGR.TRAC.NO, Indeks dolny koniec_{Agricultural machinery, tractors, [online], dostępny w internecie: %5Bhttps://data.worldbank.org/indicator/AG.AGR.TRAC.NO,}
Indeks dolny Fertilizer consumption (kilograms per hectare of arable land), [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/indicator/AG.CON.FERT.ZS, Indeks dolny koniec_{Fertilizer consumption (kilograms per hectare of arable land), [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/indicator/AG.CON.FERT.ZS,}
Indeks dolny World Development Indicators, [online], dostępny w internecie: http://data.worldbank.org/data‑catalog/world‑development‑indicators. Indeks dolny koniec_{World Development Indicators, [online], dostępny w internecie: http://data.worldbank.org/data‑catalog/world‑development‑indicators.}

Słownik