Trzy postaci oświecenia

Gdybyśmy tylko jednej epoce w dziejach mieli przyznać tytuł „wieku rozumu”, to najbardziej na ten tytuł zasługiwałoby oświecenie i to w tej formie, jaką przyjęło we Francji w wieku XVIII. Gdybyśmy też zapytali się współczesnych filozofów i historyków filozofii, która z epok w historii najsilniej wpłynęła na kształt współczesnej kultury zachodniej, liderem bezsprzecznie znów musiałoby się okazać oświecenie i to zwłaszcza we francuskim wydaniu.

Próbując więc odpowiedzieć na pytanie o istotę oświecenia, jednocześnie poszukujemy odpowiedzi na pytanie o naszą współczesną tożsamość − to, jak myślimy i co uznajemy za prawdziwe oraz wartościowe, zakorzenione jest we francuskiej myśli oświeceniowej bardziej niż w jakiejkolwiek innej. W tym materiale zajmiemy się więc wyłącznie oświeceniem francuskim jako wyraźną i odrębną formacją duchową i intelektualną.

Oświecenie francuskie

R1LCB2l0OmBtX1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma długie, czarne włosy oraz owalną twarz z zarysowanym drugim podbródkiem. Mężczyzna stoi, ubrany jest w bogato zdobiony niebiesko‑złoty królewski strój. Ma odsłonięte nogi w białych rajstopach. W prawej ręce trzyma berło. Pod berłem leży korona.

Oświecenie francuskie zwyczajowo utożsamiane jest z XVIII stuleciem, ale datacja ta wymaga uściślenia. Przy oczywistym zastrzeżeniu, że trudno precyzyjnie wskazać ramy czasowe jakiejkolwiek epoki, można podać daty wydarzeń historycznych, które dobrze symbolizują początek i koniec danego okresu. W wypadku oświecenia francuskiego takie graniczne daty nasuwają się dość łatwo: za jego początek uznaje się zazwyczaj śmierć Ludwika XIV w 1715 r., a za koniec – wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej w roku 1789.

Podobnie ideały oświeceniowe nie umierają wraz z Rewolucją Francuską, jednak Rewolucja pewien proces ostatecznie zamyka: stanowi z jednej strony próbę realizacji myśli oświeceniowej, z drugiej zaś konfrontuje ją z rzeczywistością niekontrolowanych zjawisk społecznych. Konfrontacja ta daje początek refleksjom, których konsekwencje przynależą już duchowo do innej epoki.

Z wytyczonych tu granic czasowych wynika, że oświecenie we Francji to niespełna 75 lat. Dodatkowym, wewnętrznym niejako punktem zwrotnym w rozwoju epoki jest środek stulecia – ukazał się wtedy pierwszy tom Encyklopedii (1751) oraz wiele innych najważniejszych dla oświecenia dzieł. Wtedy też mniej więcej ukształtował się specyficzny oświeceniowy obraz filozofa. Być filozofem nie oznaczało wówczas po prostu uprawiać jakąś filozofię czy podzielać określone poglądy − raczej wiązało się z pewną postawą i typem działalności społecznej, byciem kimś pomiędzy dzisiejszym dziennikarzem, działaczem politycznym i intelektualistą‑literatem. Oświeceniowi filozofowie stanowią w pewnym sensie pierwszą w historii partię polityczną: na szeroką skalę realizują swój program polityczno‑społeczny (nawołują do liberalnych reform, domagają się sprawiedliwości społecznej, wolności słowa, tolerancji religijnej), uciekając się do siły słowa pisanego – publikują łatwe i przystępne krótkie formy (rozprawki, powiastki, pamflety, dramaty, eseje), pracują nad encyklopediąencyklopedyściencyklopedią. Powołują przy tym do życia nową potęgę: opinię publiczną. Rewolucja Francuska jest do pewnego stopnia miarą ich skuteczności − nie wybuchłaby, gdyby nie udało się im zmienić świadomości społecznej. Myśl oświeceniowa stanowi rodowód głównych rewolucyjnych haseł: wolności, równości, braterstwa, sprawiedliwości. Warto też podkreślić, że praktycznie żaden z oświeceniowych filozofów nie udzielał się w instytucjach edukacyjnych (oficjalnie byli przedmiotem ataków, potępień, prześladowań), spotykali się w kawiarniach i salonach literackich, a ich dzieła, często publikowane pod pseudonimami, były zazwyczaj zakazane. Niektórzy z nich cieszyli się ogromną popularnością, a Woltera i Rousseau w pewnym okresie otaczano wręcz kultem. Kiedy zimą 1778 roku – roku swojej śmierci – Wolter wraca do Paryża, jest oklaskiwany na ulicach przez witających go ludzi. W tym samym roku umiera Rousseau i przez następne dziesięciolecia, nazywany „nowym Sokratesem”, jest we Francji czczony niemal religijnie, a jego grób staje się celem pielgrzymek.

Najważniejsi przedstawiciele francuskiego oświecenia

Słownik