Przeczytaj
Literatura wobec klęski powstania styczniowego
Literatura romantyczna wykreowała szczególny typ narracji patriotycznej, pozwalającej tłumaczyć „narodowe grzechy” i zaniechania, kompensować porażki kolejnych powstań, podnosić szczególną rolę narodu polskiego mającego swoim cierpieniem odkupić grzechy innych nacji.
Po upadku powstania styczniowego należało przewartościować takie podejście. Klęska ostatniego romantycznego zrywu narodowowyzwoleńczego przyniosła nie tylko tysiące ofiar i zintensyfikowała represje zaborców wobec Polaków. Przede wszystkim obnażyła głębokie podziały w polskim społeczeństwie. Rządowi powstańczemu nie udało się przeprowadzić zagwarantowanego chłopom uwłaszczenia, co wykorzystał car Aleksander II, który w 1864 roku nadał im prawo do posiadania ziemi. Miało to wpływ na stosunki w polskim społeczeństwie, ponieważ wielu chłopów zaangażowało się w walkę powstańczą, licząc na obiecane przez powstańcze władze uwłaszczenie.
Powstanie styczniowe było krytykowane także przez grupę tzw. stańczyków – krakowskich konserwatystów reprezentujących przede wszystkim interesy bogatej arystokracji, w zrywie narodowowyzwoleńczym dopatrujących się jedynie realizacji romantycznym mrzonek o wolności.
Wszystkie ówczesne napięcia znajdują swój oddźwięk w twórczości Stefana Żeromskiego, który uważał, że należy symbolicznie rozrywać polskie rany, żeby się nie zabliźniły błoną podłości
rozrywać polskie rany, żeby się nie zabliźniły błoną podłości
. Dlatego też jego własna twórczość koncentruje się przede wszystkim na problematyce krzywdy społecznej i walki narodowowyzwoleńczej. Jak pisze Artur Hutnikiewicz:
nie zabliźniły błoną podłości
Stefan ŻeromskiŻeromski był pogrobowcem powstania styczniowego, wychował się i wyrósł w tradycji czynu powstańczego. To go określiło jako człowieka i pisarza na całość życia. Był pierwszym polskim pisarzem, który od czasów wielkiego romantyzmu z taką dramatyczną ekspresją starał się odtworzyć dramatyczne dzieje wiekowej walki narodu. Zgodnie ze swoją impulsywną naturą daleki od powściągliwości, niecierpliwie, w namiętnej samoudręce obnażał najbardziej dolegliwe i bolesne zakamarki pamięci. Klęska powstania i wszystkie naturalne konsekwencje tej klęski, spodlenie życia, jakie niesie niewola, samotność nieprzejednanych i walczących do końca zostały po raz pierwszy od lat nazwane i pokazane w tej twórczości w sposób przejmujący do głębi
Źródło: Artur Hutnikiewicz, Stefan Żeromski, [w:] tegoż, Młoda Polska, Warszawa 1994, s. 274.
W opowiadaniu Rozdzióbią nas kruki, wrony Stefan Żeromski zrywa z tradycją romantyczną, wydając walkę tradycyjnej nucie pisarzy na temat powstania styczniowego, nucie tak jednostajnie ubogiej
.walkę tradycyjnej nucie pisarzy na temat powstania styczniowego, nucie tak jednostajnie ubogiej
. Ideowy wydźwięk opowiadania Rozdzióbią nas kruki, wrony nawiązuje do radykalnych ocen klęski powstania styczniowego. Utwór został wymierzony przeciwko grupie stańczyków oraz ideałom pozytywistycznym zakładającym odrzucenie walki zbrojnej. Pojawiające się nad ciałem głównego bohatera wrony i kruki mają symbolizować konformizm i interesowność niektórych przedstawicieli polskiego społeczeństwa, określających każdy bunt mianem warcholstwa. Jak zauważa Melania Kierczyńska:
Rozdzióbią nas kruki, wrony… w świetle listów Żeromskiego z 1892 roku[...] niektóre określenia wyrażające zachowanie się wron i kruków zostały wzięte z książki Stanisława Tarnowskiego – Z doświadczeń i rozmyślań. Posłużenie się obcym tekstem pozwoliło autorowi w obręb przeszłych zdarzeń wprowadzić w sposób dyskretny treści współczesne. [...] ten fragment utworu stanowi zjadliwą satyrę na stańczyków, a zwłaszcza na ich wodza Tarnowskiego. Drogą pośrednią zostały więc w noweli potępione ugodowość i serwilizmserwilizm obozów i ugrupowań politycznych, maskujących swe poczynania rzekomym kierowaniem się polityczną mądrością i narodową racją stanu.
Źródło: Melania Kierczyńska, Rozdzióbią nas kruki, wrony… w świetle listów Żeromskiego z 1892 roku, [w:] tejże, Stefan Żeromski, Warszawa 1951, s. 57.
Żeromskiego interesuje przede wszystkim to, co wpłynęło na klęskę zbrojnego zrywu. Wskazuje na historyczne oraz aktualne przyczyny braku świadomości narodowej chłopów, dowodzi, że tylko realne zaangażowanie ludu do walki o wolność kraju gwarantuje zwycięstwo. Artur Hutnikiewicz pisze:
Stefan ŻeromskiTwórczość Żeromskiego na tle literatury modernizmu odcinała się wyraźnie swoim społecznym i narodowym zaangażowaniem. [...] Przynosiła najpełniejszy bodaj obraz społeczeństwa polskiego wieku XIX i początków wieku nowego. W tej całościowej panoramie eksponowała szczególnie pewne zjawiska i aspekty, które Żeromski znał najlepiej z indywidualnych doświadczeń i które uważał za szczególnie istotne dla przyszłości Polski. Taką sprawą, w której najznamienniej ujawniało się jego narodowe i obywatelskie sumienie i odpowiedzialność pisarska, był problem chłopski. Był w tej sprawie pilnym uczniem i dalekim potomkiem tych polskich demokratów i radykałów szlacheckich [...], którzy główną przyczynę naszych klęsk narodowych upatrywali w krótkowzrocznym egoizmie społecznym szlachty polskiej i pragnęli odzyskanie niepodległości połączyć najściślej z antyfeudalną rewolucją chłopską.
Źródło: Artur Hutnikiewicz, Stefan Żeromski, [w:] tegoż, Młoda Polska, Warszawa 1994, s. 273.
Wyłaniający się z opowiadania Rozdzióbią nas kruki, wrony świat przedstawiony został odmalowany w krańcowo pesymistycznej tonacji. Żeromski nie potępia jednak samego powstania i jego bojowników, ale prezentuje sugestywny, odheroizowany i daleki od „eleganckich komunałów”„eleganckich komunałów” obraz jego klęski.
Słownik
(gr. anti – (na)przeciw + aisthêticós – postrzegany zmysłami) – tendencja w sztuce i literaturze przeciwstawiająca się klasycznym, tradycyjnym koncepcjom piękna, polegająca na doborze elementów i działań uznawanych za brzydkie, dziwaczne, ordynarne. W literaturze wiąże się z wprowadzaniem języka potocznego. Może mieć charakter prowokacji, której celem jest wywołanie wstrząsu u odbiorcy
(fr. expressionnisme) – kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX wieku, zainspirowany głównie twórczością artystów niemieckich. Skupiał się na poszukiwaniu wyrazu dla silnych wewnętrznych przeżyć emocjonalnych, poruszał tematykę duchową, metafizyczną. Utwory ekspresjonistyczne charakteryzował indywidualizm, hiperboliczny styl, radykalne rozdzielenie sfery ducha i materii
(fr. naturalisme) – prąd literacki powstały w drugiej połowie XIX wieku wykorzystujący osiągnięcia nauk przyrodniczych, związany z poglądami deterministycznymi i ewolucjonistycznymi, często operujący silnymi środkami wyrazu, niestroniący od szczegółowego opisywania scen drastycznych, ukazujący ludzi jako organizmy biologiczne
(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej
(łac. servitium – niewola, servitutis – służenie) – bezkrytyczne podporządkowanie się jakiejś władzy
ugrupowanie polityczne w Galicji Zachodniej złożone przede wszystkim z przedstawicieli ziemiaństwa i wyższych urzędników, powstałe w latach 60. XIX wieku. Stańczycy zmierzali do rozszerzenia praw narodowych w Galicji przy zachowaniu lojalności wobec Austrii. Stanęli w opozycji wobec romantycznej wizji polskiej historii, głosili potrzebę żmudnej pracy w celu wzmocnienia podstaw bytu narodowego. Główni przedstawiciele: S. Tarnowski, J. Szujski, S. Koźmian
(gr. sýmbolon – symbol) – kierunek w sztuce zapoczątkowany przez poetów francuskich w II połowie XIX wieku, zakładający rezygnację z bezpośredniego opisu emocji, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, operujący wieloznacznymi symbolami w celu wyrażenia treści, które nie mają określenia w systemie językowym
(łac. turpis – brzydki) – nurt w literaturze i sztuce, wyrażający się w szczególnym zainteresowaniu przedmiotami i zjawiskami nieestetycznymi